Efektywność potencjału ludzkiego w indywidualnych gospodarstwach rolnych w latach 2004-2006

(1)

Grażyna Karmowska

Efektywność potencjału ludzkiego w

indywidualnych gospodarstwach

rolnych w latach 2004-2006

Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania 8, 113-120 2008

(2)

Grażyna Karmowska

EFEKTYWNOŚĆ POTENCJAŁU LUDZKIEGO W INDYWIDUALNYCH GOSPODARSTWACH ROLNYCH W LATACH 2004-2006

Wprowadzenie

Przy analizach potencjału gospodarstw rolnych, poza informacjami doty-czącymi wielkości ekonomicznej, wartości dodanej czy kosztów, bardzo ważną rolę odgrywają informacje związane z zasobami siły roboczej. Do najczęściej analizowanych zmiennych należą nakłady pracy i czas pracy (zarówno własny, jak i najemny), a także dochód na osobę.

Celem opracowania jest przedstawienie zmian wykorzystania siły roboczej w gospodarstwach rolnych na przestrzeni lat 2004-2006. Miarą efektywności wykorzystania siły roboczej jest wartość dodana netto na osobę pełnozatrudnioną ogółem. Uzupełnieniem tego jest dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobę pełnozatrudnioną nieopłaconą.

Obiektem badań są gospodarstwa rolne, które prowadzą rachunkowość rolną i charakteryzują się co najmniej minimalną wielkością ekonomiczną (2 ESU1_). W roku 2002, według spisu rolnego, jedynie 34,3% gospodarstw rolnych posia-dało co najmniej 2 ESU wielkości ekonomicznej. W roku 2004 w badaniach brały udział 11 962 gospodarstwa, w 2005 – 11 788, a w 2006 – 11 825. Terminologię i deﬁ nicje podstawowych wielkości przyjęto za terminologią FADN. W opra-cowaniu wykorzystano opracowania Polskiego FADN dokonane przez Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej.

Analizy gospodarstw dokonano: 1_{1 ESU (European Size Unit) = 1 200 EUR.}

(3)

114 ROZWÓJZASOBÓWKAPITAŁULUDZKIEGOOBSZARÓWWIEJSKICH

według klasyﬁ kacji ES6 z wykorzystaniem wielkości ekonomicznej a)

(ESU);

według powierzchni użytków rolnych (UAA6); b)

według podziału na poszczególne typy rolnicze (TF8). c)

Do analizy wykorzystano metodę porównań oraz statystyczne metody badania dynamiki, tj. indeksy łańcuchowe.

1. Analiza obiektów badań

Przy analizie wykorzystania siły roboczej używa się dwóch zmiennych: na-kładu pracy (w AWU2_{) oraz czasu pracy (w godzinach).}

Przy analizie czasu pracy uwzględnia się czas pracy własny i czas pracy najem-nej. Jest to czas pracy w ramach działalności operacyjnej gospodarstwa rolnego, wyrażony w godzinach (rys. 1).

Rys. 1. Przeciętny czas pracy w gospodarstwie rolnym

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Wyniki standardowe uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestniczące w Polskim FADN w 2004 roku, cz. I, opr. ZRR IERiGŻ, Warszawa 2006; Wyniki standardowe uzyskane przez indywidualne gospodarstwa rolne prowadzące rachunkowość w 2005 roku, opr. ZRR IERiGŻ, Warszawa 2006; Wyniki standardowe uzyskane przez indywidualne gospodarstwa rolne prowadzące rachunkowość w 2006 roku, opr. ZRR IERiGŻ, Warszawa 2007..

W roku 2005 przeciętny czas pracy zmalał o 6,64% w porównaniu do roku poprzedniego, natomiast w roku 2006 wzrósł aż o 23,65%. W ciągu badanych dwóch lat czas pracy własnej pozostał na tym samym poziomie, by wzrosnąć 2_{AWU (Annual Work Unit) – jednostka przeliczeniowa pracy ogółem, w osobach}

pełnoza-trudnionych; jedna osoba pełnozatrudniona = 2 200 godz./rok. 0 1000 2000 3000 4000 5000 h 2004 2005 2006 rok

czas pracy najemnej czas pracy własnej

(4)

w roku 2006 o 9,82%. Udział czasu pracy najemnej wynosił odpowiednio 10,76% w roku 2004, w 2005 – 9,43% oraz 19,55% w roku 2006.

W badanym okresie wzrosła przeciętna powierzchnia użytkowanych użytków rolnych3_{a także dodzierżawionych}4_{(rys. 2).}

Rys. 2. Przeciętne powierzchnie użytkowanych użytków rolnych

Źródło: jak na rys. 1

Przeciętny czas pracy przeznaczony na 1 ha użytkowanych użytków rolnych zmniejszył się z 241,45 h / 1 ha w roku 2004 do 149,17 h / 1 ha w roku 2006.

W ramach nakładów pracy wyróżnia się nakłady pracy własnej FWU5_(osoby nieopłacane) oraz nakłady pracy najemnej AWU. Osoby najemne opłacane są gotówką lub w naturze, natomiast członkowie rodziny są nieopłacani.

Nakłady pracy w zależności od wielkości ekonomicznej gospodarstwa przed-stawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Nakłady pracy wg wielkości ekonomicznej gospodarstw

Rok Razem Wielkość ekonomiczna (ESU)

<2;4) <4;8) <8;16) <16;40) <40;100) >=100 Nakład pracy ogółem (AWU)

2004 1,745 1,358 1,612 1,895 2,325 3,732 11,758

2005 1,716 1,346 1,599 1,913 2,273 3,515 9,545

2006 2,122 1,322 1,645 1,940 2,264 3,122 8,681

3_{Jest to całkowity obszar ziemi użytkowanej rolniczo własnej oraz dzierżawionej co najmniej rok.} 4_{Ziemia dzierżawiona na okres co najmniej roku.}

5_{FWU (Family Work Unit) – jednostka przeliczeniowa pracy członków rodziny.} 0 10 20 30 40 50 ha 2004 2005 2006 rok

Powierzchnia użytków rolnych

(5)

<2;4) <4;8) <8;16) <16;40) <40;100) >=100 Nakład pracy własnej (FWU)

2004 1,557 1,304 1,531 1,740 1,861 1,938 1,351

2005 1,554 1,293 1,530 1,751 1,851 1,919 1,786

2006 1,707 1,275 1,529 1,740 1,852 1,925 1,843

W latach 2004 i 2005 nakłady pracy ogółem były na podobnym poziomie, natomiast w roku 2006 obserwuje się wzrost nakładu pracy ogółem w gospodar-stwach rolnych o 23,66% w porównaniu do roku 2005. Jest to przede wszystkim wzrost nakładów pracy najemnej, bo praca własna wzrosła o 9,85%.

Obserwuje się spadek nakładów pracy w gospodarstwach o największej wielko-ści ekonomicznej, tj. z przedziału <40;100), o 11,52%, a dla gospodarstw powyżej 100 ESU – o 9,05%. Spada głównie nakład pracy najemnej. W gospodarstwach powyżej 100 ESU nastąpił wzrost nakładu pracy własnej w roku 2005 o 32,20% w porównaniu do roku ubiegłego, a w 2006 o 3,19%.

Analizując dochód na osobę pełnozatrudnioną nieopłaconą (tabela 2), obser-wuje się bardzo dynamiczny wzrost, w porównaniu do roku ubiegłego, odpowied-nio o 10,13% i 145,50%. Występuje on we wszystkich klasach, z wyjątkiem klasy powyżej 100 ESU, gdzie z roku na rok występuje spadek dochodu odpowiednio o 14,43% i 16,21%.

Tabela 2. Dochód na osobę wg wielkości ekonomicznej gospodarstw

<2;4) <4;8) <8;16) <16;40) <40;100) >=100 Wartość dodana netto na osobę pełnozatrudnioną ogółem (zł/AWU)

2004 13 901 3 575 7 788 15 199 30 204 50 115 55 994

2005 15 175 5 610 8 911 17 095 31 790 50 820 67 610

2006 33 428 8 615 14 437 23 098 39 121 60 617 64 264

Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobę pełnozatrudnioną nieopłaconą (zł/AFU)

2004 12 818 2 977 7 039 14 426 31 961 75 740 300 115

2005 14 117 4 963 8 196 16 212 32 729 73 209 256 821

2006 34 657 8 046 13 653 22 375 40 738 80 285 215 197

(6)

Analizując nakłady pracy ogółem w gospodarstwach rolnych klasyﬁ kowa-nych według powierzchni użytków rolkowa-nych (tabela 3), w małych gospodarstwach do 5 ha obserwuje się spadek w roku 2006 o 26,35% w porównaniu do roku poprzedniego. W pozostałych klasach nastąpił wzrost, największy w gospodar-stwach powyżej 50 ha, o 216,02%. W nakładach pracy własnej wzrost ten był w granicach 3,3 – 8,9%.

Tabela 3. Nakłady pracy wg powierzchni użytków rolnych

Rok Razem Powierzchna użytków rolnych (ha)

(1;5) <5;10) <10;20) <20;30) <30;50) >=50 Nakład pracy ogółem (AWU)

2004 1,745 1,790 1,509 1,739 1,882 2,024 3,456

2005 1,716 1,795 1,488 1,707 1,871 1,973 2,747

2006 2,122 1,322 1,645 1,940 2,264 3,122 8,681

Nakład pracy własnej (FWU)

2004 1,557 1,382 1,432 1,652 1,720 1,768 1,736

2005 1,554 1,349 1,404 1,623 1,741 1,776 1,784

2006 1,707 1,275 1,529 1,740 1,852 1,926 1,843

Dochód z rodzinnego gospodarstwa (tabela 4) w klasach do 20 ha rośnie sys-tematycznie od roku 2004. Dla pozostałych klas wielkości gospodarstw w roku 2005 nastąpił spadek dochodu o 6,52 – 12,27%, w porównaniu do roku 2004, by w roku 2006 wzrosnąć w granicach 28,03 – 74,49%.

Tabela 4. Dochód na osobę wg powierzchni użytków rolnych

(1;5) <5;10) <10;20) <20;30) <30;50) >=50 Wartość dodana netto na osobę pełnozatrudnioną ogółem (zł/AWU)

2004 13 901 14 245 6 633 10 260 18 914 29 168 47 797

2005 15 175 18 387 7 904 11 180 18 111 28 547 50 151

(7)

(1;5) <5;10) <10;20) <20;30) <30;50) >=50 Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobę pełnozatrudnioną nieopłaconą (zł/AFU)

2004 12 818 13 331 5 998 9 530 18 229 29 112 67 743

2005 14 117 18 907 7 295 10 351 17 031 27 214 59 428

2006 34 657 34 657 15 666 19 373 29 718 42 506 76 088

Trzecim sposobem klasyﬁ kacji gospodarstw jest podział na poszczególne typy rolnicze (TF8): AB – uprawy polowe, C – uprawy ogrodnicze, E – uprawy trwałe, F – krowy mleczne, G – zwierzęta żywione w systemie wypasowym, H – zwierzęta ziarnożerne, I – mieszane (tabela 5).

Tabela 5. Nakłady pracy wg typów rolniczych

Rok Razem

Typy rolnicze

AB C E F G H I

Nakład pracy ogółem (AWU)

2004 1,745 1,808 2,709 2,331 1,692 1,736 1,715 1,628

2005 1,716 1,726 2,690 1,694 1,694 1,730 1,722 1,612

2006 2,122 2,179 4,544 3,047 1,910 2,084 1,988 1,871

Nakład pracy własnej (FWU)

2004 1,557 1,475 1,671 1,437 1,668 1,690 1,498 1,572

2005 3,420 3,278 3,680 3,158 3,666 3,691 3,342 3,429

2006 1,707 1,592 1,794 1,531 1,841 1,886 1,694 1,706

Analizując nakłady pracy ogółem w gospodarstwach, w zależności od typu rolniczego, wyróżniające są gospodarstwa prowadzące działalność ogrodniczą oraz uprawy trwałe, gdzie nakłady są najwyższe: 3-4,5 AWU. W pozostałych typach kształtowały się do 2 AWU. Nakłady pracy własnej w roku 2005 we wszystkich typach gospodarstw były na poziomie przekraczającym 3 AFU. W roku poprzed-nim i w następnym były o połowę niższe.

Takie wahania nie mają odzwierciedlenia w dochodach z gospodarstwa, które systematycznie rosły (tabela 6). Najwyższe dochody na osobę pełnozatrudnioną

(8)

nieopłaconą osiągały gospodarstwa prowadzące działalność ogrodniczą, nieomal dwukrotnie wyższe, w roku 2006, od przeciętnych. Najniższe dochody osiągnęły gospodarstwa typu mieszanego – 25 tys. zł.

Tabela 6. Dochód na osobę wg typów rolniczych

Rok Razem Typy rolnicze

AB C E F G H I

Wartość dodana netto

na osobę pełnozatrudnioną ogółem (zł/AWU)

2004 13 901 15 352 18 749 13 198 12 874 13 486 30 130 10 344 2005 15 175 14 774 21 363 16 700 17 906 18 773 31 375 11 137 2006 33 428 35 838 33 709 26 725 32 245 41 101 42 028 26 740

Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobę pełnozatrudnioną nieopłaconą (zł/AFU)

2004 12 818 14 427 19 825 12 483 12 032 12 287 30 351 9 350 2005 14 117 13 496 24 637 17 966 16 698 17 392 31 126 10 150 2006 34 657 40 271 61 473 39 269 30 042 39 398 41 808 25 003

Podsumowanie

Dochód na osobę pełnozatrudnioną nieopłaconą dynamicznie wzrasta we 1.

wszystkich klasach wielkości ekonomicznej, z wyjątkiem klasy powyżej 100 ESU.

Obserwuje się spadek nakładu pracy ogółem w gospodarstwach rolnych 2.

klasyﬁ kowanych według powierzchni użytków rolnych w małych gospo-darstwach do 5 ha. W pozostałych klasach nastąpił wzrost, największy w gospodarstwach powyżej 50 ha.

Dochód z rodzinnego gospodarstwa w klasach do 20 ha rośnie systema-3.

tycznie. W pozostałych klasach nastąpił spadek.

Najwyższe dochody na osobę pełnozatrudnioną nieopłaconą osiągały go-4.

spodarstwa prowadzące działalność ogrodniczą, a najniższe – gospodar-stwa typu mieszanego.

(9)

HUMAN POTENTIAL EFFICIENCY IN FAMILY HOUSEHOLDS BETWEEN 2004-06

Summary

Study shows analysis of amount of labor including amount of self labor,

added value and family household income. Th ree types of analysis were made:

household’s economical size, arable land size and the agricultural types of households. Purpose of the study was to determine when and why occurs diversity in amount of labor for speciﬁ c class in question.