Ocena częstości występowania niskiego poziomu wsparcia społecznego oraz objawów depresji w populacji polskiej. Wyniki programu WOBASZ

(1)

Kardiologia Polska 2005; 63: 6 (supl. 4)

Ocena częstości występowania niskiego poziomu wsparcia społecznego oraz objawów depresji w populacji polskiej.

Wyniki programu WOBASZ

JJeerrzzyy PPiiwwooññsskkii¹¹,, AAlleekkssaannddrraa PPiiwwooññsskkaa¹¹,, JJeerrzzyy GG³³uusszzeekk²²,, WWoojjcciieecchh BBiieelleecckkii³³,, AAnnddrrzzeejj PPaajj¹¹kk⁴⁴,, K

Krryyssttyynnaa KKoozzaakkiieewwiicczz⁵⁵,, BBooggddaann WWyyrrzzyykkoowwsskkii⁶⁶,, SStteeffaann RRyywwiikk¹¹

1Zak³ad Epidemiologii, Prewencji Chorób Uk³adu Kr¹¿enia i Promocji Zdrowia, Instytut Kardiologii, Warszawa

2Klinika Nadciœnienia Têtniczego, Chorób Naczyñ i Chorób Wewnêtrznych, Instytut Kardiologii, Akademia Medyczna, Poznañ

3Katedra Medycyny Spo³ecznej i Zapobiegawczej, Uniwersytet Medyczny, £ódŸ

4Zak³ad Epidemiologii i Badañ Populacyjnych, Instytut Zdrowia Publicznego, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloñski, Kraków

5III Katedra i Klinika Kardiologii, Œl¹ska Akademia Medyczna, Katowice

6Katedra i Klinika Nadciœnienia Têtniczego i Diabetologii, Akademia Medyczna, Gdañsk

Wstęp

Prowadzone na œwiecie badania naukowe w coraz wiêkszym stopniu okreœlaj¹ rolê, jak¹ czynniki psychospo³eczne pe³ni¹ w powstawaniu i rozwoju choroby niedokrwiennej serca (ChNS). Wœród nich coraz wiêcej badañ koncentruje siê wokó³ problematyki stopnia wsparcia spo³ecznego (WS), przewlek³ego stresu i depresji oraz roli, jak¹ te zmienne psychospo-

³eczne odgrywaj¹ w patofizjologii ChNS. Problematyka WS mieœci siê w nurcie badañ nad wp³ywem zmien- nych psychospo³ecznych na stan zdrowia i WS uwa¿a- ne jest za czynnik, który mo¿e przyczyniæ siê do po- wstania choroby (je¿eli jest niskie) lub chroniæ przed ni¹ (je¿eli jest wysokie). Coraz liczniejsze w ostatnim czasie doniesienia zak³adaj¹, ¿e WS jako wskaŸnik in- tegracji jednostki ze spo³eczeñstwem jest niezale¿- nym czynnikiem ryzyka wp³ywaj¹cym na ludzkie zdro- wie. Istnieje szereg doniesieñ z badañ epidemiologicz- nych, ¿e niski poziom WS zwi¹zany jest z nasileniem wskaŸnika chorobowoœci i umieralnoœci z powodu chorób serca. Osoby o niewystarczaj¹cym WS czêœciej zapadaj¹ na chorobê wieñcow¹ serca oraz nara¿one s¹ na zwiêkszone ryzyko zgonu z powodu zawa³u serca [1, 2]. Wyniki wieloletniego monitorowania stanu zdrowia w ramach programu Pol-MONICA prowadzo- nego w populacji prawobrze¿nej Warszawy wykaza³y du¿e rozpowszechnienie negatywnych psychospo³ecznych czynników ryzyka chorób uk³adu kr¹¿enia: ni-

skiego poziomu WS i wysokiego natê¿enia stresuj¹- cych wydarzeñ ¿yciowych [3]. W latach 1988–2001 przyczyn obserwowanego wzrostu negatywnych psychospo³ecznych czynników ryzyka chorób uk³adu kr¹-

¿enia nale¿y szukaæ prawdopodobnie w tempie dokonuj¹cych siê zmian spo³eczno-gospodarczych, k³opo- tów z adaptacj¹ do nowych warunków ¿ycia i akcep- tacji nowego stylu ¿ycia.

Depresja jako zespó³ zaburzeñ psychosomatycz- nych zajmuje istotne miejsce w badaniach nad epide- miologi¹ ChNS w populacjach œwiatowych. Obserwo- wany na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat wzrost czêstoœci zaburzeñ depresyjnych w populacji polskiej i œwiatowej stanowi coraz powa¿niejszy problem za- równo osób doros³ych, jak i ludzi m³odych, a nawet dzieci, i jest jedn¹ z przyczyn wczesnego inwalidztwa.

Spoœród wszystkich chorych zg³aszaj¹cych siê do leka- rzy pierwszego kontaktu ok. 20–33% to pacjenci z ró¿- nymi objawami depresyjnymi. W Stanach Zjednoczo- nych w 1990 r. depresja zajmowa³a 4. miejsce na liœcie g³ównych przyczyn inwalidztwa, wyprzedzaj¹c w tym wzglêdzie ChNS, a szacunkowe dane wskazuj¹, ¿e do 2020 r. depresja zajmie w tym rankingu 2. miejsce.

W wielu badaniach depresja okaza³a siê niezale¿nym predykatorem ChNS. Wed³ug Pratta i wsp., osoby, któ- re prze¿y³y w ci¹gu dotychczasowego ¿ycia przynaj- mniej jeden epizod depresji, maj¹ 4-krotnie wiêksze ryzyko zawa³u serca [4], a Aromaa i wsp. wykazali wiêksz¹ umieralnoœæ z powodu chorób uk³adu serco-

Adres do korespondencji:

dr med. Jerzy Piwoñski, Zak³ad Epidemiologii, Prewencji Chorób Uk³adu Kr¹¿enia i Promocji Zdrowia, Instytut Kardiologii, ul. Alpejska 42, 04-628 Warszawa, tel. +48 22 815 65 56, faks +48 22 613 38 07, e-mail: j. piwonski@ikard.waw.pl

(2)

S 2

Jerzy Piwoñski

wo- naczyniowego u osób z depresj¹ [5]. Coraz wiêcej doniesieñ prowadzonych badañ sugeruje, ¿e czynniki psychospo³eczne mog¹ wp³ywaæ na globalne ryzyko sercowo-naczyniowe u doros³ych Polaków, szczególnie w okresie dokonuj¹cej siê transformacji spo³eczno- -ekonomicznej zmieniaj¹cej warunki i styl ¿ycia spo³e- czeñstwa polskiego. Permanentny brak czasu i zwiêk- szone tempo ¿ycia s¹ czêsto przyczyn¹ ograniczaj¹c¹ intensywnoœæ kontaktów z rodzin¹ lub przyjació³mi, co w konsekwencji prowadzi do spadku poziomu WS.

Utrzymuj¹ce siê wysokie tempo codziennego ¿ycia, bezrobocie i pauperyzacja rozwarstwionego spo³e- czeñstwa czêsto s¹ powodem frustracji, przewlek³ego stresu i depresji.

Cel pracy

Celem pracy jest ocena czêstoœci wystêpowania niskiego poziomu WS oraz objawów depresji (DP) w populacji polskiej w wieku 20–74 lat, w zale¿noœci od p³ci oraz struktury terytorialno-wojewódzkiej.

Metodyka

Oceny czêstoœci wystêpowania niskiego poziomu wsparcia spo³ecznego oraz objawów depresji dokonano w oparciu o wyniki badania przekrojowego próby loso- wej populacji polskiej. Metodyka badania przekrojowego i sposób pobrania próby przedstawiono w pracy Ry- wika i wsp. [6]. Niski poziom WS oceniono wg kwestionariusza wsparcia spo³ecznego Berkmana i Syme’a, a wystêpowanie objawów DP wg kwestionariusza skali depresji Becka. Ogó³em w 16 województwach poziom WS oceniono u 3 156 mê¿czyzn i 3 538 kobiet, a wystê- powanie objawów DP u 3 113 mê¿czyzn oraz 3 493 kobiet (wylosowano 50% osób z próby ludnoœci w woje- wództwie).

Wyniki

Niski poziom wsparcia społecznego

Niski poziom WS dla badanej populacji Polski wystê- powa³ ogó³em u 30% mê¿czyzn i 38% kobiet (Rycina 1.).

W obu grupach p³ci obserwowano znaczne zró¿nicowa-

0 20 40 60 m

mêê¿¿cczzyyŸŸnnii [[%%]] kkoobbiieettyy [[%%]]

LDZ ZPM WMZ LBS PDL POM KPM MAZ

LUB Polska

PDK OPO MLP DLN WLK

SLK SWK

0 20 40 60 LDZ

MAZ ZPM PDL LBS PDK WMZ Polska OPO KPM SLK WLK SWK

LUB POM DLN MLP 3

388 3 355 3 344 3 344 3 344 3 333 3 311 3 311 3 311 3 300 3 300 3 300 2 299 2 288 2 266 2 255 2 255

4 488 4 422 4 422 4 411 4 400 3 399 3 388 3 388 3 377 3 377 3 377 3 377 3 377 3 366 3 366 3 355 3 300

DLN – dolnoœl¹skie, KPM – kujawsko-pomorskie, LUB – lubelskie, LBS – lubuskie, LDZ – ³ódzkie, MLP – ma³opolskie, MAZ – mazowieckie, OPO – opolskie, PDK – podkarpackie, PDL – podlaskie, POM – pomorskie, SLK – œl¹skie, SWK – œwiêtokrzyskie, WMZ – warmiñsko-mazurskie, WLK – wielkopolskie, ZPM – zachodniopomorskie

R

Ryycciinnaa 11.. Odsetki osób z niskim poziomem wsparcia spo³ecznego wg województw

(3)

Ocena czêstoœci wystêpowania niskiego poziomu wsparcia spo³ecznego oraz objawów depresji w populacji polskiej S 3

Kardiologia Polska 2005; 63: 6 (supl. 4) nie miêdzy województwami. Najczêœciej niski poziom

WS zaobserwowano u mê¿czyzn w województwach:

³ódzkim (38%), zachodniopomorskim (35%), warmiñ- sko-mazurskim, lubuskim i podlaskim (34%), pomorskim (33%) oraz kujawsko-pomorskim, mazowieckim i lubelskim (31%), a najrzadziej w województwach:

œwiêtokrzyskim i œl¹skim (25%), wielkopolskim (26%), dolnoœl¹skim (28%) oraz ma³opolskim (29%), opolskim i podkarpackim (30%). U kobiet wystêpowanie niskiego poziomu WS zaobserwowano najczêœciej w woje- wództwach: ³ódzkim (48%), mazowieckim i zachodniopomorskim (42%), podlaskim (41%), lubuskim (40%), podkarpackim (39%) oraz warmiñsko-mazurskim (38%), a najrzadziej w województwie ma³opolskim (30%). W województwach dolnoœl¹skim, pomorskim, œl¹skim i œwiêtokrzyskim oraz lubelskim, opolskim, wielkopolskim i kujawsko-pomorskim odsetki te by³y tylko nieco ni¿sze ni¿ œrednia krajowa (35–37%).

Warto zauwa¿yæ, ¿e we wszystkich województwach odsetek niskiego WS by³ wy¿szy u kobiet ni¿ u mê¿- czyzn i w obu grupach p³ci najwy¿szy w województwie

³ódzkim.

Objawy depresji

Objawy depresji w populacji Polski stwierdzono ogó³em u 24% mê¿czyzn i 34% kobiet (Rycina 2.). W populacji mê¿czyzn najczêstsze wystêpowanie objawów DP wykazano w województwie lubelskim, gdzie odsetek ten by³ znacznie wy¿szy ni¿ œrednia krajowa i wynosi³ 36%. Nieco wy¿sze odsetki ni¿ œrednia krajowa obserwowano w województwach ³ódzkim i lubuskim (29%), kujawsko-pomorskim i pomorskim (28%), wielkopolskim (26%) oraz zachodniopomorskim i podlaskim (25%). Do województw, w których w grupie mê¿- czyzn objawy DP wystêpowa³y rzadziej ni¿ w ca³ej populacji Polski, nale¿a³y: œwiêtokrzyskie (15%), dolnoœl¹- skie (16%), podkarpackie (19%), opolskie (21%) oraz œl¹skie, warmiñsko-mazurskie i ma³opolskie (22%).

W populacji kobiet najczêstsze wystêpowanie objawów DP wykazano w województwach lubelskim (a¿ 54%!),

³ódzkim (40%), pomorskim (39%), kujawsko-pomorskim (38%), zachodniopomorskim i podlaskim (35%).

Rzadziej ni¿ w ca³ej populacji Polski wystêpowanie ob- jawów DP wœród kobiet zaobserwowano w wojewódz-

0 25 50 75 100 m

mêê¿¿cczzyyŸŸnnii [[%%]] kkoobbiieettyy [[%%]]

LUB LDZ LBS KPM POM WLK ZPM

PDL MAZ Polska MLP WMZ SLK OPO PDK DLN SWK

0 25 50 75 100 LUB

LDZ POM KPM ZPM

PDL MAZ WLK Polska LBS MLP PDK

SLK WMZ

SWK OPO DLN 3

366 2 299 2 299 2 288 2 288 2 266 2 255 2 255 2 244 2 244 2 222 2 222 2 222 2 211 1199 1166 1155

5 544 4 400 3 399 3 388 3 355 3 355 3 344 3 344 3 344 3 344 3 311 3 300 3 300 3 300 2 288 2 266 2 255

DLN – dolnoœl¹skie, KPM – kujawsko-pomorskie, LUB – lubelskie, LBS – lubuskie, LDZ – ³ódzkie, MLP – ma³opolskie, MAZ – mazowieckie, OPO – opolskie, PDK – podkarpackie, PDL – podlaskie, POM – pomorskie, SLK – œl¹skie, SWK – œwiêtokrzyskie, WMZ – warmiñsko-mazurskie, WLK – wielkopolskie, ZPM – zachodniopomorskie

R

Ryycciinnaa 22.. Odsetki osób z objawami depresji wg województw

(4)

S 4

Jerzy Piwoñski

twach dolnoœl¹skim (25%), opolskim (26%), œwiêto- krzyskim (28%), podkarpackim, œl¹skim i warmiñsko- -mazurskim (30%) oraz ma³opolskim (31%). Zwraca uwagê fakt, ¿e zarówno w grupie mê¿czyzn, jak i kobiet spoœród wszystkich województw, najwy¿szy odsetek osób z objawami DP wyst¹pi³ w województwie lubelskim. Odsetek osób z objawami DP w poszczególnych województwach by³ wy¿szy u kobiet ni¿ u mê¿czyzn i ró¿ni³ siê miêdzy województwami u kobiet od 25%

w województwie dolnoœl¹skim do 54% (!) w lubelskim, a u mê¿czyzn odpowiednio od 15% w œwiêtokrzyskim do 36% w lubelskim.

Omówienie

Wyniki badania WOBASZ wykaza³y, ¿e niski poziom WS dla badanej populacji Polski czêœciej wystêpowa³ u mê¿czyzn ni¿ u kobiet i dotyczy³ ponad 1/3 ogó³u zba- danych. Przeprowadzone do tej pory badania skrynin- gowe ludnoœci Polski potwierdzaj¹ podobne du¿e rozpowszechnienie wystêpowania niskiego poziomu WS [3]. Czêstsze wystêpowanie niskiego poziomu WS u kobiet ni¿ u mê¿czyzn wynika zapewne z faktu, ¿e kobie- ty, bardziej od mê¿czyzn obci¹¿one prac¹ zawodow¹ i obowi¹zkami rodzinnymi, nie maj¹ wystarczaj¹co du-

¿o czasu na nawi¹zywanie i utrzymywanie kontaktów z innymi ludŸmi, a presja godzenia roli zawodowej z ro- l¹ matki-¿ony wywo³uje dodatkowe sytuacje stresowe prowadz¹ce do zachowañ depresyjnych. Jest rzecz¹ charakterystyczn¹, ¿e niski poziom WS zaobserwowano czêœciej w województwach centralnej, zachodniej, pó³nocnej i pó³nocno-wschodniej Polski w porównaniu z województwami po³udniowymi. W badaniu WOBASZ wystêpowanie objawów DP stwierdzono w badaniu kwestionariuszowym skali depresji Becka ogó³em u ponad 1/4 zbadanej populacji. W badaniu WOBASZ nie by³o weryfikacji klinicznej otrzymanych wyników.

Stwierdzono czêstsze wystêpowanie objawów DP u kobiet ni¿ u mê¿czyzn. Czêstoœæ wystêpowania objawów DP w populacji ogólnej Polski, potwierdzon¹ badaniem klinicznym, ocenia siê na ok. 20% [7]. Autorzy innych badañ w zakresie epidemiologii depresji potwierdzaj¹ podobne obserwacje. Alloy i wsp. wykazali, ¿e depresja rozwija siê 2 razy czêœciej u kobiet ni¿ u mê¿czyzn [8].

Ta, powtarzaj¹ca siê jak w przypadku WS, prawid³o- woœæ czêstszego wystêpowania negatywnych psychospo³ecznych czynników ryzyka u kobiet ni¿ u mê¿czyzn jest konsekwencj¹ wymienionej powy¿ej presji godzenia obowi¹zków utrzymania domu, pracy zawodowej (lub jej braku) z rol¹ matki. W badanej populacji doro- s³ej ludnoœci Polski objawy DP, podobnie jak niskie WS, czêœciej obserwowano w województwach zachodniej, pó³nocnej, centralnej i wschodniej Polski, a rzadziej

w województwach po³udniowych. Jest rzecz¹ charakterystyczn¹, ¿e obszary wystêpowania niskiego poziomu WS i objawów DP w zdecydowanej wiêkszoœci s¹ zbie¿- ne i pokrywaj¹ siê wg danych GUS-u z wysok¹ stop¹ bezrobocia w tych regionach Polski [9]. Stopa bezrobocia w wiêkszoœci ma³ych i œrednich miejscowoœci, w których zaobserwowano jednoczeœnie niski poziom WS i objawy DP, wynosi³a od 25% do 40% (!) w woje- wództwach zachodniopomorskim i warmiñsko-mazurskim. Utrzymuj¹ca siê wysoka stopa bezrobocia oraz brak WS w sytuacjach trudnych losowo prowadz¹ nie- uchronnie do wyst¹pienia objawów DP. Niski poziom WS i narastaj¹ca czêstoœæ zaburzeñ DP w populacji Pol- ski s¹ istotnym problemem zarówno spo³ecznym, eko- nomicznym, jak i zdrowotnym, poniewa¿ obni¿aj¹ znacznie jakoœæ ¿ycia jednostki i pogarszaj¹ lub ograniczaj¹ jej funkcjonowanie.

P

Piiœœmmiieennnniiccttwwoo

1. Orth-Gomer R, Rosengren W, Wilhelmsen L. Lack of social sup- port and incidence of Coronary Heart Disease in middle-age Swedish Men. Psychosom Med 1993; 55: 37-43.

2. Moore I, Meyer F, Perusse M, et al. Psychological stress and in- cident of ischaemic heart disease. Inter J Epidemiol 1999; 28:

652-8.

3. Piwoñski J, Piotrowski R. Poziom wsparcia spo³ecznego i stresu a choroba niedokrwienna serca. Badanie Pol-MONICA Warsza- wa. Kard Pol 1998; 48: 7, 847-53.

4. Pratt LA, Ford DE, Crum RM, et al. Depression, psychotropic me- dication and risk of myocardial infarction: prospective data from Baltimore ECA follow-up. Circulation 1996; 94: 3123-9.

5. Aromaa A, Raitasalo R, Impivaara O, et al. Depression and cardio- vascular disease. Acta Psychiatr Scand Suppl. 1994; 377: 77-82.

6. Rywik S, Broda G, Piotrowski W, et al. Wielooœrodkowe ogólno- polskie badanie stanu zdrowia ludnoœci – program WOBASZ.

Polski Przegl¹d Kardiologiczny 2004; 6: 1, 77-83.

7. Araszkiewicz A, Piekarska A, Dró¿d¿ W. Zaburzenia depresyjne i lêkowe u pacjentów podstawowej opieki zdrowotnej. W: Dys- kusje o depresji 2001; 16: 2-3.

8. Alloy LB, Kelly KA, Mineka S, et al. Comorbidity of anxiety and depressive disorders: a helplessness- hopelessness perspecti- ve. W: Maser JD, Cloninger CR (ed.). Comorbidity of Mood and Anxiety Disorders. Washington, DC: American Psychiatric Press 1990; 499-543.

9. Liczba bezrobotnych zarejestrowanych oraz stopa bezrobocia wed³ug województw, podregionów i powiatów. G³ówny Urz¹d Statystyczny, Warszawa 2005.