Widok Prolog Fajdrosa w świetle dzieła Hermiasa z Aleksandrii

(1)

S t u d i a P h i l o s o p h i c a W r a t i s l a v i e n s i a

vol. XIII, fasc. 2 (2018)

ARTUR PACEWICZ Uniwersytet Wrocławski

Prolog Fajdrosa w świetle dzieła Hermiasa z Aleksandrii

Niestety niewiele nam wiadomo o życiu i twórczości Hermiasa z Aleksandrii.

Większość informacji znajduje się w bizantyjskim leksykonie zatytułowanym Księ- ga Suda, a zaczerpnięte zostały one z Żywotu Izydora autorstwa ostatniego scho- larchy Akademii — Damaskiosa z Damaszku, którego Hermias był nauczycielem.

Aleksandryjczyk miał dwóch synów — Ammoniosa i Heliodorosa, którzy również parali się filozofią¹. Nauczycielem Hermiasa był Syrianos z Aleksandrii, znany nam przede wszystkim z Komentarza do „Metafizyki” Arystotelesa, ale był także auto- rem zaginionych dzisiaj komentarzy do innych dzieł Stagiryty, do dialogów Plato- na i dzieł Homera². Wśród towarzyszy studiów znalazł się młodszy od Hermiasa Proklos — obaj zapewne byli niezmiernie zaangażowani w studia, lecz to ten drugi otrzymał schedę po Syrianosie. W Księdze Suda podkreślone zostają zalety charak- teru autora Komentarza do „Fajdrosa”: miał być z natury uczciwy, szczery i spra- wiedliwy, co przejawiało się między innymi w tym, że kupował rzeczy za właściwą cenę bez zbędnego targowania. Chociaż jak na filozofa nie wyrażał się w sposób doskonale ścisły, rekompensowane to było przez bycie cnotliwym — nie było w nim

1 Księga Suda, 3035.

2 Zob. R.L. Cardullo, Siriano. Esesgeta di Aristotele, vol. I. Frammenti e Testimonianze dei Commentari all’Organon, Firenze 1995, s. 31 nn. L.G. Westerink (The Alexandrian commentators and the introductions to their commentaries, [w:] Aristotle Transformed. The Ancient Commentators and Their Influence, R. Sorabji (ed.), New York 1990, s. 325) uważa, że Komentarz Hermiasa stanowi zbiór nieopracowanych notatek z wykładu Syrianosa dotyczącego Fajdrosa. Już K. Praechter (s.v. Hermias 13, „Paulys Realencyklopädie der clasisschen Altertumswissenschaften”, G. Wissowa (hrsg.), Hlbbd. XV, Stuttgart 1912, col. 733) uważał, że źródłem dzieła Hermiasa jest nauczanie Syrianosa. Oryginalności przynajmniej niektórych ustaleń Hermiasa broni m.in. P.A. Bielmeier (Die neuplatonische Phaidrosinterpretation. Ihr Werdegang und ihre Eigenart, Paderborn 1930, s. 35), a za otwartością w tej kwestii opowiada się np. A. Longo (Syrianus, [w:] The Cambridge History of Philosophy in Late Antiquity, L.P. Gerson (ed.), vol. II, Cambridge 2010, s. 618).

Księga13.2.indb 87 2018-06-25 11:48:18

Studia Philosophica Wratislaviensia 13, 2018 z. 2,

(2)

88 A. Pacewicz, Prolog Fajdrosa w świetle dzieła Hermiasa z Aleksandrii niczego, co należało by zganić. Księga Suda streszcza nauczanie Hermiasa w dwóch zdaniach:

W rzeczy [pragma] tkwi jakaś zdrada i ułuda [enedra kai apatē]; nikt nie wypowiada tego, co fał- szywe [to pseudos], lecz przemilcza prawdę i dlatego wielu ludziom umyka, że jest to niesprawiedliwość, niepopełniana wprawdzie gwałtem, lecz oszustwem — nie tak niebezpieczna jak napaść jakiegoś rabu- sia, a choć dozwolona prawem, to jednak niszcząca to, co sprawiedliwe³.

Komentarz do „Fajdrosa” Platona jest jedynym zachowanym do naszych czasów dziełem Hermiasa, chociaż P. Couvreur wskazuje, że jeden z szesnastowiecznych katalogów odnotowuje istnienie jeszcze jakiegoś dzieła poświęconego matematyce⁴. Dzieło Hermiasa składa się z trzech ksiąg. W pierwszej zostaje omówiona par- tia 227a–243e Platońskiego dialogu, która obejmuje prolog, mowę Lizjasa, pierw- szą mowę Sokratesa i wprowadzenie do palinodii. Druga księga omawia część 244a–

–249c Fajdrosa, zawierającą część drugiej mowy Sokratesa, a w niej czwórpodział szaleństwa, argument na rzecz nieśmiertelności duszy ludzkiej, metaforę duszy jako rydwanu, anabasis i katabasis duszy. Z kolei w trzeciej księdze, obejmującej passus 249d–279c, kontynuowane jest omawianie drugiej mowy Sokratesa i następującej po niej dyskusji nad retoryką.

Przed przystąpieniem do egzegezy Fajdrosa Aleksandryjczyk streszcza jego treść (s. 1–8), a następnie rozważa różne koncepcje tego, czego miałby dotyczyć dialog Platona. Jako możliwe przedmioty rozważań wskazywano — Hermias nie wymienia imion egzegetów, których interpretacje krótko streszcza — erosa, reto- rykę, duszę i dobro, a ze względu na różne przedmioty dialog klasyfikowano jako etyczny, oczyszczający, obalający, zachęcający fizyczny, teologiczny lub logiczny⁵. Autor komentarza opowiada się z kolei za interpretacją innego neoplatonika — Jamblicha z Chalkis, zgodnie z którą przedmiotem dialogu ma być „wszelkiego rodzaju piękno [pantodapon kalon]” (in Phdr. 9, 9–10; 11, 19–20; 13, 6). Hermias przedstawia również i odpiera zarzuty, jakie stawiano konstrukcji dialogu oraz jego stylowi⁶. Opowiadając się za pięknem jako przedmiotem rozważań w dialogu, ukazuje strukturę całego pisma w konwencji anabastycznej — wznoszenia się od piękna fizycznego, przez piękno zawarte w mowach do piękna duchowego. Owa sfera duchowa jest z kolei ustrukturyzowana trójwarstwowo: najniżej znajduje się poziom etyczno-epistemologiczny, pośredni stanowi warstwa teologiczna a najwyż- szy ontologiczna, w której znajduje się piękno samo [auto to kalon]⁷. Struktura

3 Księga Suda, 3036.

4 P. Couvreur, Praefatio, [w:] Hermiae Alexandrini in Platonis Phaedrum Scholia, Paris 1901, s. VIII.

5 Hermias, in Phdr., 8, 4–11, 19. U Diogenesa Laertiosa (III 50; III 58) Fajdros nosi podtytuł O erosie i zakwalifikowany jest jako dialog etyczny.

6 Hermias, in Phdr. 9, 11–10, 22; 12, 30–13, 2. Pierwsze uwagi na temat stylu tego dialogu Platona pochodzą ze szkoły perypatetyckiej — Arystoteles wspomina o używaniu w nim stylu patetycznego [pathētikōs legein] (Rh. 1408b 11–20), a Dikajarchos określał styl platońskiego pisma jako prostacki [phortikos]; zob. D.L. III 38 = fr. 42 Wehrli (Dikaiarchos, Fragmenta, F. Wehrli (hrsg.), Basel 1967) = fr.

48 Mirhady (Dicearchus of Messana. The Sources, Text and Translation, [w:] Dicearchus of Messana. Text, Translation and Discussion, W.W. Fortenbaugh, E. Schütrumpf (eds.), New Brunswick-London 2001).

7 Hermias, in Phdr. 11, 19–12, 4. Przekład polski, mojego autorstwa, początkowej części komentarza zawarty jest w: Kolokwia Platońskie. „Fajdros”, A. Pacewicz (red.), „Lectiones & Acroases Philosophicae” 6 [2] (2013), s. 209–223.

Księga13.2.indb 88 2018-06-25 11:48:18

(3)

Studia Philosophica Wratislaviensia XIII, 2 (2018) 89 całości przypomina to, co na temat piękna i erosa mówi Diotyma w Sympozjonie.

Według niej bowiem droga ku pięknu rozpoczyna się również od umiłowania pięk- na zmysłowego/cielesnego, aby poprzez dostrzeżenie piękna w czynach, prawach i wiedzy, dotrzeć do piękna samego w sobie (Smp. 210a 3–211d).

Przedłożony przekład passusu Komentarza do „Fajdrosa” obejmuje strony 13, 5–27, 19 i dotyczy początkowej partii pisma Platona od 227a do 228e. Swą interpretację rozpoczyna Hermias od odniesienia się do właściwego przedmiotu dialogu — piękna, który to przedmiot ma być sygnalizowany już pierwszym padającym w nim słowem — phile. Odniesione przez Sokratesa do Fajdrosa już wskazuje na piękno, które według Hermiasa może być określane właśnie jako philon, ale na razie piękno przynależne temu, co się jawi zmysłom⁸. Interpretację tę dopełniają dwa pozostałe słowa wypowiedziane w pierwszym zdaniu przez So- kratesa: poi dē kai pothen [„skąd to i dokąd”], które z jednej strony wskazują na piękno zmysłowe poprzez odniesienie do ruchu, a z drugiej mogą wskazywać na etyczne zatroskanie męża Ksantypy o moralny stan młodego człowieka wracają- cego ze spotkania — sunousia, które mogło naruszyć jego reputację⁹. Warto tu wspomnieć, że w przypadku dialogów Platona dosyć istotną rolę może faktycz- nie odgrywać interpretacja pierwszej padającej w nich wypowiedzi. Wystarczy przywołać przykłady Eutyfrona czy Obrony Sokratesa. W pierwszym z dialogów pojawia się zwrot ti neōteron […] gegonen (dosł. „cóż nowszego […] się stało”

— Euthphr. 2a 1), który ma wskazywać na nowinki teologiczne pojawiające się w akcji tegoż pisma. W drugim z kolei (Apol. 17a 1–2) Sokrates ma ukazywać, że ludzie silnie ulegają sile retorycznej namowy, a jego samego charakteryzuje nie- wiedza. Jeszcze innym zabiegiem interpretacyjnym użytym przez Hermiasa przy rozumieniu pierwszej wypowiedzi jest wykorzystanie terminologii ontologicznej (materia, forma i przyczyna celowa). Wypowiedź może bowiem zostać uznana za substancję złożoną z formy i materii. Pierwsza, jak wiadomo, określa drugą, a w przypadku słów skąd to i dokąd, to drugie, mając grać rolę formy, ma do- określić pierwsze (in Phdr. 16, 21–26). Można również dokonać egzegezy w kate- goriach epistemologicznych, jak w wypadku trzech postaci wymienionych w pro- logu — Sokratesa, Fajdrosa i Lysiasa. Według Hermiasa Sokrates reprezentuje mniemanie, bo tworzy wywody, Lysias postrzeżenie, bo zajmuje się zjawiskami, a Fajdros wyobraźnię, bo ma odbicia zjawisk i dostarcza zagadnień mniemaniu (in Phdr. 20, 10–18).

Hermias, dokonując egzegezy pierwszych wypowiedzi w dialogu Fajdros, zwraca uwagę, że interpretacja jest konieczna z powodu wieloznaczności używanych zwrotów oraz opisów¹⁰. Od razu też neoplatonik wskazuje, że jedną z metod egzegezy może być odwołanie się do etymologii słów, co — jak wiadomo — ma swoje

8 W 11, 20–21 pisze Hermias: „Dlatego zaczyna się od piękna, które się jawi w postaci Fajdrosa…”.

9 W dalszej partii komentarza Hermias zwraca uwagę na to, u kogo i z kim przebywał Fajdros — u żarłoka Morychosa i z bezwstydnym Lysiasem (in Phdr. 18, 17–23).

10 Na początku jest to kwestia umieszczenia akcji dzieła poza polis (in Phdr. 14, 1–16), a później na przykład kwestii rozumienia tego, co jest pracą, a co próżniactwem (in Phdr. 19, 1–8).

Księga13.2.indb 89 2018-06-25 11:48:18

(4)

90 A. Pacewicz, Prolog Fajdrosa w świetle dzieła Hermiasa z Aleksandrii źródło już w filozofii Platona¹¹. Oprócz tego neoplatonik zdaje sobie sprawę, że Platon mógł używać w wywodach ironii (in Phdr. 22, 32).

11 Chodzi tu oczywiście o część etymologiczną dialogu Kratylos (Cra. 394b 8–421c 2). Hermias wyjaśnia również sens poszczególnych słów; zob. np. in Phdr. 18, 4–5.

Księga13.2.indb 90 2018-06-25 11:48:18