Nałóg palenia tytoniu w populacji polskiej. Wyniki programu WOBASZ

(1)

M

Maarriiaa PPoollaakkoowwsskkaa¹¹,, WWaalleerriiaann PPiioottrroowwsskkii¹¹,, AAnnddrrzzeejj TTyykkaarrsskkii²²,, WWoojjcciieecchh DDrryyggaass³³,, BBooggddaann WWyyrrzzyykkoowwsskkii⁴⁴,, A

Annddrrzzeejj PPaajj¹¹kk⁵⁵,, KKrryyssttyynnaa KKoozzaakkiieewwiicczz⁶⁶,, SStteeffaann RRyywwiikk¹¹

1Zak³ad Epidemiologii, Prewencji Chorób Uk³adu Kr¹¿enia i Promocji Zdrowia, Instytut Kardiologii, Warszawa

2Klinika Nadciœnienia Têtniczego, Chorób Naczyñ i Chorób Wewnêtrznych, Instytut Kardiologii, Akademia Medyczna, Poznañ

3Katedra Medycyny Spo³ecznej i Zapobiegawczej, Uniwersytet Medyczny, £ódŸ

4Katedra i Klinika Nadciœnienia Têtniczego i Diabetologii, Akademia Medyczna, Gdañsk

5Zak³ad Epidemiologii i Badañ Populacyjnych, Instytut Zdrowia Publicznego, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloñski, Kraków

6III Katedra i Klinika Kardiologii, Œl¹ska Akademia Medyczna, Katowice

Wstęp

Palenie tytoniu inicjuje i przyspiesza proces mia¿- d¿ycowy poprzez zmniejszenie dotlenienia tkanek, zwiêkszenie aktywnoœci uk³adu wspó³czulnego, dzia³a- nie tlenku wêgla i innych sk³adników dymu tytoniowe- go na œródb³onek naczyñ. Ponadto palenie zwiêksza aktywnoœæ agregacyjn¹, sprzyjaj¹c wewn¹trznaczynio- wemu wykrzepianiu. Palacze w stosunku do osób niepal¹cych maj¹ 2-krotnie wy¿sze ryzyko chorób uk³adu kr¹¿enia, takich jak choroba niedokrwienna serca, udar mózgu, choroby naczyñ obwodowych oraz 3-krotnie wy¿sze ryzyko wyst¹pienia nag³ego zgonu. Ponadto palenie zwiêksza istotnie ryzyko przewlek³ej obturacyjnej choroby p³uc oraz nowotworów uk³adu oddechowego i pokarmowego [1, 2]. Konsekwencj¹ palenia s¹ tak¿e zaburzenia metaboliczne, takie jak dyslipidemia oraz zmiany masy cia³a. Ryzyko chorób tytoniowych wzrasta wraz z intensywnoœci¹ i czasem palenia.

Cel pracy

Ocena rozpowszechnienia na³ogu palenia i inten- sywnoœci palenia w Polsce, w poszczególnych regionach (województwach). Ponadto w grupie palaczy analizo- wano deklaracje i przyczyny chêci zaprzestania palenia.

Materiał i metodyka

W ogólnopolskim badaniu WOBASZ wylosowano w poszczególnych województwach reprezentacyjne próbki mê¿czyzn i kobiet w wieku 20–74 lat. Zbadano

6 392 mê¿czyzn i 7 153 kobiety. Metodyka badania WO- BASZ zosta³a omówiona w pracy S. Rywika (w tym su- plemencie).

Dane uwzglêdnione w analizach pochodz¹ z odpowiedzi uzyskanych w kwestionariuszu, w czêœci doty- cz¹cej na³ogu palenia tytoniu. Palacza zdefiniowano jako osobê, która aktualnie pali regularnie przynajmniej 1 papierosa dziennie, by³y palacz – osoba, która pali³a w przesz³oœci, ale rzuci³a palenie i aktualnie nie pali oraz niepal¹cy – osoba, która nigdy nie pali³a.

Ponadto aktualnych palaczy zapytano, czy deklaruj¹ chêæ zaprzestania palenia.

W przypadku odpowiedzi twierdz¹cej zapytano o przyczynê takiej decyzji.

Wyniki

Na³óg palenia tytoniu w populacji Polski dotyczy 42% mê¿czyzn i 25% kobiet (Rycina 1.). Wystêpuje du¿e zró¿nicowanie regionalne zarówno wœród mê¿czyzn, jak i kobiet. Wœród mê¿czyzn na³óg palenia w wiêkszo- œci województw (12 z 16) jest czêstszy ni¿ œrednia kra- jowa. Najwiêcej mê¿czyzn pali w województwie podlaskim, œl¹skim, zachodniopomorskim (46–48%), a najmniej w ma³opolskim (34%). Wœród kobiet w 10 woje- wództwach pali ponad 25%, najczêœciej w warmiñsko- -mazurskim, lubuskim i dolnoœl¹skim (32–34%). Najrza- dziej na³óg palenia wystêpuje w podkarpackim oraz ma³opolskim (poni¿ej 20%).

Œrednia liczba papierosów wypalanych dziennie przez palacza w populacji polskiej wynosi 18 sztuk

Adres do korespondencji

Maria Polakowska, Zak³ad Epidemiologii, Prewencji Chorób Uk³adu Kr¹¿enia i Promocji Zdrowia, Instytut Kardiologii, ul. Alpejska 42, 04-648 Warszawa, tel. +48 22 815 65 56, faks +48 22 613 38 07

(2)

wœród mê¿czyzn i 14 wœród kobiet (Rycina 2.). W ok. po-

³owie województw zarówno wœród mê¿czyzn, jak i kobiet œrednia ta jest wy¿sza od œredniej krajowej. Œred- nia wypalanych papierosów wœród mê¿czyzn jest najwy¿sza w województwie podlaskim i wynosi 20 papie- rosów, zaœ najni¿sza w wielkopolskim – 16 papierosów.

Wœród kobiet najwy¿sz¹ œredni¹ wypalanych dziennie papierosów zaobserwowano w województwie kujawsko-pomorskim i podkarpackim – 15 papierosów, a najni¿sz¹ w œwiêtokrzyskim – 12 papierosów.

Odsetek by³ych palaczy wynosi œrednio 12% mê¿- czyzn i 8% kobiet w Polsce (Rycina 1.). W wiêkszoœci wo- jewództw odsetek by³ych palaczy jest powy¿ej œrednie- go odsetka dla Polski. Najwy¿szy procent by³ych palaczy wœród mê¿czyzn stwierdzono w województwach kujawsko-pomorskim, lubuskim i podkarpackim – po-

wy¿ej 15%, zaœ najni¿szy w lubelskim i œl¹skim – poni-

¿ej 10%. Wœród kobiet odpowiednio, najwiêcej w woje- wództwach podlaskim i zachodniopomorskim – powy-

¿ej 10%, a najmniej w podkarpackim – 4%.

Osoby, które nigdy nie pali³y, stanowi¹ œrednio 46% mê¿czyzn i 67% kobiet polskiej populacji (Rycina 1.). Wystêpuje jednak du¿e zró¿nicowanie regionalne zarówno wœród mê¿czyzn, jak i kobiet. Wœród mê¿- czyzn najwy¿szy odsetek osób nigdy niepal¹cych ob- serwowano w województwach ma³opolskim i wielkopolskim (powy¿ej 50%), a najni¿szy w kujawsko-pomorskim (poni¿ej 40%) i odpowiednio wœród kobiet od 80% w województwie podkarpackim do 58%

w warmiñsko-mazurskim.

Analiza przeprowadzona wœród osób pal¹cych wykaza³a, ¿e œrednio 85% mê¿czyzn i 83% kobiet deklaru- 0 25 50 75 100

m

mêê¿¿cczzyyŸŸnnii [[%%]] kkoobbiieettyy [[%%]]

PDL SLK ZPM DLN SWK KPM LBS WMZ POM LUB LDZ OPO Polska MAZ PDK WLK MLP

0 25 50 75 100 WMZ

LBS DLN ZPM KPM OPO

SLK PDL POM WLK Polska

LUB SWK LDZ MAZ

MLP PDK 4

488 4 466 4 466 4 455 4 455 4 444 4 444 4 433 4 433 4 422 4 422 4 422 4 422 4 400 3 377 3 366 3 344

5 588 6 600 6 622 5 599 6 644 6 633 6 677 6 633 6 666 6 666 6 677 6 699 7 700 7 700 7 711 7 755 8 800 1122

9 9 1133 1122 1111 1188 1155 1144 1133 8 8 1133 1122 4 422 1111 1155 1122 1111

3 344 3 333 3 322 3 300 2 299 2 288 2 277 2 266 2 255 2 255 2 255 2 233 2 222 2 211 2 200 1188 1166

5 588 6 600 6 622 5 599 6 644 6 633 6 677 6 633 6 666 6 666 6 677 6 699 7 700 7 700 7 711 7 755 8 800 8

8 7 7 6 6 1100 7 7 8 8 7 7 1111 9 9 9 9 8 8 8 8 8 8 9 9 9 9 7 7 4 4

DLN – dolnoœl¹skie, KPM – kujawsko-pomorskie, LUB – lubelskie, LBS – lubuskie, LDZ – ³ódzkie, MLP – ma³opolskie, MAZ – mazowieckie, OPO – opolskie, PDK – podkarpackie, PDL – podlaskie, POM – pomorskie, SLK – œl¹skie, SWK – œwiêtokrzyskie, WMZ – warmiñsko-mazurskie, WLK – wielkopolskie, ZPM – zachodniopomorskie

R

Ryycciinnaa 11.. Na³óg palenia tytoniu – status palacza palacz

by³y palacz nigdy niepal¹cy

palacz by³y palacz nigdy niepal¹cy

(3)

je chêæ rzucenia palenia (Tabela I). Najczêœciej tak¹ de- klaracjê sk³adaj¹ mê¿czyŸni w województwie mazowieckim – powy¿ej 90%, zaœ najrzadziej w wielkopolskim i kujawsko-pomorskim – poni¿ej 80%. Kobiety, które najczêœciej chc¹ rzuciæ palenie (ponad 90%), to mieszkanki województwa podlaskiego, a najrzadziej deklaruj¹ tak¹ chêæ mieszkanki pomorskiego – 77%.

Zdecydowanie nie chce rzuciæ palenia 7% mê¿- czyzn i kobiet (Tabela I). W 10 województwach œredni procent tych mê¿czyzn jest wy¿szy od œredniego krajo- wego. Obserwujemy du¿e zró¿nicowanie regionalne, od 10% w województwie pomorskim do 4% w mazowieckim, podlaskim i œwiêtokrzyskim. Najwiêcej kobiet, które nie chc¹ rzuciæ palenia mieszka w woje- wództwie mazowieckim (12%), zaœ najmniej w œl¹skim i ma³opolskim (4%).

Niezdecydowanych do rzucenia palenia jest 8%

mê¿czyzn i 10% kobiet (Tabela I).

Najwiêcej takich mê¿czyzn jest w województwie wielkopolskim (16%), zaœ najmniej w mazowieckim

i ma³opolskim (3%). Wœród kobiet, odpowiednio od 18% w ma³opolskim do 3% w podkarpackim.

Najczêstszym powodem, dla którego osoby pal¹ce chcia³yby rzuciæ palenie (Tabela II), jest obawa przed chorob¹ – 42% mê¿czyzn i 43% kobiet da³o tak¹ od- powiedŸ. Obserwuje siê istotne zró¿nicowanie regionalne (od 23% w województwie ma³opolskim do 51%

w podlaskim i pomorskim wœród mê¿czyzn i od 34%

w kujawsko-pomorskim do 58% w œwiêtokrzyskim wœród kobiet). Drug¹ najczêœciej podawan¹ przyczyn¹ rzucenia palenia s¹ wzglêdy finansowe. Powód ten zg³asza³o 24% mê¿czyzn (od 13% w podlaskim do 34% w podkarpackim) i 25% kobiet (od 10% w œwiê- tokrzyskim do 50% w opolskim). Na trzecim miejscu jako powód zaprzestania palenia respondenci poda- wali silne postanowienie (16% mê¿czyzn i 15% kobiet). Najrzadziej podawan¹ przyczyn¹ jest naleganie kolegów (0,2% mê¿czyzn i 0,1% kobiet) oraz zalecenia lekarskie (4% mê¿czyzn i 3% kobiet).

0 5 10 15 20 25 m

mêê¿¿cczzyyŸŸnnii kkoobbiieettyy

PDL KPM ZPM MAZ MLP WMZ SLK Polska LUB LBS PDK DLN SWK OPO

LDZ POM WLK

0 5 10 15 20 25 KPM

PDK WMZ MAZ PDL POM ZPM SLK Polska DLN

LBS LDZ WLK MLP LUB OPO SWK 2

200,,11 1199,,22 1199,,00 1188,,99 1188,,66 1188,,55 1177,,99 1177,,99 1177,,88 1177,,55 1177,,44 1177,,33 1177,,22 1177,,00 1166,,99 1166,,88 1166,,33

1155,,11 1144,,99 1144,,55 1144,,33 1144,,33 1144,,11 1144..00 1133,,99 1133,,77 1133,,55 1133,,55 1133,,11 1133,,00 1122,,99 1122,,55 1122,,55 1122,,00

R

Ryycciinnaa 22.. Liczba papierosów na palacza na dzieñ

(4)

P P³³eeææ m

mêê¿¿cczzyyŸŸnnii kkoobbiieettyy

C

Czzyy cchhcciiaa³³bbyy PPaann pprrzzeessttaaææ ppaalliiææ?? CCzzyy cchhcciiaa³³aabbyy PPaannii pprrzzeessttaaææ ppaalliiææ??

W

Woojjeewwóóddzzttwwoo

ttaakk nniiee nniiee jjeesstteemm

zzddeeccyyddoowwaannyy rraazzeemm zzddeeccyyddoowwaannaa rraazzeemm

%

% %% %% NN %% %% %% NN

DLN 87 7 6 157 85 7 7 108

KPM 79 8 13 187 81 5 15 123

LUB 90 5 5 176 80 10 10 110

LBS 84 9 6 160 83 7 10 124

LDZ 83 6 12 194 83 8 9 97

MLP 89 8 3 107 78 4 18 74

MAZ 93 4 3 156 81 12 7 82

OPO 86 8 6 127 82 8 11 105

PDK 86 9 5 121 92 5 3 63

PDL 84 4 12 159 87 5 7 94

POM 83 10 7 175 77 10 14 116

SLK 85 6 9 147 87 4 10 82

SWK 89 4 8 160 90 6 5 86

WMZ 85 7 9 163 79 9 12 144

WLK 79 5 16 134 84 6 10 110

ZPM 85 9 6 175 90 6 4 135

Polska 85 7 8 2498 83 7 10 1653

T

Taabbeellaa II.. Deklaracja rzucenia palenia

Komentarz

Przedstawione wyniki wskazuj¹, ¿e rozpowszech- nienie palenia tytoniu w polskiej populacji jest stosunkowo wysokie, szczególnie wœród mê¿czyzn. Wysoki poziom palenia jest charakterystyczny tak¿e dla innych populacji, g³ównie krajów Europy Œrodkowej i Wschod- niej [3, 4]. Mê¿czyŸni pal¹ ok. 2-krotnie czêœciej od kobiet (42% vs 25%). Ta prawid³owoœæ obserwowana jest równie¿ w innych badaniach i prawdopodobnie zwi¹za- na jest z wzorcami kulturowymi [5].

W populacji Polski obserwujemy du¿e zró¿nicowanie czêstoœci palenia miêdzy poszczególnymi woje- wództwami – od 34% do 48% wœród mê¿czyzn i od 16% do 34% wœród kobiet.

Œrednia liczba papierosów wypalanych dziennie przez palacza jest stosunkowo wysoka, nieco wy¿sza wœród mê¿czyzn ni¿ wœród kobiet (18 vs 14%). W tym przypadku nie obserwuje siê istotnego zró¿nicowania miêdzy województwami.

Byli palacze to niewielka czêœæ populacji polskiej – 12% mê¿czyzn i 8% kobiet. Niski odsetek osób, które rzuci³y palenie, mo¿e œwiadczyæ o niewielkiej œwiado- moœci zagro¿eñ wynikaj¹cych z palenia i ma³ej efek- tywnoœci prowadzonych w ostatnich latach programów prewencyjnych, jak równie¿ uregulowañ prawnych, np.

zakazu palenia w miejscach publicznych czy podwy¿- szania cen papierosów.

Czynnik finansowy w populacji polskiej wydaje siê odgrywaæ istotn¹ rolê wœród osób deklaruj¹cych chêæ rzucenia na³ogu palenia. Powód ten podawa³ co 4.

mê¿czyzna i co 6. kobieta.

Optymizmem napawa fakt, ¿e ok. 80% palaczy deklaruje chêæ rzucenia palenia, a w niektórych regionach nawet wiêcej. Ponad 40% jako g³ówny po- wód podaje obawê przed chorob¹ lub w³asne postanowienie (15% respondentów), a nie aktualne dole- gliwoœci. Grupa ta szczególnie powinna byæ objêta dzia³aniami prewencyjnymi, powinno siê utwierdzaæ

(5)

pacjentów w tej decyzji oraz udzielaæ im pomocy w trudnych chwilach w czasie rzucania i po zaprze- staniu palenia. Poza edukacj¹ dobre efekty przyno- sz¹ tak¿e psychoterapia i ewentualnie w razie ko- niecznoœci farmakoterapia. Nale¿y siê zastanowiæ, dlaczego badani jako powód rzucenia palenia tak rzadko podaj¹ zalecenia lekarskie. Mo¿e œwiadczy to o niedostatecznym wprowadzaniu zasad prewencyj-

nych przez lekarzy poz. Analiza przeprowadzona przez Pytlak i wsp. wykaza³a, ¿e tylko 46% pal¹cych mê¿czyzn i 36% kobiet otrzymuje zalecenia od leka- rza poz w zakresie na³ogu palenia.

Czêœæ palaczy jednak nie chce wyzbyæ siê na³ogu lub nie jest zdecydowana na taki krok. Deklaracjê tak¹ sk³ada ok. 14% pal¹cych mê¿czyzn i 17% pal¹cych kobiet. Grupa ta wymaga zintensyfikowania dzia³añ edu- Z

Z jjaakkiieeggoo ppoowwoodduu cchhcciiaa³³bbyy((aabbyy)) PPaann((ii)) zzaapprrzzeessttaaææ ppaalleenniiaa ppaappiieerroossóóww??

a

akkttuuaallnnaa oobbaawwaa zzaalleecceenniiaa nnaalleeggaanniiaa ¿¿yycczzeenniiee wwzzggllêêddyy ssiillnnee iinnnnaa W

Woojjee-- ddoolleegglliiwwooœœææ pprrzzeedd lleekkaarrsskkiiee kkoolleeggóóww rrooddzziinnyy ffiinnaannssoowwee ppoossttaannoo-- pprrzzyycczzyynnaa RRaazzeemm P

P³³eeææ wwóóddzzttwwoo cchhoorroobb¹¹ wwiieenniiee

%

% %% %% %% %% %% %% %% NN

mê¿czyŸni DLN 2 39 2 0 7 22 19 9 136

KPM 6 33 10 1 7 32 12 0 146

LUB 8 44 4 0 6 25 12 1 156

LDZ 6 38 3 0 6 22 21 5 160

MLP 11 23 4 1 4 28 23 5 94

MAZ 5 49 1 0 3 22 17 2 144

PDK 1 38 1 0 8 34 15 3 104

PDL 7 51 3 1 4 13 19 2 134

POM 10 51 6 0 5 16 12 0 141

SWK 7 42 4 0 4 27 13 4 141

WMZ 7 45 1 0 6 22 15 4 137

WLK 5 46 6 0 4 22 14 4 106

ZPM 4 43 2 0 3 29 19 0 145

Polska 6 42 4 0 5 24 16 3 1744

kobiety DLN 9 42 5 0 8 17 14 4 92

KPM 8 34 2 0 4 38 14 0 93

LUB 6 44 3 0 8 24 11 3 88

LDZ 6 54 0 0 5 13 21 1 80

MLP 9 38 5 2 9 17 17 3 58

MAZ 8 45 5 0 5 20 17 2 66

OPO 0 50 0 0 0 50 0 0 2

PDK 7 47 3 0 5 33 3 2 58

PDL 1 52 1 0 7 20 14 5 81

POM 7 45 3 0 8 25 11 0 87

SWK 4 58 4 0 1 10 17 5 77

WMZ 4 40 4 0 3 30 14 4 112

WLK 7 35 1 0 9 32 14 3 92

ZPM 1 37 2 0 6 36 19 0 117

Polska 6 43 3 0 6 25 15 2 1103

DLN – dolnoœl¹skie, KPM – kujawsko-pomorskie, LUB – lubelskie, LDZ – ³ódzkie, MLP – ma³opolskie, MAZ – mazowieckie, PDK – podkarpackie, PDL – podlaskie, POM – pomorskie, SWK – œwiêtokrzyskie, WMZ – warmiñsko-mazurskie, WLK – wielkopolskie, ZPM – zachodniopomorskie

T

Taabbeellaa IIII.. Powód rzucenia palenia

(6)

kacyjnych i motywacyjnych, popartych autorytetem le- karza i jego interwencj¹.

Na³óg palenia jest jedynym czynnikiem ryzyka w pe³ni modyfikowalnym stosunkowo prostymi meto- dami, którego eliminacja powoduje ca³kowit¹ lub znaczn¹ redukcjê powik³añ zwi¹zanych z paleniem.

Wykazano, ¿e u osób pal¹cych do 20 papierosów dziennie, które rzuci³y palenie, ryzyko wyst¹pienia chorób uk³adu kr¹¿enia po 10 latach od zaprzestania palenia porównywalne jest do ryzyka osób nigdy niepal¹cych, a u osób pal¹cych intensywniej ryzyko to zdecydowanie siê obni¿a.

P

Piiœœmmiieennnniiccttwwoo

1. Hausberg M, Kosch M, Barenbrock M. Smoking, blood pressure and cardiovascular risk. J Hypert 2002; 20: 1699-701.

2. Bartecchi CE, MacKenzie TD, Schrier RW. The human costs of tobacco use. N Engl J Med 1994; 330: 13, 907-12.

3. Molarius A, Parsons RW, Dobson AJ, et al. Trends in cigarette smoking in 36 populations from the early 1980s to the mid – 1990s: findings from the WHO MONICA Project. Am J Public He- alth 2001; 91: 2, 206-12.

4. Przeciwko epidemii. Dzia³ania rz¹dów a ekonomika ogranicze- nia konsumpcji tytoniu. Publikacja Banku Œwiatowego. Wyd.

polskie Med Prakt, Kraków 2002.

5. Zatoñski W. Rozwój sytuacji zdrowotnej w Polsce na tle innych krajów Europy Œrodkowej i Wschodniej. Centrum Onkologii – In- stytut Onkologii im. Marii Sk³odowskiej-Curie, Warszawa 2001.