Aleksandra Mrugalska
Próba analizy osobowości nieletnich
przestępców - dziewcząt
Studia Philosophiae Christianae 6/2, 211-228
1970
S tu d ia P hilosophiae C h ristian a e A TK
6(1970)2
A LEK SANDRA M RUG ALSK A
PRÖBA ANALIZY OSOBOWOŚCI NIELETNICH PRZESTĘPCÓW — DZIEWCZĄT
1. W stęp. 2. Z arys b ad a ń p ro b le m a ty k i przestępczości n ieletnich. 3. O ce n a p o trze b psychicznych n ie letn ich p rze stęp c ó w — dziew cząt. 4. R eak cje em ocjonalne, p rze w a ża jąc e w g ru p ie n ie letn ich przestępców . 5. P o staw y gru p y n ie letn ich przestępców . 6. D ete rm in a ty biologiczno-społeczne g ru
py n ie letn ich p rzestępców — dziew cząt. 7. W nioski ogólne.
1. Wstęp
A rty k u ł te n zaw iera w ażniejsze fra g m e n ty p rzygotow anej do d ru k u w iększej p rac y o osobowości n ie letn ich przestępców .
C elem tej p racy je st p ró b a analizy osobowości n ie letn ich p rz e stę p c ó w — d ziew cząt ze środow isk p ro w in cjo n a ln y ch m iasteczek L ubelszczyz ny. Idzie tu o odpow iedź n a p y ta n ie ja k ie uczucia, po trzeb y i dążenia d o m in u ją w tej grupie, ja k i je s t c h a ra k te r postaw , ja k ie czynniki bio- logiczno-środow iskow e w y stę p u ją w p rze strzen i życiow ej tej grupy.
Ja k o p o d staw ę in te rp re ta c ji u zyskiw anych o osobowości nieletnich p rzestępców — dziew cząt in fo rm ac ji p rz y ję to w tej p rac y te o rię osobo w ości M u rra y a (14, 36— 141). S tan o w i ona dobre narzędzie do analizy m a te ria łu , do analizy d o k u m en tó w -m eto d y , k tó rą zastosow ano w obecnej pracy.
M u rra y nie p o d aje jednoznacznej defin icji osobowości. W p rac y po słu g u ję się ro d za jem roboczej d efinicji, k tó ra zaw iera isto tn e dla teo rii M u rra y a sform ułow ania. P rzez osobowość rozum iem tu z d e t e r m i n o w a n ą p r z e z d z i a ł a i j ą c e w c i ą g u h i s t o r i i ż y c i a c z ł o w i e k a n a c i s k i b i o l o g i c z n o- s p o j e c z n e — o r g a
-212 MATERIAŁY I RECËNZJE [2]
n i z a с j ę ż y c i a p s y c h i c z n e g o , d z i ę k i k t ó r e j z a c h o w a n i e c z ł o w i e k a o d z n a c z a s i ę w z g l ę d n ą s t a ł o ś c i ą 1.
P ra c a obecna sta n o w i pew n e novum m etodologiczne, o p a rta je s t o m e todę historyczną. N ieco podobną m etodę zastosow ał w sw ojej p rac y B a ta w ia (2a). M etodą p rac y je s t an a liz a dokum entów , sk ła d ający c h się n a sp ra w ę każdego nieletn ieg o przestępcy.
M a te ria ł b ad a ń i źródło in fo rm a c ji o osobowości n ie letn ich p rz e stę p ców — dziew cząt sta n o w iło 50 k o m p le tó w a k t S ąd u P ow iatow ego w L u blinie. A k ta te dotyczyły 50 ro zp raw przeciw n ie letn im p rzestępcom — dziew czętom , dokonanych w la ta c h 1960—1961. D ziew częta te pocho dziły z L ub lin a, K ra śn ik a , P u ław , L u b a rto w a . Części z nich, 26 osobom udow odniono k radzieże, je d n e j nierząd, 23 k radzieże i nierząd. D ziew
częta te m ia ły w chw ili p o p ełn ian ia p rz e stę p s tw a od 13— 17 la t. O kazało się, że d o k u m e n ty ta k ie są doskonałym źródłem do b a d a n ia osobow ości n ie letn ich przestępców , w d o d atk u źródłem sto sunkow o ła t w o dostępnym i b ardzo obiektyw nym .
K aż d a sp ra w a nieletn ieg o p rzestęp cy za w iera n a s tę p u ją c e dane, k tó re stan o w iły m a te ria ł d la an a liz y m a te ria łu :
1. W yw iad środow iskow y przep ro w ad zo n y w ed łu g specjalnego k w e stio n ariu sz a. W w y w iadzie tym , uw zględniono n au k ę nieletniego, p rac ę i p ra k ty k ę zaw odow ą, sta n zdro w ia nieletniego, udział w życiu spo łecznym , zachow anie się n ieletn ieg o w różnych sy tu a cjach , ogólną ch a ra k te ry s ty k ę nieletniego. D alej d an e o rodzinie, sy tu a c ji ekonom icznej i m ieszkaniow ej, w reszcie w nioski spo rząd zające w yw iad. W yw iad z reg u ły sporządzał p rac o w n ik Izby Dziecka, p rac o w n ik sąd u d la n ie le tn ic h z w y k ształc en ia socjolog lu b psycholog.
2. O pinie o n ieletn im ze szkoły lu b z m ie jsc a p rac y dotyczyły zacho w a n ia się, postępów w nauce, sto p n ia uspołecznienia, uzdolnień, w spół życia w grupie. O pinię sporządzał w ychow aw ca lu b d y re k to r szkoły, a w p rac y bezpośredni zw ierzchnik badanego.
3. R ozm ow a z b ad a n y m przep ro w ad zo n a przez p rac o w n ik a Izby D ziec ka, sędziego, p ro k u ra to ra . Rozm ow y d o sta rc za ją dan y ch o m o ty w acji czynów przestępczych, c h a ra k te ru p rze stęp stw a, sy tu a c ji ro d zin n ej i eko nom icznej, św iatopoglądu, skali w arto śc i, zam ierzeń i celów życiow ych nieletniego.
4. S p ra w o z d an ia K u ra to ra . S p ra w o z d an ia K u ra to ra dotyczyły p o stę p o w an ia badanego. D ostarczyły w iadom ości o środow isku badanego, o je go nauce, pracy, p rze jaw ac h różnych cech osobowości.
5. B adanie le k a rsk ie — w y n ik i b ad a ń sta n u zdrow ia.
6. B ad an ie psychologiczne. B a d an ia psychologiczne o bejm ow ały b a d an ie in te lig e n cji ogólnej, b ad a n ie charakterologiczne, b ad a n ie em
[3]
Z ZAGADNIEŃ PSYCHOLOGII213
nalności, potrzeb, popędów i sta n u zdro w ia psychicznego. B a d ań tych d o k onyw ali psychologow ie Izby D ziecka lu b psychologow ie szp itali p sy ch iatry czn y ch i P o ra d n i Z drow ia Psychicznego. D ane p o trze b n e do p r a cy w y p isan e n a arkusze, k tó re p o n u m e ro w a n e były p u n k te m w yjścia dla an a liz y m a te ria łu .
2. Zarys problem atyki badań przestępczości n ieletnich. K iedy czyta się lite r a tu r ę dotyczącą psychologii p rze stęp stw a, dw a p ro b lem y zd a ją się w ysuw ać na p ierw szy p la n — problem osobowości p rze stęp c y i pro b lem czynników d eterm in u ją cy c h po p ełn ian ie p rz e stę p stw a.
Do klasycznych n ie jak o p rac z dziedziny przestępczości n ieletn ich n a leżą b a d a n ia In s ty tu tu dla B a d an ia m łodzieży w Chicago. G lifford i K ay (4, 5), b a d a li zarów no osobowość m łodocianego przestępcy, ja k i cz y n n ik i d e te rm in u ją c e k o n flik ty z praw em . S tosow ali m etodę analizy do- m entów , w yw iad ó w środow iskow ych i ank iet. Z daniem ich, p rz e stę p czość n ie letn ich m a ścisły zw iązek z sy tu a cją ekonom iczno-społeczną środow iska. P rz estę p ca m i s ta ją się zazw yczaj dzieci rodziców z a m ie szk a łych w tzw . „slum sach” , dzielnicach n ajw ięk sz ej bied o ty i nędzy. D ru gim c e n tru m przestępczości je st han d lo w e ce n tru m m ia sta (b ad an ia b y ły prow adzone na te re n ie m ia sta Chicago), tzw . „stre fa ro zry w ek i św ia te ł” . D zielnice te' obok w iększego w spółczynnika przestępczości m a ją także zw iększony w spółczynnik chorób gruźlicy, nałogow ego alkoho lizm u, chorób n erw ow ych i psychicznych.
P ra ce badaczy In s ty tu tu C hicagow skiego w y k az ały konieczność d a l szych szczegółow ych b ad a ń nad ro lą ubóstw a, sta b ilizac ji środow iska, w y k ształc en ia rodziców , cech osobow ości m łodocianego przestępcy.
W łaśnie poznanie n iek tó ry ch cech osobowości przestępcy p ostaw ili sobie za cel b a d a ń in n i au to rzy am ery k ań sc y W illiam H ealy i A ugust F. B onner. [9]
H ealy i B onner b a d a li m łodych przestępców recydyw istów z te re n u trze ch am ery k ań sk ich m ia st B ostonu, D etro it i New H aven. Z badano 153 m łodocianych recy d y w istó w i ich rodziny. Były to b ad a n ia psycho logiczne, p sy c h iatry c zn e i socjologiczne, stosow ano m eto d y w yw iadu, obserw acji, testó w psychologicznych.
W w y n ik u b ad a ń okazało się, że w g ru p ie m łodocianych przestępców częściej niż w g ru p ie m łodzieży n ieprzestępczej, w y stę p u ją ta k ie cechy ja k n ie praw idłow ości budow y anato m iczn ej, sta n y psychicznych k o n flik tó w , n adw rażliw ość, niepokój, nadpobudliw ość, poczuc:e niższości, p o trze b a dom in o w an ia ja k o k o m p e n sac ja poczucia niższości, siln a po trze b a sto w arzy szan ia się.
214 MATERIAŁY I RECENZJE [4]
A utorzy dochodzą do w niosku, że u je m n e o d działyw anie czynników społecznych ciąży znacznie silniej n a gru p ie m łodocianych przestępców niż czynniki biologiczne. N iem niej p o d k re śla ją oni rolę pato lo g ii c z y n n ik a biologicznego, czym n aw ią zu ją do hipotezy L om brozo o d e te rm i nującym w pływ ie dziedziczności i d eg en eracji fizycznej n a pow stan ie k o n flik tó w z p ra w e m (8).
H ealy i B onner w y su w a ją in te re su ją c ą hipotezę, że przestępczość n ie le tn ic h je st p róbą w y jśc ia z im p a su psychicznego, ' im pasu spow odow a nego sta n a m i fru stra c y jn y m i, k tó re pow oduje najbliższe środow isko n ieletnich, u n ie m o żliw iając im za spokojenie silnych po trzeb psychicz nych.
In n e hipotezy tłu m aczące w kro czen ia n ieletn ich n a drogę p rze stęp stw a w y su w a C ohen w p rac y o n ieletn ich przestępcach —· chłopcach i k u l tu rze gangu (3).
C ohen po d d aje analizie w y n ik i b ad a ń n ad przestępczością szeregu a u to ró w i uw aża, że p rzyczyną kolizji z p raw em je s t n ieprzystosow anie do określonego szablonu k u ltu ra ln e g o poszczególnych k las społecznych w A m eryce, zw łaszcza do k u ltu ry tzw. k la sy średniej M idlle — Class.
Otóż k ażd a k la sa społeczna w y p ra co w u je rygorystyczne n o rm y p o stępow ania, k tó ry ch należy p rzestrzegać, k to nie p rze strzeg a norm n a ra ż a się na dezap ro b atę, tra c i przy w ileje, m a u tru d n io n ą w alk ę o życie. M łodzi ludzie n ieprzystosow ani do k u ltu ry danej k la sy nie um iejący sp ro stać je j w ym aganiom w y tw a rz a ją sobie k u ltu rę zastępczą, odpo w ia d a ją c ą ich stru k tu rz e osobowości. W . te n sposób p o w sta ją gangi m łodzieżow e, rządzące się w łasn y m i p ra w a m i i zw yczajam i — p o sia d a jące sw oistą k u ltu rę .
N ajpow ażniejszą polską p ra c ą na te m a t przestępczości n ie letn ich je st p ra c a prof. B ataw ii pt. „Proces społecznego w y k o lejen ia się n ieletn ich przestęp có w ” (2a). B a ta w ia sta w ia sobie za cel zbad an ie społecznych czynników , k tó re m ogą w pły n ąć do d atn io lu b u je m n ie na drogę m ło dego człow ieka. A utorow i chodzi nie tylk o o oddziaływ anie środow iska rodzinnego, ale i atm o sfery dom ów w ychow aw czych, dom ów dziecka, w ięzień, a n aw e t u sta w i przepisów ja k ie obow iązują w polskim u s ta w odaw stw ie. P ra c a sk ła d a się z dw óch o drębnych części, w nioski k o ń cowe w y ciąg n ięte zostały z całości an alizow anego m a te ria łu . Za p o d sta w ę bierze a u to r g rupę 50 nieletn ich , k tó rzy m ieli sp raw y sądow e w Ł o dzi w ro k u 1945/50. B adano 42 chłopców i 8 dziew czynek w w iek u od 10— 17 la t w chw ili rozpoczęcia badań. P rz y b ad a n ia ch przeprow adzono selekcję.
B a d an ia przep ro w ad ziły osoby p ełn iące zarazem fu n k c je k u ra to ra . O b serw ację prow adzono p rze cię tn ie 1 rok, a po jej zakończeniu p rz e p row adzone zostały c z te ro k ro tn e k atam n e zy od 1951 do 1955 r. u zu p e ł nione dalszym i dan y m i o n ieletn ich w 1957 roku.
[5] Z ZAGADNIEŃ PSYCHOLOGII 215 Na p o d staw ie rozm ów z rodzicam i i nieletn im i, w yw iadów w szkole i za k ła d ac h pracy , b a d a n ia a k t sądow ych uzyskano w y cz erp u jąc e d an e o losie nieletn ich .
W części dru g iej om aw ia a u to r losy 100 n ieletn ich p rzestępców po zw olnieniu z zakładów w ychow aw czych (23 osoby) i popraw czych (77 osób) w la ta c h 1951/52, pochodzących z W arszaw y. D alsze k o leje ich lo su u stalono n a p odstaw ie p rzeprow adzonych k ata m n e z w la ta c h 1955 i 56. W iek b ad a n y ch w chw ili zw olnienia z za k ła d u w ynosił od 12 do 21 la t. Ilość chłopców 81, dziew cząt 19.
W nioski końcow e oparto na w y n ik ach b ad a ń , obejm u jący ch cały m a te ria ł ze w zględu n a podobną p ro b lem aty k ę i sposób badań. Pisze w nich B a ta w ia:
1. W iększość b ad a n y ch pochodzi ze środow isk rodzinnych, k tó ry ch ocena w y p a d a u je m n ie z p u n k tu w id zen ia w ychow aw czego.
2. O becny sta n opieki nad dziećm i m o raln ie zanied b an y m i je s t w y soce n ie za d aw alają cy i M in isterstw o O św iaty w in n o n a te n odcinek zw rócić szczególną uw agę.
3. D ziałalność zak ład ó w dla n ieletn ich przestępców o p a rta je st na błęd n y ch założeniach i d aje złe w yniki.
4. K ata m n e zy p rzeprow adzone w 150 p rzy p a d k ach u w id ac zn iają s k u t k i błędnego u sta w o d a w stw a w odniesieniu do m łodocianych p rz e stę p ców w w iek u 17—21 la t.
In n y c h a ra k te r niż p ra c a prof. B ataw ii m a ją b ad a n ia H alin y S pionek op u blikow ane pod ty tu łe m „T rudności W ychow aw cze i P rzestępczość N ieletnich. (18).
C elem p rac y je st b a d a n ie zw iązku przestępczości n ie letn ich z w y chow aniem . M etoda, ja k ą się a u to rk a posłużyła, m a dw ie cechy: d ia le ktyczne podejście do czynników rozw ojow ych oraz historyczność p rze prow adzonych b ad ań . P od staw o w ą g rupę b ad a n y ch stanow i 200 p rz y pad k ó w dzieci p o d sądnych zbadanych w P ań stw o w ej P o ra d n i W ycho- w aw czo-P sychologicznej w W arszaw ie.
Dzieci w w ieku od 8— 17 la t b ad a n o w kolejności, w ja k iej sp raw y k ie ro w a ł sąd dla nieletnich. Na 200 przy p ad k ó w 19°/« sta n o w iły dziew częta. Na pod staw ie analizy b adanego m a te ria łu a u to rk a dochodzi do w niosku, że przestępczość n ie letn ich je s t re z u lta te m długiego i skom plikow anego procesu w y k o lejen ia się dziecka.
Z arów no zab u rzen ia osobowości b ad a n y ch ja k i sp ra w ia n e przez nich tru d n o ści w ychow aw cze i popełn io n e czyny przestępcze m a ją w sp ó ln ą przyczynę w niepraw id ło w y m w ychow aniu, k tó re spow odow a ne m iędzy in n y m i było ogólnie niskim , m o raln y m , k u ltu ra ln y m i in te le k tu a ln y m poziom em rodziców . Szkoła nie sp e łn iła rów nież w sto su n k u do b ad a n y ch ciążących n a niej obow iązków .
216 MATERIAŁY I RECENZJE
m
np. G uzińskiej i Z akrzew skiego „D ośw iadczenia K u ra to ra S ądow ego w św ietle 100 dozorów n a d n ie le tn im i” [7], K o ry to w sk iej pt. „K rzyw da d ziecka i je j w p ły w n a przestępczość m łodzieży” [11], o p raco w an ia p o p u la rn o -n a u k o w e ja k C zapow a pt. „Czy J o h n y sta n ie się G an g sterem ” , lu b stu d iu m z psychologii w ychow aw czej, z a tra c a ją c e o psychologię p rz e stę p s tw a H an -Ilg iew icz pt. „N ieznośni C hłopcy’’. [10]
N ie om aw iam tych p ra c szerzej, poniew aż nie w noszę do om aw ianych zag ad n ień nic isto tn ie now ego lu b są dość luźno zw iązane z ty m te m a tem .
3. Ocena potrzeb psychicznych nieletnich przestępców -dziew cząt P rzedm iotem analizy m a te ria łu b ęd ą d an e o osobowości n ie letn ich , u zy sk an e z n a stęp u jący c h źródeł: w y w iad u środow iskow ego, opinii o nieletn im , rozm ow y — w y w iad u z b ad an y m , sp raw o zd a n ia k u ra to ra , w y n ik ó w b a d a ń le k arsk ic h , w ynik ó w b ad a ń psychologicznych.
P rz y stę p u ją c do analizy dynam izm ów osobowości n ie letn ich p rz e stępców -dziew cząt, szukałem objaw ów różnych p o trze b w m a te ria le dotyczącym m łodocianych przestępców .
N ieletn ia O. B. u r. 1945 r. uczęszcza do VI kl. Szkoły P odstaw ow ej. „ U trz y m u je k o n ta k ty z chulig an am i i osobam i złego p ro w a d ze n ia się. B ierze udział w dom ow ych lib a cjac h i orgiach pijackich. C hodzi n a w a gary! C hętnie n aw ią zu je znajom ości z m ężczyznam i. U rządza razem p ija ty k i, u p ija się w ó d k ą i w in em ” . (X). (W n aw ia sie p o dano n u m e ra c ję teczek z b ad a n ia m i i dokum entam i).
N ieletn ia W. J. S p ra w a 118/59.
N ieletn ia popełnia d robne k rad zieże i k ilk a k ro tn ie u ciek a z domu. Je d n o stk a silna. D ąży do sam odzielności, nie znosi w ięzów. Z n a jd u je się w sta n ie chronicznej w a lk i o w ła sn ą niezależność. D opasow anie się do w ym ogów z z e w n ątrz przychodzi z w ielk im tru d e m , stą d częste depresje, p ra g n ie n ie podróży i przeżycia n iezw ykłej przygody. Żyw i u czucia pow ierzchow ne, do blisk ich n ie p rzy w ią zu je się. N a tu ra pozornie to w arzy sk a, w ew n ętrz n ie sk ry ta . A k tu a ln ie p rzeżyw a k o n flik t z oto czeniem . Nie m a za u fa n ia do ludzi. L ekkom yślność. R yzykanctw o. (III). N ieletn ia W. J. U r. 1945 r. U p ra w ia n ierząd. W yjeżdża z m ia sta do in n y c h m iejscow ości i p rze b y w a ta m po k ilk a dni. Z aczepia w czasie ja rm a rk ó w chłopców i chodzi z nim i do lasu. P o stęp o w an iem sw oim d em o ra liz u je m łodzież w n ajbliższej okolicy. (II).
N ieletn ia Ch. J. Ur. 1943 r. N ieletn ia je s t bez zajęcia i całym i d niam i w ałę sa się po m ieście. J e s t o p ry sk liw a w obec rodziny i sąsiadów . B ije m a tk ę i w y zy w a o rd y n arn y m i słow am i. U ja w n ia w y b u ch y gniew u p o łączone z w y k rz y k iw an iem n iecen zu raln y ch słów, biciem otoczenia,
U]
Z ZAGADNIEŃ PSYCHOLOGII 217O kazało się, że o bjaw y n ie k tó ry ch p o trze b w y stę p u ją częściej lub są b ard z iej in ten sy w n e.
N a p o d sta w ie analizy objaw ów p o trze b w op arciu o teo rię p otrzeb M u rra y a u d ało się u sta lić częstość w y stę p o w a n ia różnych po trzeb w g ru pie m łodocianych przestępców .
B yły to: p o trz e b a agresyw ności, autonom ii, sto w a rz y sza n ia się, po trz e b a d o zn aw an ia p rzyjem ności i p o trze b a seksualna.
Częstość w y stę p o w a n ia ty c h p o trze b p rze d sta w ia ta b lic a I. N azw a potrzeb y Częstość
osób % N r protokołów osób b ad a n y ch P. d o zn aw an ia przyjem ności 26 52 1, 2, 7, 8, 10, 11, 14, 15, 17, 18, 22,. 23, 27, 28, 29, 30, 32, 33, 34, 36, 37, 40, 41, 42, 46, 49. P o trz e b a se k su aln a 24 48 2, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 17, 18, 26, 32, 33, 35, 37, 38, 40, 42, 44, 47, 50. 1 P o trz eb a au tonom ii 28 56 2, 3, 6, 7, 8, 9, 11, 12, 13, 16, 19, 20, 21, 23, 24, 25, 31, 32, 34, 39, 41, 43, 44, 45, 46, 47, 49, 50. P o trz eb a agresyw ności 14 28 40, 45, 46, 49.1, 2, 5, 6, 14, 16, 25, 31, 33, 38, P o trzeb a
sto w a rz y sza n ia się 13 26 46, 48, 50.1, 2, 5, 10, 16, 18, 19, 27, 29, 42,
T ablica I. p rz e d sta w ia ją c a częstość w y stę p o w a n ia różnych potrzeb w g ru p ie b ad a n y ch p rzy p a d k ó w (50 osób)
W g ru p ie m łodocianych przestępców , n a jin te n sy w n ie j p rz e ja w ia ją się potrzeby:
P o trz eb a dozn aw an ia zm ysłow ych p rzyjem ności 26 osób 52л/о
P o trz eb a se k su aln a 24 „ 48°/o
P o trz eb a au tonom ii 28 „ 56°/o
P o trz eb a agresyw ności 14 „ 28°/o
218
MATERIAŁY I RECENZJE [8]W szystkie te po trzeb y p rz e ja w ia ją się i są z a sp a k a ja n e w tej grupie, w fo rm ach p ry m ity w n y c h , społecznie n iedojrzałych, niesublim ow anych. I ta k p o trz e b a dozn aw an ia p rzyjem ności zm ysłow ych o g ranicza się do u p ija n ia się, p ry m ity w n y c h rozryw ek, le k k iej m uzyki, ta ń ca , p a le n ia papierosów .
P o trz eb a se k su a ln a do stosunków sek su aln y ch z p rzypadkow o po zn a nym i m ężczyznam i i do nierządu.
P o trz e b a agresyw ności do bicia, o rd y n arn y ch w yzw isk i nieo p an o w an y ch atak ó w gniew u i złości.
P o trz eb a sto w a rz y sza n ia się do sz u k an ia to w a rz y stw a i n aślad o w a n ia ludzi zd egenerow anych pod w zględem społecznym i psychicznym .
p o trz e b a auto n o m ii p rz e ja w ia się najczęściej w fo rm ach lekcew ażenia norm życia społecznego, u n ik a n ia reg u la rn o ści p rac y i nau k i, niep o słuszeństw a w obec rodziców i nauczycieli.
4. R eakcje em ocjonalne przeważające w grupie nieletnich przestępców -dziew cząt
R eak cje em ocjonalne g ru p y m łodocianych p rzestępców są do siebie bardzo podobne i dość p ry m ity w n e . N ajczęściej są to przeżycia gniew u, złości, m ściw ości, nienaw iści i w rogości. P odatność na tego ro d za ju em ocje i w zruszenia je s t duża, a em o cjo n aln a sta b ilizac ja m ała. U czu cia te są zw ykle n ie p ro p o rcjo n aln e do bodźca. S ilne uczucia gniew u są w y w o ły w an e przez słabe bodźce. D ziew częta ła tw o przechodzą od jednego uczucia do drugiego. M iejscem gdzie najczęściej w y b u c h a ją te silne uczucia je st rod zin n y dom i szkoła.
Oto p rz y k ła d y objaw ów w zruszeń i em ocji: N ieletn ia C. J. Ur. 1943 r.
B adanie psychologiczne stw ie rd z a: k o n ta k t n aw ią zu je łatw o. J e s t żyw a, ru ch liw a, w ielom ów na. C hw ilam i n iespokojna, w ybuchow a. N ie w ielki bodziec p o tra fi w yprow adzić ją z rów now agi. K iedy z d e n erw u je się, drżą jej ręce i nogi. W y kazuje ograniczoną k o n tro lę w y p o w iad a nych słów. Ma tru d n o ści w opanow yw aniu się. J e s t o p ry sk liw a w obec rodziny i sąsiadów . Od 1958 r. zaczęły w ystępow ać w y b u ch y gniew u, połączone z w y k rz y k iw an iem niecen zu raln y ch słów i biciem otoczenia. (VI).
N ieletn ia S. T. Ur. 1945 r.
Z drow a. Fizycznie dobrze rozw inięta. L ubi się stroić i udaw ać po d lo tk a. W yraz tw a rz y sm utny. J e s t nerw o w a i p ręd k a . Ł atw o się w z ru sza. (X).
[9] Z ZAGADNIEŃ PSYCHOLOGII 219 U czucia w yższe w g ru p ie m łodocianych przestępców
M ów iąc o uczuciach w yższych m am n a m yśli uczucia, gdzie istn ie je m om ent poznaw czy, m o m en t u ję cia pew nego sto su n k u rzeczowego. Cho dzi tu głów nie o uczucia w ięzi rod zin n ej, uczucia społeczne, relig ijn e, estetyczne. Otóż uczuć tego rod zaju p raw ie nie stw ie rd z a się w grupie m łodocianych przestępców . Zachodzi n a to m ia st zjaw isko deg en eracji, zan ik u ty c h 'u c z u ć . N ieletnie dziew częta u p ra w ia ją p ro sty tu c ję, w y k a zując zan ik uczuć m oralnych. P ro sty tu c ję u p ra w ia 24—48°/o z gru p y 50 dziew cząt. W a k ta c h n ie letn ich nie z n a jd u je się śladów silnych uczuć społecznych, relig ijn y ch , estetycznych. P rz y p ad k i zan ik u i d eg en eracji em ocjonalnej są częste. Oto n ie le tn ia b ije m ałego chorego braciszka. Nie p rz e ja w ia żadnych zain tereso w ań . Nie liczy się z rodziną. J e s t o rd y n arn a, b ije m atkę.
N ieletn ia K. A. Ur. 1943 r.
Nie p rz e ja w ia żadnych zain te re so w ań poza seksualnym i. Z w y ro d niały c h a ra k te r, duże skłonności do czynów przestępczych. P ozbaw iona uczuć am bicji, honoru. Nic do niej nie p rzem aw ia. Nie m a szacunku dla starszy ch . Nie z a sta n a w ia się n ad niczym . B ije koleżanki. O rd y n a rn a w obec rodziców . (V).
N ieletnia W. J. Ur. 1944 r.
O k ra d a rodziców . K ilk a k ro tn ie u ciek a z dom u. Z am k n ięta w sobie. M iew a sto su n k i se k su aln e z przygodnym i znajom ym i. W obec m a tk i w y k az u je oschłość, w rogość. (VII).
Z daniem p sy c h iatró w i psychologów klinicznych z n ie dojrzałością em ocjonalną np. w ra z z o bjaw am i h istery cz n y m i łączy się podatność na sugestię (20, 617—623).
P od atn o ść na sugestię, uleg an ie w pływ ow i innych, stw ierd zo n o w g ru pie m łodocianych przestępców . Około 2/3 n ieletn ich 36—72®/o w y k az u je p odatność .na sugestię. J e s t to n ie ste ty p odatność n a w p ły w y działające społecznie i biologicznie ujem nie. N ieletnie u leg ając w pływ ow i oto czenia p iją w ódkę, p o p e łn ia ją k radzieże, u p ra w ia ją p ro sty tu c ję.
A n alizu jąc to zjaw isko m ożna w yciąg n ąć w niosek, że osobowość n ie letniego przestępcy odznacza się dużą plastycznością. M ożna to z ja w isko w y k o rzy stać w re h a b ilita cji.
5. P ostaw y m łodocianych przestępców
P o staw y są to n ab y te cechy osobowości, dzięki k tó ry m je d n o stk a re a g u je w e w zględnie sta ły sposób na o k reśloną klasę przedm iotów .
220 MATERIAŁY I RECENZJE [ 1 0 ]
W analizie po staw n ie letn ich p rzestępców -dziew cząt, zw rócono uw agę n a d w a p rzedm ioty p o staw y: dorośli i ich społeczne i m o ra ln e n orm y w spółżycia oraz w ła s n a osobowość przestępcy — czyli p o sta w a w obec siebie.
W yniki analizy po staw y p rze d sta w ia ta b lic a I II P rz ed m io t postàw y K ie ru n e k postaw y Ilość osób % N r protokołów P o staw a w obec do ro słych i spo- łeczn o -m o ral- nych norm życia dorosłych ' D ezapro b a ta K rytycyzm 38 76 1, 2, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 20, 21, 25, 27, 31, 32, 33, 34, 35, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 49, 50 A p ro b a ta U znaw anie 12 24 3, 8, 19, 22, 23, 24, 26, 28, 29, 30, 36, 48 P o staw a w obec siebie Ego istyczna A firm u jąc a siebie 30 60 2, 4, 5, 6, 7, 10, U , 12, 13, 14,- 15, 16, 17, 18, 20, 21, 23, 25, 27, 31, 32, 33, 34, 35, 39, 40, 42, 43, 44, 46 K ry ty cz n a dezapro-bująca siebie 20 40 1, 3, 8, 9, 19, 22, 24, 26, 28, 29, 30, 36, 37, 38, 41, 45, 47, 48, 49, 50
Na zakończenie rozw ażań o uczuciach i p o sta w ac h n ie letn ich p rz e stępców -dziew cząt należy stw ierdzić, że w iększość osób tej g ru p y m a skłonnośę do przeży w an ia p ry m ity w n y c h w zruszeń i em ocji ■—■ gniew u złości, nienaw iści (20 osób — 40%), w y k az u je b rali em ocjonalnej s ta b ilizacji (19 osób — 38%), z a n ik uczuć w yższych ■— społecznych, r e li gijnych, m o raln y ch (48 osób — 96%) oraz je st p o d atn a n a zły w pływ (36 osób — 72%).
B ardzo duży % n ie letn ich przestępców w y k az u je p ostaw ę dezap ro b aty , k ry ty cy z m u i p o g ard y dla dorosłych i norm w spółżycia — p ra w nych, społecznych, obyczajow ych (38 osób — 76%).
Dość duży odsetek cechuje p o sta w a w obec siebie egoistyczna, a fir- m u ją c ą siebie (30 osób — 60%), rów nież dość duży odsetek w y k az u je p o staw ę k ry ty cy z m u w obec siebie i d ez ap ro b atę (20 osób —■ 40%).
Z naczna w iększość gru p y n ie letn ich p rze stęp có w -d ziew cząt w y k azu je n iski poziom inteligencji, pogranicze n o rm y i ociężałości lu b ociężałość u m ysłow ą (41 osób — 82%). Nie stw ierdzono an i jednego p rzy p a d k u in te lig e n cji w y b itn e j.
[11] z z a g a d n i e ń p s y c h o l o g i i 221
6. D eterm inaty biologiczno-społeczne grupy m łodocianych przestępców -dziew cząt
P rz y ocenie d e te rm in a ty biologicznej m łodocianych p rzestępców zw ró cono uw agę na: sta n zdro w ia rodziców , biologiczne w a ru n k i rozw oju nieletn ich , n a ich ko n d y cję fizyczną.
T ab lica IV R odzaj czynnika Jak o ść czynnika Stosunki ileściow e N r protokołów osób j % B iolo giczne w a ru n k i rozw oj u N iesprzy ja ją c e w a ru n k i rozw oju 36 70 1, 2, 3, 6, 7, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 21, 22, 24, 25, 26, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 37, 39, 40, 43, 44, 46, 48, 49 S p rz y ja jące w a ru n k i rozw oju 16 30 4, 5, 8, 9, 19, 20, 23, 27, 36, 38, 41, 42, 45, 47, 50 Z drow ie rodziców C horoby A lkoholizm K alectw o ■ rodziców 19 38 12 TBC, 13 TBC, 29 TBC, 30 TBC, 43 TBC, 49 TBC, 33-cukrzyca, 37-serce. A lkoholizm : 1, 2, 3, 4, 7, 10, 11, 14, 16, 34, 39, 40 D obry stan zdrow ia rodziców 5, 6, 8, 9, 11, 15, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 27, 28, 31, 32, 33, 35, 36, 38, 41, 42, 44, 45, 46, 47, 48, 50 K o ndycja fizyczna nieletnich D obra k o n d y cja fizyczna 46 92 1, 2, 3, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 25, 26, 27, 28, 30, 31, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50 Zła k o n d y cja fizyczna 4, 24, 29, 32
222 M ATERIAŁY I RECENZJE [12] Tablica V C zynniki d e te rm i Jak o ść Ilość N r protokółów poszczególnych je d n o ste k n a n ty społecznej czynnika osób % Zgodne pożycie rodziców 16 32 5, 8, 9, 12, 19, 22, 23, 25, 27, 28, 29, 32, 38, 41, 43, 50 Spoistość rodziny R ozkład pożycia m a łże ń skiego (rozwód, porzucenie, k łó tn ie, bójki, z d ra d a m ałżeńska) 27 54 1, 2, 3, 4, 6, 7, 10, 13, 14, 16, 18, 20, 21, 26, 30, 31, 33, 34, 35, 39, 40, 42, 44, 45, 47, 48, 49 R odzina n iek o m p le tn a. W ycho w u je m a tk a, ojciec z m arł 7 14 11, 15, 17, 24, 36, 37, 46 Z drow ie psychiczne rodziny D egene ra c ja psychiczna rodziców oraz n a j bliższej ro dziny. (Choroby psychiczne, o k ru cie ń stw o, n ie dorozw ój psychiczny 17 34 1, 2, 3, 4, 7, 10, 11, 14, 16, 26, 33, 34, 35, 39, 40, 48, 49
[13]
Z ZAGADNIEŃ PSYCHOLOGII223
c. d.tab. V C zynniki d e te rm i n an ty społecznej Jak o ść czynnika И osób ość 0/ /0 N r protokółów poszczególnych je d n o ste k C hłód uczupiowy (B rak z a in te re so w ania) 19 38 21, 30, 31, 37, 41, 42, 44, 45, 505; 6, 9, 12, 13, 15, 17, 18, 19, 20, M niej w ię cej n o r- ' m a ln y stan zdrow ia psychicz nego rodziny 14 28 8, 21, 22, 24, 25, 27, 28, 29, 32, 36, 38, 43, 46, 47 Z drow ie społeczne rodziny.
D eg en era cja spo łeczna. B rak od p o w ied n ie go k lim atu w ycho w awczego. (P rze stę p stw a rodziny, ap ro b a ta p rz e stępstw , w y k ra c z a nie p rz e ciw n o r m om m o raln y m i obycza jow ym 32 64 1, 2, 3, 5, 6, 7, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 17, 18, 20, 21, 22, 23, 27, 31, 33, 34, 35, 37, 39, 40, 42, 44, 45, 46, 48, 49224
M ATERIAŁY I RECEN ZJE[14]
с. d. ta b . V Jak o ść czynnika Ilość N r pro to k ó łó w poszczególnych je d n o ste k osób % Zdrow ie społeczne rodziny Nie popada w kolizję z p raw em i n orm am i obyczajo w ym i i m o ra l nym i 18 36 4, 8, 9, 19, 25, 24, 26, 28, 29, 30, 32, 36, 38, 41, 43, 46, 47, 50 ! P rzed m io tem ocen d e te rm in a ty społecznej' była: spoistość rodziny, zdrow ie psychiczne rodziny, zdrow ie społeczne rodziny. A nalizę in fo r m a cji dotyczących d e te rm in a t biologiczno-społecznych za w ie ra ta b lic a III. O ceniając d e te rm in a n tę biologiczno-społeczną należy stw ierdzić, że stosunkow o duży p ro ce n t z gru p y n ie letn ich przestęp có w dziew cząt w y k a z u je u je m n e z p u n k tu ■ w id ze n ia hig ien y psychicznej i społecznej, o d działyw anie czynników d e te rm in a n t biologicznej osobowości.Około 35 osób — 7n/o b ad a n y ch w ychow yw ało się w w a ru n k a c h n ie sp rzy ja ją cy c h biologicznem u rozw ojow i — w m ieszk an iach n ad m iern ie zagęszczonych, w ilgotnych, ciasnych. W b rudzie, niep o rząd k u , b ra k u p ry m ity w n y c h u rzą d zeń higienicznych, razem z osobam i chorującym i n a choroby zakaźne.
S ta n zdro w ia rodziców b a d a n e j gru p y n ie letn ich przestępców je s t p rzeciętny. N iem niej je d n a k w 19 p rzy p a d k ach w y stę p u je nałogow y alkoholizm , choroby nerw o w e i psychiczne oraz gru źlica i choroby u k ła d u krążen ia.
K o n d y cja fizyczne n ie letn ich p rzestęp có w -d ziew cząt je s t dobra. Tylko cztery osoby (co sta n o w i 8%) w y k az ało złą kondycję. R eszta cieszy się dobrym sta n e m zdrow ia, m a n o rm a ln ą budow ę, w zro st i w agę.
D e te rm in a n ty społeczne d ziała ją u je m n ie n a osobowość n ie letn ich przestępców , częściej i siln iej niż . d e te rm in a n ty biologiczne.
36 osób — 72°/o rodzin w y k az u je d eg en erację zdro w ia psychicznego.' R odzice są nałogow ym i alkoholikam i, psych o p atam i, n a d m iern ie p o i b u d liw i, n ie p an u ją cy n a d em ocjam i, w y k azu jący b ra k za in te re so w an ia
p o stę p o w an ia dzieci. i
[IS] Z ZAGADNIEŃ PSYCHOLOGII
225
w y k az u je d eg ra d ację społeczną. Rodzice nie p rz e strz e g a ją norm m o ra l nych, obyczajow ych, p o p a d a ją w kolizję z praw em , a p ro b u ją p rz e stępcze zachow anie się nieletnich.
R odziny w iększości (27 osób — 54%) n ieletn ich są w sta n ie rozkładu. Rodzice nie żyją ze sobą, dochodzi do ciągłych o strych scysji. D odatko w ym u jem n y m czynnikiem je s t bardzo niskie w y k ształcen ie w iększości rodziców (46 osób — 92%) m a nie ukończone w ykształcenie p odstaw ow e i podstaw ow e).
N iski sta n zarobków u niem ożliw ia zaspokojenie podstaw ow ych p o trzeb.
7. W nioski ogólne
Celem te j p racy b y ła p ró b a analizy osobowości n iełetn jch p rz e stę p - ców -dziew cząt, pochodzących z re jo n u L u b lin a i m niejszych m ia st Lubelszczyzny.
W ydaje się, że cel tej p rac y został osiągnięty. ' U zyskano w gląd w osobow ości n ieletniego przestępcy i ustalo n o czynniki, k tó re do m i n u ją w g ru p ie n ie letn ich przestępców -dziew cząt.
D ynam izm am i, k tó re n a d a ją energię i k ie ru n e k d ziała n ia m łodocia n ym przestępcom , są w p rze w a ża jąc ej w iększości n a stę p u ją c e p otrzeby i dążenia:
P o trz eb a autonom ii
P o trzeb a dozn aw an ia zm ysłow ych p rzyjem ności ' P o trz eb a se k su aln a
P o trz eb a agresyw ności P o trz eb a sto w arzy szan ia się.
W szystkie te p o trze b y p rz e ja w ia ją się w gru p ie nieletnich p rz e stę p ców -dziew cząt w in fan ty ln y c h i p ry m ity w n y c h form ach.
I ta k p o trzeb a au tonom ii p rze jaw ia się zw ykle w fo rm ach le k c e w a żenia re g u ł życia społecznego, u n ik a n ia i w y łam y w a n ia się spod p rz y ję ty ch n a siebie zobow iązań oraz niepo słu szeń stw a w obec rodziców i w ychow aw ców .
P o trz eb a dozn aw an ia przyjem ności p rze ja w ia się najczęściej ja k o u p ija n ie się, p ry m ity w n e rozryw ki, p alen ie papierosów , tańce, słu c h an ie tan eczn ej m uzyki.
P o trz eb a se k su aln a ogranicza się do stosunków sek su aln y ch z p rz y godnym i p a rtn e ra m i i do nierządu.
N ajczęstszym i objaw am i potrzeby agresyw noci je st b !cie, o rd y n a rn e w yzw iska i n ieopanow any gniew.
P o trz eb a sto w arzy szan ia w y stę p u je tu ta j ja k o chęć p rze b y w a n ia
226
MATERIAŁY 1 RECENZJE[16]
w to w arz y stw ie lu d zi psychicznie i społecznie zdegradow anych, lub w to w arz y stw ie innych n ie letn ich przestępców .
Ί W iększość b ad a n y ch p rzeży w a p ry m ity w n e em ocje i w zru sze n ia g n ie w u i złości, w y k az u je b r a k em ocjonalnej sta b ilizac ji i p ra w ie zupełny zanik uczuć w yższych — uczuć m o raln y ch , społecznych, relig ijn y ch . N ieletn i przestępcy są p o d atn i na sugestię n a w p ły w innych.
W iększość n ie letn ich przestęp có w w y k az u je p ostaw ę k ry ty cy z m u i d ezap ro b aty w obec dorosłych, a zw łaszcza w obec n o rm w spółżycia dorosłych. N orm p raw n y ch , społecznych, obyczajow ych.
W iększość .nieletnich p rzestęp có w -d ziew cząt w y k a z u je w obec siebie p o staw ę egoistyczną, albo postaw ę k ry ty cy z m u i d ezaprobaty.
Poziom in te lig e n cji je s t w p rze w a ża jąc ej w iększości poniżej p rz e ciętnego. W iększość b ad a n e j g ru p y p o zostaw ała n a g ran ic y n orm y i ociężałości um ysłow ej.
U jem ny z p u n k tu w id ze n ia hig ien y psychicznej w p ły w zd a ją się w y w ierać n a osobowość nieletn ieg o d e te rm in a n ty biologiczne i spo łeczne.
P o n ad 1/3 b ad a n y ch w y ch o w y w ała się w w a ru n k a c h n ie s p rz y ja ją cych biologicznem u rozw ojow i. W m ieszk an iach n a d m iern ie zagęsz czonych, w ilgotnych, ciem nych. W brudzie, n ieporządku bez n a jp ro s t szych urząd zeń higienicznych.
K on d y cja fizyczna n ie letn ich przestęp có w -d ziew cząt je s t dobra. P r a w ie w szy stk ie odznaczają się d obrym sta n em zdrow ia, budow ą, w z ro ste m i w agą.
T rzy czw arte rod zin m łodocianych p rzestępców w y k a z u je o bjaw y d e g ra d a c ji zdro w ia psychicznego. Często rodzice są nałogow ym i alk o holikam i, psychopatam i. S ą ludźm i nie p a n u ją c y m i n a d sw oim i uczu ciam i, nie in te re s u ją się postęp o w an iem sw oich dzieci.
T rzy cz w arte rodzn n ie letn ich p rze stęp có w -d ziew cząt w y k az u je o b ja w y d eg ra d acji społecznej. R odziny te n ie p rz e strz e g a ją norm m o raln y c h i obyczajow ych, obow iązujących w ich środow isku, p o p ad a ją w k o n flik ty z praw em .
R odziny w iększości n ie le tn ic h p o zo stają w sta n ie ro zk ła d u pożycia m ałżeńskiego. R odzice bądź nie żyją ze sobą, bądź u staw iczn ie kłócą się, b iją , lu b n aw z aje m zd rad zają.
R ozm yślając n a d genezą s tr u k tu r y osobow ości nieletn ich , ja k a w y ła n ia się z dan y ch an a liz y m a te ria łu , n ie m ożna dojść do w niosku, że czynnikiem , k tó ry zaciążył n a tym , że dziecko w eszło n a drogę p rz e stę p stw a , je s t n ajb liższe środow isko — ro d zin a i koledzy.
C zynnikam i, k tó re zd a ją się pośredniczyć w u je m n y m o d d ziaływ aniu zdegradow anego najbliższego otoczenia środow iska n a ła m an ie p ra w a je s t pod atn o ść n a sugestię.
Z ZAGADNIEfJ p s y c h o l o g i i 227
O w a podatność n a sugestię, na w p ły w innych, k tó ra pośredniczy w drodze do przestępczości, m oże sta ć się czynnikiem d o d atn im dla hig ien y psychicznej i społecznej. B azu jąc n a niej m ożna m ieć nadzieję, że a k c ja re h a b ilita c y jn a , że w y chow anie n ieletn ieg o przestępcy na czło w ie k a w artościow ego dla społeczeństw a m oże się udać, m oże przynieść w arto ścio w e w yniki.
W racając do w y n ik ó w p ra c y może k to ś postaw ić p y ta n ie, dlaczego te, a nie in n e czynniki osobowości w zięto n a w a rsz ta t, dlaczego nie b a d a n o n a p rz y k ła d sk a li w artości, m echanizm ów obronnych ja źn i, itp. Otóż w p rac y p rzy ję to zasadę, aby b ad a ć te cechy osobowości, k tó re p rz e ja w ia ją się stosunkow o silnie i sto sunkow o często ju ż w m ałej g ru pie n ie letn ich przestępców -dziew cząt. C hodziło nie tylk o o stw ierd zen ie za istn ie n ia cechy osobowości, ale o sięgnięcie dalej w głąb i o poznanie je j jakości, jej specyficzności. D latego p ra c a m ogła być p rzeprow adzona na stosunkow o niew ielkim m a te ria le pięćdziesięciu osób. J e j w y n ik i m a ją w arto ść n ie ty le sta ty sty c zn ą , ile w arto ść oceny jakościow ej. P ra c a n in ie jsz a nie u sta la „zw iązków w e w n ę trz n y c h ” , ale p ró b u je je d y nie u sta lić s tr u k tu r ę osobow ości n ie le tn ic h dziew cząt, k tó re popadły w k o n flik t z p ra w e m / n a podobieństw o p ra c klinicznych, na podobień stw o an a liz y p rzy p a d k ó w chorób som atycznych lub chorób psychicz nych.
B a d an ia tego ro d za ju m ożna tra k to w a ć ja k o w stę p do ew en tu aln y ch zak ro jo n y ch na szeroką sk a lę b ad a ń n ad w pływ em reg io n a ln y ch śro dow isk na osobowość dziecka i n a genezę i ew olucję osobow ości m łodo cianego przestępcy.
A. M rugalska
B IB L IO G R A FIA
1. A l l p o r t G. W..: P erso n ality : a psychological in te rp re ta tio n , H olt N y 1937.
2. A n a s t a s i A.: P sychological T esting. C ollier M acm illan NY 1966.
H 2a. B a ta w ia S.: P roces społecznego w y k o lejen ia się nieletnich p rz e stę p
ców, W -w a 1958.
3. C o h e n F.: D eliq u en t boys, th e c u ltu re of th e gang, G lencoe 1955. 4. G1 i f f o r d R. S.: T he n a tu ra l h iste ry of d eliq u e n t boys co rn e r
Chicago, C hicago 1931.
5. G 1 i f f o r d R. S.: A nd H. D. K ay: S ocial F acto rs in Ju v e n ile de- liquency, W ashington 1931.
6. L i n d z e y G. H a 11 С. S.: T heories of P e rso n a lity -P rim a ry S ources an d R e search , W iley, N.Y., 1965.
228
MATERIAŁY I RECENZJE[18]
7. G u z i ń s k a M. i Z a k r z e w s k a P.: D ośw iadczenia K u ra to ra S ą dowego w św ietle 100 dozorów nad nieletn im i, W arszaw a.
8. H o r o s z o w s k i P.: K rym inologia, PW N, W -w a 1965.
9. H e a l y W. , B o n n e r A. F.: Nev L ig h t on delingvency an d its T re a tm e n t, 1935.
10. H a n - I l g i e w i c z N . : N ieznośni chłopcy — ty p plastyczności p sy chicznej, W arszaw a 1960.2
11. K o r y t o w s k a M.: K rzy w d a dziecka i jej w p ły w n a p rz e stę p czość m łodzieży, W arszaw a 1937.
12. K u n o w s k i S.: P roces w y k o lejen ia w ychow aw czego m łodzieży. L u b lin 1959, „M yśl F ilozoficzna”,
13. L a z a r u s R. S.: A d ju stm e n t and P erso n ality , M cG raw -H ill, N.Y. 1961.
14. M u r r a y H. A.: E x p lo ratio n s in P erso n ality , O xford Uniw . P ress N. Y ork 1953, V w yd.
15. M a r x M. , H i l l i x W.: S ystem s and T heories in Psychology, M cG rw -H ill, N.Y., 1963.
15a. N u t t i n J.: S tru k tu ra Osobowości, tł. z fr. T. K ołakow ska, PW N, W -w a, 1968.
16. R u c h F. L.: P sychology and Life, 1958.5
17. S t a g n e r R.: Psychology of P e rso n a lity M egraw H i U. N.Y ork 1948.
18. S p i o n e k H.: T rudności w ychow aw cze i przestępczość nieletn ich , W rocław 1956.
19. P a r s o n s T.: Social S tru c tu r e and P erso n a lity , C o llier-M aem illan, 1965, II wyd.
20. A. D ow żenko, Jakim ow icz, C horoby u k ła d u nerw ow ego, W arszaw a 1959.
