Dariusz Sobkowicz
"Ponad granicami", Werner
Heisenberg, tłum. Krzysztof Wolicki,
Warszawa 1979 : [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 16/2, 217-219
sz c z e g ó ln y c h jeg o fr a g m e n tó w o ra z z a c h o d z ą c y c h w n im z ja w is k . W p ro c e s ie ty m n ie o d łą c z n ie w ią ż ą się p r z y p a d e k („ p o c z ą te k p ro c e s ó w s a m o - k r e a c ji”), s e le k c ja a ta k ż e ro z s z e rz a n ie . W e fe k c ie p o w s ta ją n o w e , n ie is tn ie ją c e d o ty c h c z a s r o d z a je rz e c z y i p ro c e s ó w . W sz y s tk o c o k o lw ie k się d z ie je i o ta c z a c z ło w ie k a , n a w e t je g o św ia d o m o ść , K. G. D e n b ig h n a z y w a „ p ro c e s e m n ie u s ta n n ie w y n a la z c z y m ”. K s ią ż k a m a c h a r a k t e r p o p u la r n o n a u k o w y . S ta n o w i p ró b ę s y n te z y t e m a ty k i d o ty c z ą c e j r o z w o ju W s z e c h ś w ia ta (r o z u m ia n e g o b a rd z o s z e ro k o , tz n . ja k o tw o rz e n ie się W s z e c h ś w ia ta , p o ja w ie n ie się ż y c ia n a p l a n e ta c h , sp e c y fic z n o ść życia). W sw o ic h r o z w a ż a n ia c h a u to r sięg a n ie ty lk o do w y n ik ó w w ie lu n a u k szczeg ó ło w y ch , a le ta k ż e filo z o fic z n y c h . N ie m a l k a ż d e p o r u s z a n e z a g a d n ie n ie (p o d m io to w e — ś w ia d o m o ść i p r z e d m io to w e — W sz e c h ś w ia t) r o z p a t r u j e w k o n te k ś c ie e w o lu c y jn y m , d y n a m ic z n y m . P o d k r e ś la h ip o te ty c z n o ś ć w y n ik ó w n a u k i. To d e c y d u je o w a r to ś c i p r a c y K. G. D e n b ig h a . W ta k im te ż ś w ie tle a u to r o d s ła n ia C z y te ln ik o w i W s z e c h ś w ia t w y n a la z c z y ( A n I n v e n t i v e U n i v e r s e ) n ie o g ra n ic z a się zaś, ja k s u g e r u je t y t u ł p o ls k ie g o tłu m a c z e n ia , do „ ś w ia t a ” i „ c z a s u ”. P o z o s ta w ie n ie o ry g in a ln e g o b rz m ie n ia ty tu łu , tr o c h ę sz o k u ją c e g o , b y ło b y je d n a k b liż sz e tr e ś c i k s ią ż k i. P r z e m a w ia za ty m ta k ż e sp o só b fo r m u ło w a n ia tw ie r d z e ń , d o b ó r m a t e r i a łu o ra z z a k re s p r o b le m a ty k i. O bok in te r e s u ją c y c h i n t e r p r e t a c j i p r a w p rz y r o d n ic z y c h (B o y le ’a, O h m a , N e w to n a i in n y c h ) szczeg ó ln e m ie js c e z a jm u je o m a w ia n ie ta k ic h p o ję ć ja k : p r z y p a d e k , p rz y c z y n o w o ść , p r z e m ija n ie . P o ję c ia te ro z u m ia n e są p r z y n a jm n ie j po części filo z o fic z n ie . N ie m n ie j n ie k tó r e p a r t i e m a t e r i a łu w y d a ją się p o z o s ta w a ć n a m a r g in e s ie z a s a d n i czej r e f le k s ji. O d c z u w a się to m ię d z y in n y m i n a s. 28, 52 i in n y c h . W te j k sią ż c e p o m in ię to w sz e lk ie u ję c ia s ta ty s ty c z n e , co ty lk o p o z o r n ie u ła tw ia ło le k tu r ę . P o n a d to w y d a je się, że k o n tr o w e r s y jn o ś ć p o r u s z a n e j p r o b le m a ty k i, w s k a z u ją c a n a sz e ro k i w a c h la r z m o ż liw y c h o d p o w ie d z i, p ro w a d z i K. G. D e n b ig h a do p r z e s a d n y c h u o g ó ln ie ń . A u to r, choć n ie p r z e ja w ia a p o d y k ty c z n o ś c i, n ie u s trz e g ł się je d n a k z b y t d a lek o id ą c y c h w n io s k ó w (p r z y k ła d o w o n a s. 13 i 115). K s ią ż k a je s t z ro z u m ia ła i p r z y d a t n a d la C z y te ln ik a in te re s u ją c e g o się z a g a d n ie n ia m i o g ó ln o p rz y ro d n ic z y m i. K a z i m i e r z K l o s k o w s k i W e r n e r H e is e n b e rg , P o n a d g r a n i c a m i , tłu m . z n ie m . K rz y s z to f W o lic k i, w s tę p A n d rz e j K a je ta n W ró b le w s k i, W a rs z a w a 1979, P IW , s. 295. W e r n e r H e is e n b e r g (1901— 1976) b y ł szczeg ó ln eg o r o d z a j u fiz y k ie m . O p ró cz w ie lk ie g o w k ła d u w ro z w ó j fiz y k i p o tr a f ił n ie ja k o p rz e k ro c z y ć g r a n ic e te j n a u k i. Z a o w ą g r a n ic ą są re f le k s y jn e u ję c ia fiz y k i, je j m o ż liw o śc i, g r a n ic o ra z k o n s e k w e n c ji w filo z o fii, p o lity c e , te c h n ic e ja k te ż w in n y c h n a u k a c h . Z te g o r o d z a ju d z ia ła ln o ś c ią H e is e n b e rg a m oże n a s z a p o z n a ć k s ię ż k a P o n a d g r a n i c a m i . J e s t to z b ió r a r t y k u łó w i p rz e m ó w ie ń , ja k ie t e n f iz y k w y g ło s ił w la ta c h 1946— 1970. W c z e śn ie j w y d a n a k s ią ż k a p t. F i z y k a a H lo zo jia z a w ie r a jeg o w y s tą p ie n ia z o k r e su 1955— 1956. R e c e n z o w a n a p o z y c ja s k ła d a się z d w u części.
P ie r w s z a z n ic h p o ś w ię c o n a je s t o m ó w ie n iu p o s ta c i E in s te in a , P l a n c k a , P a u lie g o i B o h ra . W k r ó t k im a r t y k u le p o ś w ię c o n y m A lb e rto w i
E in s te in o w i p o z a o m ó w ie n ie m d z ie ła n a u k o w e g o a u t o r p o k a z a ł in n ą jeszcze s tr o n ą jeg o d z ia ła ln o ś c i. T w ó rc a te o r ii w z g lę d n o ś c i w ie lo k r o tn ie p o m a g a ł w ie lu o so b o m , z a b ie g a ł o ła d i p o k ó j n a św iecie.
Z w ią z e k z a c h o d z ą c y m ię d z y o d k ry c ie m P la n c k a a p y ta n i a m i n a t u r y filo z o fic z n e j je s t te m a te m n a s tę p n e g o a r t y k u łu . A u to r n a jp i e r w s t a w ia w n im p ro b le m z a le ż n o śc i m ię d z y filo z o fią a n a u k a m i szczeg ó ło w y m i. Z d a n ie m H e is e n b e r g a fiz y k m o że w y k o rz y s ty w a ć z filo z o fii je d y n ie o g ó ln e p y ta n i a a le w y n ik i jeg o b a d a ń n ie m o g ą by ć p o d s t a w a m i do o s ta te c z n e j f a ls y f i k a c ji a n i a k c e p ta c ji s y s te m ó w filo z o fic z n y c h . O d k ry c ie p rz e z P la n c k a n a jm n ie js z e j m o ż liw e j „ p a c z k i e n e r g i i” n a s u w a n a m y ś l u o g ó ln ie n ie , że is tn ie n ie a to m ó w , e n e r g ii i c z ą s te k e le m e n ta r n y c h je s t w y ra z e m s t r u k t u r y m a te m a ty c z n e j. J e s t to z d a n ie m a u to r a p o w r ó t do id e i ła d u i h a r m o n ii ś w ia ta „ w e d le p o ję ć i lic z b ” u P la t o n a . A r ty k u ł p r z e d s ta w ia jesz c z e in n e p o w ią z a n ia te o r ii k w a n tó w z r o z m a ity m i z a g a d n ie n ia m i filo z o fic z n y m i.
P o g lą d y W o lfg a n g a P a u lie g o są n a ogół z n a n e z z a k r e s u fiz y k i. M n ie j w ie m y o in n y c h jego z a p a tr y w a n ia c h . T o te ż c e n n y je s t a r t y k u ł H e is e n b e rg a p o ś w ię c o n y p o g lą d o m filo z o fic z n y m teg o fiz y k a . P ro c e s p o z n a - r i a p r z y r o d y w e d łu g P a u lie g o a u t o r o k re ś la : „ P rz y łą c z a ł się r a c z e j do ty c h , k tó r z y p o d k r e ś la ją ro lę , ja k ą , w p r z y p a d k u p o ję ć i id e i n ie z b ę d n y c h do z b u d o w a n ia s y s te m u p r a w p r z y r o d y (tj. te o r ii n a u k o w e j) i n a ogół w y k r a c z a ją c y c h d a le k o p o z a gołe d o ś w ia d c z e n ie o d g ry w a n a k ie r o w a n ie u w a g i o ra z i n t u i c j i ”, (s. 51) Ł ą c z n ik ie m m ię d z y d a n y m i z m y s ło w y m i a p o ję c ia m i w e d łu g P a u lie g o są p r a w z o r y p re e g z y s tu ją c e w d u szy . O s ta tn i a r t y k u ł p ie r w s z e j części p o ś w ię c o n y je s t w s p ó łp r a c y a u to r a z N ie ls e m B o h re m w la t a c h 1922— 1927. W s p ó łp ra c a t a b y ła b a rd z o o w o c n a d la H e is e n b e rg a . S p o ty k a się on z B o h re m w le c ie 1922 ro k u ja k o s t u d e n t c z w a rte g o s e m e s tr u , a ju ż w 1927 r o k u o p u sz c z a K o p e n h a g ę , a b y o b ją ć p r o f e s u r ę n a U n iw e rs y te c ie w L ip s k u . N a te n o k re s p r z y p a d a te ż w y k r y c ie tz w . z a s a d y n ie o k re ś lo n o ś c i, za co H e is e n b e r g w 1932 r o k u o tr z y m a ł n a g r o d ę N o b la. D ru g a część k s ią ż k i z a w ie r a tr z y n a ś c ie a rty k u łó w . S ą o n e p r ó b ą o d p o w ie d z i n a p y ta n ia , ja k ie a u to r z a w a r ł w e w s tę p ie do k s ią ż k i .Ze w z g lę d u n a ic h ró ż n o ro d n o ś ć te m a ty c z n ą u ło ż o n e są c h ro n o lo g ic z n ie . T u z o s ta n ą z a a k c e n to w a n e ty lk o n ie k tó r e z d u ż e j lic z b y z a g a d n ie ń p o r u sz o n y c h w te j części.
O sią g n ię c ia fiz y k i w ie lo k r o tn ie s ta w i a ją sw y c h tw ó rc ó w p rz e d p r o b le m a m i e ty c z n y m i. C zęsto m u s z ą o n i z d e c y d o w a ć czy w a ż n ie js z e są c e le lu d z k o ś c i ja k o cało ści, czy w ła s n e g o k r a j u (ra sy ). D e c y z je są co ra z tr u d n ie j s z e , b o w ie m fiz y k a d y s p o n u je z r o k u n a ro k w ię k s z y m i e n e r g ia m i. Z d a n ie m H e is e n b e r g a n a u k a w in n a p rz e d e w s z y s tk im b y ć te o re ty c z n a . T o o d k r y w a n ie ta je m n ic p r z y r o d y w in n o b y ć c z y n n ik ie m ł ą c z ą c y m n a r o d y ś w ia ta . P r a k ty c z n e z a s to s o w a n ie o sią g n ię ć n a u k p r z y r o d n ic z y c h n a le ż y re a liz o w a ć ty lk o w te d y , g d y w y p e łn ia ją on e cele n a p r a w d ę lu d z k ie . R o z w ó j f iz y k i X X w ie k u z m u s z a do p r z e a n a liz o w a n ia p r a w d „ s ta r e j f iz y k i” . A u to r p r ó b u je w d w ó c h a r t y k u ła c h s k o n f r o n to w a ć m e c h a n ik ę N e w to n a i p ra w o p rz y c z y n o w o ś c i z n a jn o w s z y m i o s ią g n ię c ia m i fiz y k i. A b y n ie u z n a ć m e c h a n ik i k la s y c z n e j za fa łs z y w ą , a u t o r d o p re c y z o w u je ją . T r a k tu j e ją ja k o te o r ię n a u k o w ą z a m k n ię tą w so b ie o o g ra n ic z o n e j sto so w a ln o śc i. W s p r a w ie p rz y c z y n o w o ś c i a u to r w ła ś c iw ie n ie w y p o w ia d a się d e fin ity w n ie . G o tó w je s t to z a g a d n ie n ie p rz e n ie ś ć n a te r e n filo z o fii, n iż r o z w ią z a ć je w fiz y c e . J e d e n z a r t y k u łó w p o ś w ię c o n y je s t p r a w u n a t u r y i s t r u k tu r z e m a te r ii. H e is e n b e r g o m a w ia w n im ro z w ó j p o ję c ia „ m a t e r i i” w filo z o fii s t a r o ż y tn e j. N a
s tę p n ie p o w s ta łe w te d y p ro b le m y p r ó b u je w y ja ś n ić p r z y p o m o c y d z i sie jsz e g o p rz y r o d o z n a s tw a .
W o m a w ia n e j k sią ż c e z a w a r te są d w a o d c z y ty ja k ie a u to r w y g ło sił w a k a d e m ii s z tu k p ię k n y c h . P ie r w s z y z n ic h m ó w i o o b ra z ie n a t u r y w e w sp ó łc z e s n y m p rz y r o d o z n a s tw ie . P o k a z a n y je s t ro z w ó j p o z n a n ia n a t u r y p o c z ą w sz y od o p is u je j p rz e z filo z o fię p r z y r o d y a sk o ń c z y w sz y n a o p is ie w sp ó łc z e s n e j fiz y k i. W d ru g im a r t y k u le z o s ta je p o d ję t y p r o b le m p ię k n a . T e r m in te n w y s tę p u je z a z w y c z a j w sz tu c e , a le H e is e n b e r g z n a jd u j e m ie je c e d la n ie g o ró w n ie ż w fizy ce. K s ią ż k ę k o ń c z y k r ó t k i a r t y k u ł p t D o k o ń c z e n i e f i z y k i . W h is to r i i ro z w o ju n a u k i k i l k a k r o tn ie w y d a w a ło się, że f iz y k a m ó w i ju ż w s z y s tk o o p rz y ro d z ie . N a s tę p o w a ły je d n a k k o le jn e o d k ry c ia i o p is p r z y r o d y s ta w a ł się n ie p e ł ny. O z a k o ń c z e n iu fiz y k i ja k o k o m p le tn e g o o p is u p r z y r o d y m o ż n a m ó w ić je d y n ie w w y p a d k u g d y b y j ą m o ż n a b y ło w y o d rę b n ić od in n y c h n a u k . N ie m oże to je d n a k n a s tą p ić , b o w ie m ro z w ó j n a u k d ą ż y r a c z e j do z je d n o c z e n ia w s z y s tk ic h n a u k w cało ści, g d z ie g r a n ic e m ię d z y n im i b y ły b y ro z m y te . Z d a n ie m a u to r a m o ż n a n a to m ia s t m ó w ić o p e w n y c h d z ia ła c h fiz y k i, k tó r e ju ż n ie u le g n ą z m ia n o m i b ę d ą o b o w ią z y w a ć po w sze czasy.
P r z y c z y ta n iu k s ią ż k i P o n a d g r a n i c a m i m o ż n a w ie lo k r o tn ie s p o tk a ć p ro b le m y , k tó r e w tr a k c ie p is a n ia p rz e z a u to r a b y ły je s z c z e z a g a d k ą a d ziś o tr z y m a ły ju ż ro z w ią z a n ie . Ze w z g lę d u n a sz e ro k ie g ro n o c z y te ln ik ó w , do ja k ie g o p r a c a je s t a d re s o w a n a , c e n n e b y ły b y a k t u a l i z a c je (ro b io n e p r z y k a ż d y m n o w y m w y d a n iu k s ią ż k i). Ze w z g lę d u n a to, że k s ią ż k a je s t z b io re m a r ty k u łó w i p rz e m ó w ie ń , p o w ta r z a ją się w ie lo k r o t n ie p e w n e to k i m y ś lo w e i k o n c e p c je . M o żn a n a ic h p rz y k ła d z ie p rz e ś le d z ić e w o lu c je p o g lą d ó w a u to r a . J e d e n z a r ty k u łó w o m a w ia n e g o z b io r u ju ż w c z e ś n ie j u k a z a ł się w k sią ż c e p t F i z y k a a filo z o fia .
W e r n e r H e is e n b e r g b y ł n ie ty lk o w y b itn y m fiz y k ie m . B y ł ta k ż e n ie - p r z e c ię ty n m m y ś lic ie le m . C zęsto p o d e jm o w a ł p r o b le m y d a le k ie od j e go g łó w n y c h z a in te re s o w a ń . N ie o bca m u b y ła s z tu k a , p o e z ja filo z o fia i p o lity k a . J e g o w y p o w ie d z i c h a r a k t e r y z u ją się g łę b o k ą p rz e jr z y s to ś c ią m y śli. P o s ia d a ł u m ie ję tn o ś ć . m ó w ie n ia o rz e c z a c h b a rd z o tr u d n y c h i s k o m p lik o w a n y c h w sp o só b ja s n y i z ro z u m ia ły . P rz e z le k t u r ę o m a w ia n e j k s ią ż k i m o ż e m y z a p o z n a ć się ze s ta n o w is k ie m filo z o fic z n y m a u to r a . J e s t n im m n ie j lu b w ię c e j o n to lo g iz u ją c a te o r ia u p r a w ia n i a fiz y k i. D u ży w p ły w n a filo z o fię H e is e n b e r g a m ia ły , co d a je się c zęsto z a u w a ż y ć , jeg o m ło d z ie ń c z e le k t u r y d z ie ł P la to n a . W łą c z e n iu z a g a d n ie ń w s p ó ł c z e sn e j fiz y k i z filo z o fią P la to n a n ie je s t o n o d o so b n io n y , p o d o b n e p o g lą d y sp o tk a ć m o ż e m y u w ie lu fiz y k ó w .
N a le ż y ż a ło w a ć , że k s ią ż k a P o n a d g r a n i c a m i je s t tłu m a c z e n ie m p i e r w szeg o w y d a n ia S c h r i t t e ü b e r G r e n z e n z 1971 r o k u , n ie zaś d ru g ie g o w y d a n ia z 1973 ro k u , k tó r e zo sta ło p o sz e rz o n e o k ilk a n o w y c h a r ty k u łó w .
O m a w ia n ą p o z y c ję m o ż n a p o le c ić w s z y s tk im , k tó r z y in t e r e s u j ą się z a g a d n ie n ia m i z z a k r e s u fiz y k i, filo z o fii i ic h p o g ra n ic z a .
