Wspierająca rola muzyki w rewalidacji osób z głębokim upośledzeniem umysłowym
„Człowiek jest przepojony rytmem, choćby dlatego, że jego pierwsze doświadczenie jakie zdobywa to rytm, w którym jest sam z uderzeniami serca matki. W jego głębokiej samotności w łonie matki nic nie działa na niego tak silnie jak muzyka serca”.
G. Harrer Muzyka, jako sztuka o specyficznych właściwościach, w sposób istotny oddziałuje na życie człowieka niemal od początku dziejów. Człowiek pierwotny, otoczony ze wszystkich stron dźwiękami natury, korzystał z dobrodziejstw muzyki, mimo że pojęcie to nie było jeszcze znane. Nie zdawał sobie sprawy, że naturalna muzyka spełnia ważną dla niego służebną funkcję (informacyjną, odreagowującą, rytmizującą i relaksacyjną). Jednak szybko zorientował się, że poprzez muzykę można oddziaływać na stan psychofizyczny odbiorcy.
Takim pra-psychoterapeutą był szaman-czarownik mający wielki autorytet u współplemieńców. Prymitywne muzykowanie stało się działaniem magiczno-religijno- leczniczym. Potędze dźwięku miały być posłuszne choroby, śmierć i siły natury. Również w cywilizacjach archaicznych wierzono w wielką moc muzyki powodującą „oczyszczenie duszy” i harmonię w człowieku, dającą zdrowie, dobro i piękno.
Przez wieki muzyka towarzyszyła człowiekowi, był jej twórcą, odbiorcą, doznawał jej leczniczych właściwości, które starał się określić i zrozumieć. Początki naukowej muzykoterapii przypadają jednak dopiero na ostatnie stulecie wieku XX (Kierył,1996).
Doceniono jej służebną funkcję w życiu codziennym, ale przede wszystkim znalazła szerokie zastosowanie w medycynie i edukacji. Niejednokrotne badania i naukowe opracowania wskazują na terapeutyczny aspekt muzyki (Metera, 2002). Posiada ona wyjątkową zdolność wzbudzania emocji i umożliwia ich ekspresję, pobudza potrzeby estetyczne i poznawcze.
Zmienia słuchacza w sposób dynamiczny, stymuluje aktywność – ma działanie pobudzające, relaksacyjne i odreagowujące. Muzyka jest czynnikiem ułatwiającym nawiązywanie kontaktów społecznych.
Muzyka jest bardzo silnie powiązana ze sferą emocji i działa na powiązane z nią reakcje motoryczne i wegetatywne takie jak: częstość akcji serca, oddechu, stan napięcia mięśniowego, opór skóry, podstawową przemianę materii. W odróżnieniu od innych rodzajów sztuki, muzyka trafia do człowieka bez konieczności przeprowadzania analizy intelektualnej jej treści, dociera do podświadomości. Dzięki tym właściwościom zajęcia muzyczne mogą i powinny być stosowane w terapii osób z głębokim upośledzeniem umysłowym. Uczniowie ci bardzo żywo reagują na muzykę, chętnie uczestniczą w zajęciach uatrakcyjnionych muzyką wykorzystując swoje psychofizyczne możliwości. Znany teoretyk i praktyk z zakresu pracy z osobami z głębokim upośledzeniem umysłowym – Jacek Kielin twierdzi nawet, że żadne inne zajęcia nie wpływają tak aktywizująco na dzieci bierne, wycofane jak zajęcia muzyczno – rytmiczne. Radość i zaangażowanie tych dzieci wyraża ich mimika, pobudzenie ruchowe, wzmożone napięcie ruchowe. Pozytywny wpływ tego typu zajęcia mają również na dzieci nadmiernie pobudliwe, a czasem nawet agresywne (Kielin, 1999), a także autystyczne (Metera, 2002).
Rozwój wychowanie estetycznego i terapii przez sztukę spowodował włączenie muzyki do systemów edukacyjnych. Zaczęto mówić o wychowaniu do muzyki i przez muzykę wszystkich dzieci. Dostrzeżono w muzyce potężny instrument wychowawczy. Cele
takiej działalności to z jednej strony rozwijanie muzykalności i zainteresowań muzycznych, a z drugiej to ogólny rozwój dziecka, wychowanie i terapia.
Zofia Konaszkiewicz (1998) podaje, iż w odniesieniu do dzieci niepełnosprawnych powinny istnieć dwa rodzaje zajęć muzycznych. Jedne to zajęcia terapeutyczne, w które włączona jest muzyka. Są to zajęcia bardzo potrzebne, ale nie mogą być jedyne. Drugim rodzajem zajęć muzycznych są zajęcia uwzględniające formy wychowania muzycznego, a więc muzykowanie głosem, granie na prostych instrumentach, ruch przy muzyce, słuchanie muzyki. Oczywiście te formy aktywności muzycznej powinny uwzględniać możliwości dzieci z różnymi niepełnosprawnościami.
Przykładem terapii bazującej na muzyce i mającej szerokie zastosowanie w pracy rewalidacyjno-wychowawczej z osobami głęboko niepełnosprawnymi są „Programy Aktywności – Świadomość Ciała, Kontakt i Komunikacja” autorstwa Marianne i Christophera Knill (M. i CH. Knill, 1995). Zadaniem muzyki w tych programach jest stworzenie bezpiecznego środowiska, w którym udaje się wywołać uwagę dziecka, skoncentrować ją i kierować nią dzięki znaczącym dla niego i motywującym aktywnościom. Muzyka stymuluje i podwyższa uwagę. Stwarza korzystne podstawy dla uczenia się. Dzięki słuchaniu specjalnego tonu sygnaturki dziecko stopniowo uczy się rozpoznawać sytuacje, a to przygotowuje do łączenia jej z określoną aktywnością. W ten sposób tworzone są warunki, w których może być ono uważne i czuć się bezpieczne. Każdy ruch dziecka jest wspierany przez specjalny akompaniament muzyczny, będący sygnałem konkretnej aktywności Proponowana muzyka opiera się na założeniu, że słuchający potrafi nadać porządek dźwiękom i będzie zdolny do rozpoznania ich jako znaczącego akompaniamentu, towarzyszącego specyficznej aktywności.
Używane w programie tematy muzyczne odzwierciedlają rytm i mowę dostosowaną do czynności, której towarzyszą. Terapeuta może akompaniować każdej aktywności śpiewając lub melodyjnie mówiąc.
Wspierającą rolę pełni muzyka również w programie „Dotyk i Komunikacja”
Christophera Knilla, gdyż tworzy obudowę dla przeprowadzenie sesji kontaktu opartego na dotyku (Knill, 1995). Kompozycja norweskich muzykoterapeutów ma odmienny charakter w każdej z części sesji w zależności od tego jaki nastrój ma wywoływać.
W części I – wprowadzającej muzyka jest relaksująca, stanowi „sygnalizującą melodię”
pobudzającą oczekiwanie na resztę sesji.
W części II staje się wyraźnie bardziej rytmiczna. Stanowi wspierający akompaniament dla początku aktywnego kontaktu. Stały, mocny rytm może stworzyć podstawę dla stanowczych ruchów terapeuty.
III część jest wyraźnie bardziej intensywna –melodycznie i rytmicznie. Intencją muzyki jest stworzenie podstaw i bardziej aktywnych interakcji do nawiązania bliższego kontaktu.
Natomiast w części IV muzyka staje się lżejsza i bardziej melodyjna. Stanowi dobry akompaniament do mniej intensywnego i bardziej zabawowego kontaktu i komunikacji.
Muzyka zamykająca w części V przypomina muzykę wprowadzającą, znowu jest uspokajająca i medytacyjna. Służy relaksacji, daje czas na refleksję.
Terapeutyczna moc muzyki może być wykorzystana nie tylko przy realizacji już opracowanych programów, lecz również jako środek wspierający innego typu zajęcia.
Przykładem może być propozycja Marii Raszewskiej (2001), aby ćwiczenia metodą Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne stymulować dźwiękiem, w tym przypadku dźwiękiem pianina.
Odpowiednio dobrana muzyka, ze względu na swoje właściwości aktywizujące, relaksujące i odreagowujące, może towarzyszyć niepełnosprawnemu dziecku podczas całodziennych zajęć, stymulując jego aktywność psychoruchową. Jest to jakby rozmowa bez słów i tak najczęściej niezrozumiałych dla dziecka. Wykonując masaż przy spokojnej relaksującej muzyce sugerujemy mu odprężenie i odpoczynek. Jeśli zależy nam na tym by
dziecko dało z siebie wszystko podczas zajęć plastycznych możemy je do tego przygotować muzyką aktywizującą. Podświadome pobudzenie znajdzie wyraz w ekspresji.
Innym sposobem wykorzystania dźwięku w rewalidacji osób niepełnosprawnych jest
„poranny krąg”, czyli stymulacja polisensoryczna według pór roku, którego istotą jest budowanie relacji między ludźmi (Kielin, 1997). Każdej porze roku przyporządkowany jest instrument będący źródłem bodźców dźwiękowo - wibracyjnych. Latem jest to gong i grzechotka z piaskiem. Jesień to gra wiatru na dzwonkach rurowych: drewnianych bądź bambusowych. Zimę muzycznie symbolizują dzwonki i trójkąty. Wiosna budzi bębnem uderzanym pałeczką lub dłonią. Silne wibracje tych instrumentów wspomagają odbiór fal akustycznych. Początkowo zaleca się używanie instrumentów blisko ciała ucznia, tak by mógł czuć wibrację, a potem źródło dźwięku stopniowo oddala się. Dzieci mogą poszukiwać źródła dźwięku. Jest to jakby wprowadzenie w drugi rodzaj zajęć muzycznych opartych na muzykowaniu i zabawach ruchowych przy muzyce.
W tego typu zajęciach na pierwsze miejsce wysuwa się rytm, gdyż jest on pierwotnym składnikiem muzyki i najmocniej oddziałuje na emocje dzieci. Rytm niesie w sobie duży i wyraźny ładunek energetyczny, przenika ciało i duszę. Muzykowanie silnie akcentujące rytm przypomina praktyki plemienne. Wykorzystuje się piosenki i melodie wprowadzające w trans. W tego typu zajęciach wartość terapeutyczną ma improwizacja (Kielin, 1999). W rytmizowaniu bardzo istotną rolę odgrywają instrumenty perkusyjne. Gra na nich jest technicznie bardzo prosta. Dziecko z głęboką niepełnosprawnością, z pomocą terapeuty, potrafi wydobyć z nich dźwięk. To bardzo uatrakcyjnia zajęcia i zachęca do podejmowania aktywności, wydłuża czas koncentracji uwagi. Maria Raszewska (2003), prócz instrumentów C. Orffa, stosuje w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi nietypowe „instrumenty muzyczne”
takie jak: „papierowe tuby”, „blaszanki”, „brząkałki”, „klekotki”, „tarki”, „kubanki”. Są to instrumenty proste zarówno w użyciu jak i w wykonaniu. Spełniają doskonale swoje zadanie jako element urozmaicający zajęcia muzyczne z dziećmi.
Zajęciom muzycznym często towarzyszy spontaniczny ruch. W wielu przypadkach może być to ruch tylko w pozycji siedzącej lub leżącej. Do typowych zabaw muzyczno - ruchowych dla dzieci należy więc wprowadzać innowacje typu: „pociąg” w pozycji siedzącej z opiekunem siedzącym z tyłu w przypadku dzieci mających problemy z utrzymaniem tej postawy. Ale nie to jest w tej zabawie najistotniejsze. Najważniejsze jest to, że pociąg kołysze się rytmicznie, a czynności towarzyszy radosna atmosfera. Zabawie takiej może towarzyszyć śpiew oraz gra na jakimś instrumencie. Ważne są też elementy inscenizacji, np. czapka kolejarska, bilet, lizak. Warto włączać do zajęć elementy obrazujące tekst, jak np. kropelki wody, jesienne liście (Kielin,1999).
Muzyka oraz aktywność przez nią wywołana jest formą zajęć lubianą przez dzieci niepełnosprawne. Pozwala doświadczyć doznań, które w sposób pozaintelektualny docierają do serca i duszy. Zachęca do podejmowania działań, których bez muzyki osoba niepełnosprawna nigdy nie odważyła by się przejawić. Zajęcia te zaspakajają potrzebę zabawy, a niekiedy dają możliwość „wyżycia się”, wyładowania w pozytywny sposób negatywnych emocji. W czasie zajęć muzycznych realizowane są również inne cele rewalidacyjno-wychowawcze, począwszy od poznawania różnych części swojego ciała, przez kształtowanie poczucia własnego JA, do nauki współdziałania w grupie, zauważania innych uczestników zabaw i komunikowania się z nimi.
Aby muzyka stała się czynnikiem wzbogacającym życie człowieka musi być wprowadzana w formie prawidłowo prowadzonych zajęć. Poznawany i doświadczany w odpowiedni sposób świat muzyki daje dziecku niepełnosprawnemu radość, satysfakcję i zadowolenie.
BIBLIGRAFIA:
Kaniewski Ł. (2004), Sonata dla mózgu. Człowiek i Nauka. 28 kwietnia 2004
Kielin J.(red.), (1999), Rozwój daje radość. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
Kielin J. (1997), Żywioły i pory roku. [w:] Terapia zabawą. Terapia przez sztukę. M.
Piszczek, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej MEN, Warszawa.
Kierył M. (1996), Muzyczna Apteczka czyli profilaktyka i terapia muzyczna na co dzień.
Warszawa.
Knill Ch. (1995), Dotyk i Komunikacja. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej MEN, Warszawa.
Knill M. I Ch. (1995), Programy Aktywności. Świadomość Ciała, Kontakt i Komunikacja.
Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej MEN, Warszawa.
Konaszkiewicz Z. (1998), Muzyka w wychowaniu dziecka niepełnosprawnego. [w:] Dziecko niepełnosprawne ruchowo. Część III Wychowanie i nauczanie dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. (red.) E. Mazanek, WSP Warszawa.
Metera A. (2002), Muzykoterapia. Muzyka w medycynie i edukacji. Wydawnictwo Centrum Techniki Nauki Metronom, Leszno.
Natanson T. (1979), Wstęp do nauki o muzykoterapii. Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław \ Warszawa \ Kraków \ Gdańsk.
Olechnowicz H. (1983), Metody aktywizacji głębiej upośledzonych umysłowo. WsiP, Warszawa.
Raszewska M. (2003), Nietypowi muzyczni pomocnicy. Rewalidacja 2(14) \ 2003
Raszewska M. (2001), Muzykoterapia jako element wspomagający rozwój psychofizyczny dzieci z różnym stopniem upośledzenia umysłowego o charakterze sprzężonym.
Rewalidacja 1 (9) \ 2001
