wirtualne – składnik naszego
świata
Bondecka-Krzykowska I., Brzeziński K.M., Bulińska-Stangrecka H., i in., Przedmioty wirtualne, red.
P. Stacewicz, B. Skowron, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2019, ss. 135.
Poj˛ecie „wirtualny”, cho´c u˙zy- wane dzi´s potocznie w wielu ró˙z- nych znaczeniach, w filozofii ł ˛aczy najcz˛e´sciej refleksj˛e ontologiczn ˛a z filozoficznym namysłem nad tech- nik ˛a. Cho´c samo poj˛ecie wirtu- alno´sci si˛ega korzeniami ´srednio- wiecznych zaawansowanych dys- tynkcji metafizycznych, to dzi´s na- brało nowej wagi z racji rozpo- wszechnienia technik informatycz- nych i roli, jak ˛a odgrywaj ˛a w na- szym ˙zyciu. Przedmioty wirtualne s ˛a wi˛ec jednym z najciekawszych artefaktów współczesnej techniki – daleko odchodz ˛a bowiem od wy- obra˙ze´n o ewidentnie materialnym przedmiocie działa´n technicznych.
Rozszerzaj ˛a one znacznie obszary technicznej manipulacji człowieka na obiekty b˛ed ˛ace tworami realizo- wanymi obliczeniowo. Cho´c „sub- strat” tych przedmiotów wydawa´c
ontologiczne oraz rola, jak ˛a odgry- waj ˛a w naszym ´swiecie, trudno na- zwa´c efemerycznymi lub ulotnymi.
St ˛ad konieczna jest interdyscypli- narna refleksja nad nimi, któr ˛a w re- cenzowanej ksi ˛a˙zce podj˛eło grono badaczy zwi ˛azanych lub zaprzyja´z- nionych ze ´srodowiskiem filozo- ficznym Politechniki Warszawskiej.
To, ˙ze uczelnie techniczne zaczy- naj ˛a gromadzi´c ´srodowiska filozo- fów jest wymownym znakiem na- szych czasów – filozofia nie jest ju˙z tylko obowi ˛azkowym przedmio- tem humanistycznym, któremu mu- sz ˛a po´swi˛eca´c si˛e studenci studiów technicznych. Filozofia staje si˛e jednym z wa˙znych narz˛edzi dzisiej- szej techniki. Wyrafinowane urz ˛a- dzenia i systemy, jakie potrafimy dzi´s tworzy´c, przynosz ˛a wiele no- wych problemów, wobec których dotychczasowy model uprawiania nauk technicznych jest bezradny, st ˛ad bierze swe ´zródła zwrot ku fi- lozofii we współczesnej in˙zynierii.
Recenzowana praca zbiorowa składa si˛e z dziewi˛eciu rozdziałów, z których wi˛ekszo´s´c (pi˛e´c) po´swi˛e- conych jest ró˙znym aspektom onto- logicznym zwi ˛azanym z przedmio- tami wirtualnymi. Zbiór otwiera opracowanie autorstwa K. Brzezi´n- skiego i J. Lubacza, „Sk ˛ad si˛e bior ˛a przedmioty wirtualne?”. Ar-
ZagadnieniaFilozoficznewNauce(PhilosophicalProblemsinScience) nr68(2020),ss.306–310•CC-BY-NC-ND4.0
tykuł zawiera cenne uwagi na te- mat poj˛ecia przedmiotów wirtual- nych. Postawienie tytułowego za- gadnienia pochodzenia przedmio- tów wirtualnych prowadzi autorów do szczegółowych pyta´n, dotych- czas rzadko podejmowanych w li- teraturze. Interesuj ˛ace i oryginalne jest np. wyró˙znienie klasy artefak- tów wirtualnych w oparciu o me- tody projektowania, a nie zbiory cech, jak si˛e to dotychczas czy- niło. Oczywi´scie praca przedstawia z konieczno´sci pewien subiektyw- nie dokonany wycinek tematyki – st ˛ad mo˙ze rodzi´c pewne dyskusje, niemniej jest inspiruj ˛aca do reflek- sji.
Izabela Bondecka-Krzykowska w kolejnym rozdziale postawiła na- tomiast pytanie o cechy obiektów rzeczywisto´sci wirtualnej. Artykuł stanowi interesuj ˛acy i dobrze na- pisany syntetyczny przegl ˛ad cech obiektów rzeczywisto´sci wirtual- nej, a zaproponowana metoda po- równawcza wydaje si˛e dobrze uza- sadniona.
Kolejny rozdział, autorstwa Pawła Stacewicza pt. „Wirtualno´s´c w perspektywie obliczeniowej”, sta- nowi wa˙zn ˛a i w du˙zej mierze nowa- torsk ˛a prób˛e analizy zagadnienia wirtualno´sci z perspektywy proce- sów obliczeniowych funduj ˛acych rzeczywisto´s´c wirtualn ˛a. Rozwa˙za-
nia prowadz ˛a Autora do interesuj ˛a- cych tez, jak np. teza o obliczenio- wej stopniowalno´sci wirtualno´sci.
Wnosi to cenn ˛a perspektyw˛e do dyskusji nad zagadnieniem wirtu- alno´sci, której wyra´znie brakowało w polskiej literaturze. Co prawda nieco sztuczne jest przedefiniowa- nie poj˛ecia ‘cyfrowy’. W nauce oraz w technice najcz˛e´sciej wy- st˛epuje ono jako synonim poj˛ecia
‘dyskretny’. Tutaj poj˛ecie ‘cyfrowy’
uto˙zsamione zostało z poj˛eciem ob- licze´n Turingowskich, co jest nie- zbyt trafne terminologicznie – pe- wien podzbiór operacji cyfrowych nazywamy modelem oblicze´n Tu- ringa, a nie odwrotnie, jak sugeruje Autor. Innymi słowy cyfrowy cha- rakter operacji jest zało˙zeniem mo- delu Turinga, a nie skutkiem jego przyj˛ecia.
Szczególnie interesuj ˛acy filo- zoficznie dla mnie jest rozdział autorstwa Bartłomieja Skowrona,
„O urealnianiu si˛e przedmiotów wir- tualnych”. Warto tu wspomnie´c, ˙ze tekst ten jest rozwini˛eciem tez, za- prezentowanych po raz pierwszy podczas II Konferencji „Filozofia w informatyce” w Krakowie. Po- mysł Autora jest, zdawałoby si˛e, a˙z nazbyt oczywisty – zastosowa- nie Ingardenowskich narz˛edzi ana- lizy ontologii do opisu przedmio- tów wirtualnych. Ontologia egzy-
stencjalna Ingardena słusznie ucho- dzi bowiem za jedno z najciekaw- szych narz˛edzi wypracowanych we współczesnej filozofii. Zagadnienie to stało si˛e jednak bardzo interesu- j ˛ace z powodu pewnego – jak˙ze wy- mownego – niepowodzenia. Oka- zuje si˛e bowiem, ˙ze ´swiat przed- miotów wirtualnych jest bardziej skomplikowany ni˙z zakłada to kon- cepcja Ingardena. Okazuje si˛e, ˙ze przedmioty wirtualne nie spełniaj ˛a według Skowrona warunku stało´sci sposobu istnienia: „opisane zjawi- sko usamoistniania, o ile zostało dobrze uj˛ete, przełamuje to onto- logiczne prawo: przedmioty wirtu- alne usamoistniaj ˛ac si˛e pozostaj ˛a tymi samymi przedmiotami, cho´c s ˛a o wiele bli˙zej realno´sci, ni˙z były u pocz ˛atków swego istnienia”
(s. 73).
Kwesti˛e realno´sci przedmio- tów wirtualnych, a dokładniej kwe- sti˛e odmowy mo˙zliwo´sci przypisa- nia realno´sci przedmiotom wirtual- nym w pewnym okre´slonym sen- sie, podj ˛ał Michał Głowala w roz- dziale „Cztery wersje antyrealizmu co do przedmiotów wirtualnych”.
Autor przyj ˛ał interesuj ˛ace zało˙ze- nie metodologiczne – porzucił ła- twiejsz ˛a drog˛e zastosowania ontolo- gii warstw/poziomów (levels), w za- mian za to próbuj ˛ac zastosowa´c klasyczne narz˛edzia poj˛eciowe ary-
stotelizmu, obecne we współcze- snych analitycznych odmianach te- go˙z nurtu. Cho´c adekwatno´s´c po- j˛e´c arystotelesowskich mo˙ze bu- dzi´c równie˙z pewne zastrze˙zenia, to Autor próbował w miar˛e mo˙zli- wo´sci ukaza´c ograniczenia takiego opisu. Nie usuwa to zastrze˙ze´n wobec przyj˛etego aparatu, ale do- brze wskazuje granice klasycznego opisu stechnicyzowanej rzeczywi- sto´sci, która jest ´srodowiskiem ˙zy- cia ludzi XXI wieku.
Nieco inn ˛a perspektyw˛e patrze- nia na zagadnienie przedmiotów wirtualnych przyj ˛ał Jakub Jernaj- czyk w rozdziale „Zasada wzorca i kopii – o podobie´nstwie metod stosowanych w rzemio´sle, filozo- fii i programowaniu”. Autor po- rusza bardzo interesuj ˛ac ˛a kwesti˛e wpływu modelu działania na ró˙zno- rodne obszary ludzkiej aktywno´sci:
nie tylko na działalno´s´c o charak- terze technicznym (informatyka), ale i na działalno´s´c o charakterze stricte teoretycznym, jak filozofia.
Analizy tego typu pojawiały si˛e ju˙z w literaturze, do´s´c wspomnie´c ksi ˛a˙zk˛e Człowiek Turinga J.D. Bol- tera (1990). Niektóre aspekty poru- szone w tym tek´scie s ˛a zbli˙zone do tych prezentowanych przez Boltera, natomiast tutaj rozwa˙zania prowa- dzone s ˛a w bardzo interesuj ˛acym kontek´scie programowania obiekto-
wego i filozofii uwikłanej w ten paradygmat programowania. To de- cyduje o oryginalno´sci i warto´sci wspomnianego tekstu. Jest to te˙z praca mocno inspiruj ˛aca do dal- szych przemy´sle´n filozoficznych.
Marcin Trybulec w rozdziale
„Przedmioty wirtualne jako niedo- skonałe narz˛edzia poznawcze” sta- wia natomiast pytania odno´snie mo˙zliwo´sci wykorzystania wirtual- nej rzeczywisto´sci jako narz˛edzia poznawczego. Zagadnienie to jest bardzo wa˙zne i aktualne w kontek-
´scie przyszło´sci edukacji. Kwestia zast˛epowania rzeczywistych ukła- dów poprzez wirtualne odpowied- niki w procesie nauczania budzi wiele w ˛atpliwo´sci, zatem potrzebna jest rzeczowa analiza tego zagad- nienia, w tym analiza filozoficzna.
Co prawda z dyskusjami nad mo˙z- liwo´sci ˛a zast˛epowania w dydaktyce rzeczywistych układów laboratoryj- nych dobrymi symulacjami stykam si˛e od co najmniej ´cwier´c wieku, to musz˛e przyzna´c, ˙ze metodyczna re- fleksja filozoficzna na ten temat nie jest nazbyt rozwini˛eta. Negatywne stanowisko Autora wydaje si˛e do- brze uzasadnione, cho´c dla lep- szego wyra˙zenia znaczenia przepro- wadzonych przez niego rozwa˙za´n celowe mogłoby by´c wprowadze- nie odró˙znienia treningu od ´swia- domych, krytycznych czynno´sci po-
znawczych. Do tego pierwszego techniki wirtualnej rzeczywisto´sci nadaj ˛a si˛e doskonale, do drugiego – jak przekonuje Autor – nie pasuj ˛a.
By´c mo˙ze tak jasne postawienie sprawy pomo˙ze ostudzi´c nieco za- pał ˙zarliwych zwolenników wpro- wadzania technik wirtualnej rzeczy- wisto´sci do edukacji, u´swiadamia- j ˛ac wszystkim, jaki jest faktyczny zakres stosowalno´sci tych metod.
Ostatnie dwa rozdziały wska- zuj ˛a natomiast społeczne perspek- tywy zastosowania wirtualno´sci. Ja- cek Janowski w rozdziale „Wir- tualizacja prawa cywilizacji infor- macyjnej: Technologiczna i ide- ologiczna symulacja zjawisk praw- nych” podejmuje prób˛e analizy roz- woju prawa w kontek´scie techno- logii informatycznych. Autor pró- buje wykorzysta´c koncepcje Bau- drillarda do wykazania, ˙ze prawo deformuje si˛e pod wpływem roz- powszechniania si˛e technik wir- tualizuj ˛acych rzeczywisto´s´c. Nato- miast Helena Buli´nska-Stangrecka w ostatnim rozdziale „Organizacja wirtualna w naukach o zarz ˛adzaniu:
wybrane konsekwencje wirtualiza- cji” ukazuje wprost socjologiczn ˛a perspektyw˛e wirtualizacji rzeczy- wisto´sci. To perspektywa znacz ˛aco odmienna od perspektywy pozosta- łych artykułów, niemniej mo˙ze zo- sta´c potraktowana jako uzupełnie-
nie obrazu o przyczynki z innych dziedzin.
Lektura ksi ˛a˙zki jest interesu- j ˛ac ˛a wypraw ˛a przez rozwa˙zania na temat przedmiotów wirtualnych.
Cieszy fakt, ˙ze polska filozofia wzbogaciła si˛e o kolejne warto-
´sciowe opracowanie z zakresu fi- lozofii informatyki. W czasie lek- tury rodz ˛a si˛e jednak nazbyt cz˛e- sto pytania, czy poprzez publikacj˛e rozwa˙za´n tylko w j˛ezyku polskim, nie zostan ˛a one bez wi˛ekszego od- d´zwi˛eku na arenie mi˛edzynarodo- wej. Polska filozofia w przeszło´sci wielokro´c cierpiała z powodu ba- riery j˛ezykowej. Miejmy nadziej˛e,
˙ze cho´cby cz˛e´s´c opisywanych roz- wa˙za´n zostanie w przyszło´sci roz- wini˛eta i opisana w j˛ezyku angiel-
skim, tak aby mogły sta´c si˛e inspira- cj ˛a dla innych badaczy, niekoniecz- nie urodzonych nad Wisł ˛a czy nad Odr ˛a.
Paweł Polak
Bolter, J.D., 1990. Człowiek Turinga:
kultura Zachodu w wieku kom- putera(T. Goban-Klas, Tłum.), seria: Biblioteka My´sli Współ- czesnej. Warszawa: Pa´nstwowy Instytut Wydawniczy.
Bondecka-Krzykowska, I. i in., 2019. Przedmioty wirtualne.
Red. P. Stacewicz i B. Skow- ron. 1 wyd., seria: Informatyka a filozofia. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki War- szawskiej.
