Polityka zagraniczna Państwa Kościelnego
w latach 1789–1871
Uniwersytet Warszawski
Katedra Europeistyki * Instytut Stosunków Międzynarodowych
Łukasz Czubla
Polityka zagraniczna Państwa Kościelnego
w latach 1789–1871
Warszawa 2009
Publikacja dofinansowana przez Wydzia³ Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego
Recenzenci:
prof. dr hab. Franiszek Go³embski dr hab. Wojciech Jakubowski
Projekt ok³adki
Barbara Kuropiejska-Przybyszewska
Redakcja Zespó³
Sk³ad i ³amanie Studio OFI
© Copyright by £ukasz Czubla
© Copyright by Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2009
Wszelkie prawa zastrze¿one. Ka¿da reprodukcja lub adaptacja ca³oœci b¹dŸ czêœci niniejszej publikacji, niezale¿nie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej,
fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Autora i Wydawcy.
Wydawca
Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR 03-982 Warszawa, ul. Dedala 8/44 tel. 0-602-247-367, fax 022 615-34-21
e-mail: oficyna@aspra.pl www.aspra.pl
ISBN 978-83-7545-019-4
Łatwiej byłoby ugasić słońce niż unicestwić papiestwo
Alberto kard. Cappellari, późniejszy Grzegorz XVI, 1799 r.
Spis treœci
Wprowadzenie . . . 9
Rozdział IUwarunkowania polityki zagranicznej
Państwa Kościelnego w XVIII wieku . . . 13 1. Uwarunkowania geopolityczne i kształtowanie się
polityki zagranicznej w połowie XVIII wieku . . . 18 2. Kwestie terytorialne i spadek prestiżu papiestwa
w kontekście sporu wokół zakonu jezuitów . . . 25 3. Marginalizacja politycznej roli papiestwa . . . 30
Rozdział II
„Dyplomacja konfliktu” w czasach Wielkiej Rewolucji
Francuskiej i epoce napoleońskiej . . . 35 1. Pontyfikat Piusa VI a międzynarodowa pozycja
Państwa Kościelnego . . . 36 2. Napięta sytuacja polityczna we Francji
a zagrożenie wpływów Kościoła katolickiego . . . 43 3. Ustawa cywilna o duchowieństwie i reakcje papiestwa
na zmiany we Francji . . . 46 4. Apogeum rewolucji francuskiej i konsekwencje
dla polityki zagranicznej Państwa Kościelnego . . . 52 5. Nowa epoka w stosunkach bilateralnych – Napoleon
Bonaparte . . . 57 6. Kryzys polityczny Państwa Kościelnego w okresie
Wiosny Ludów . . . 71
7
Rozdział III
„Dyplomacja dialogu”. Państwo Kościelne
w poszukiwaniu nowych partnerów . . . 77 1. Odbudowa Państwa Kościelnego . . . 77 2. Polityka restauracyjna papiestwa . . . 83 3. Sytuacja Kościoła katolickiego w katolickich
krajach Europy . . . 92 4. Państwo Kościelne we współpracy z państwami
wielowyznaniowymi w Europie: Szwajcarią i Niderlandami . . . 102 5. Stosunki Państwa Kościelnego z Rosją . . . 105 6. Kraje anglosaskie w relacjach z Państwem Kościelnym . . . 109 7. Nowe pole działań dyplomatycznych – Ameryka Łacińska . . 113
Rozdział IV
Instrumenty dyplomacji Państwa Kościelnego . . . 121 1. Instytucje realizujące dyplomację kościelną . . . 122 2. Papieski wywiad – specyfika „Świętego Przymierza”
jako przykład na prowadzenie dyplomacji tajnej . . . 128 3 Umocnienie pozycji dyplomatów Państwa Kościelnego
w dokumentach kongresu wiedeńskiego i kongresu
w Akwizgranie . . . 133 4. Dyplomacja papieska – czynnik personalny . . . 134
Rozdział V
„Dyplomacja idei”. Przewartościowanie ideologiczne
w dyplomacji Państwa Kościelnego za pontyfikatu Piusa IX . . . 143 1. Wybór Piusa IX i sytuacja polityczna . . . 143 2 Papiestwo wobec koncepcji zjednoczenia Włoch . . . 148 3 Wzrost znaczenia ideologii w polityce zagranicznej
Państwa Kościelnego . . . 158
Posumowanie . . . 168 Bibliografia . . . 175
8
Wprowadzenie
W literaturze specjalistycznej dotyczącej zagadnień związanych z dy- plomacją, kościelna służba dyplomatyczna uchodzi za jedną z najbardziej efektywnych na świecie, czego dowodem może być fakt, iż Stolica Apo- stolska utrzymuje stosunki dyplomatyczne z ponad 173 państwami.
Współczesna dyplomacja papieska cieszy się dużym autorytetem w rela- cjach dyplomatycznych pomiędzy poszczególnymi aktorami stosunków międzynarodowych. Stolica Święta, podobnie jak przed wiekami, realizu- je uniwersalną koncepcję polityki zagranicznej, w której łączy tradycyjną misję Kościoła katolickiego z aktualnymi wyzwaniami z zakresu stosun- ków politycznych, gospodarczych, kulturalnych i społecznych – to bez- precedensowy casus w historii stosunków międzynarodowych. Wydaje się, iż w dobie postindustrializmu, gwałtownego rozwoju technologii in- formatycznych, dostępności środków masowego przekazu, stanowisko Stolicy Apostolskiej jest dziś powszechnie znane i bardziej niż kiedykol- wiek akcentowane. Na ten stan rzeczy z pewnością duży wpływ ma stale utrzymująca się Jej obecność na arenie stosunków międzynarodowych poprzez prowadzenie bardzo rozbudowanych misji dyplomatycznych niemal w każdym zakątku globu. Niezwykle pomocnym w tej sytuacji jest także głos papieża dotykający kluczowych aspektów polityczno-społecz- nych, jakie kształtują współczesny świat, a także wysiłki zmierzające do zapewnienia pokoju i stabilizacji na świecie, zaprzestania wojen i lokal- nych konfliktów zbrojnych, troska o zapewnienie godziwych warunków egzystencji, zlikwidowanie dysproporcji rozwojowych, ochrona praw człowieka, walka z niesprawiedliwością społeczną. Wszędzie tam, gdzie dochodziło do łamania prawnomiędzynarodowego porządku na świecie papieska dyplomacja interweniowała z wielką skutecznością, liczne ape- 9
le wypływające z Watykanu często mocno oddziaływały na decyzje poli- tyczne o dużym znaczeniu dla świata. W wielu konfliktowych sytuacjach w wieku XX, papiescy negocjatorzy niejednokrotnie przyczyniali się do załagodzenia napięć politycznych.
Wielosetletnia historia stosunków Państwa Kościelnego z innymi państwami na wszystkich płaszczyznach stosunków międzynarodowych, kształtowała bieg istotnych wydarzeń historycznych, towarzyszyła prze- mianom polityczno-społecznym na wszystkich kontynentach, kreowała nowy ład regionalny, niejednokrotnie też globalny. Kościelna dyploma- cja na przestrzeni dziejów za swój priorytet uważała kwestię pokoju mię- dzynarodowego, wkładając w nią wiele wysiłku, wszelkie swoje atuty i predyspozycje, mając jednakże świadomość, iż nie zawsze dysponowała skutecznymi środkami. Tym niemniej wytworzyła specyficzny charakter pracy dyplomatycznej, jej struktura powszechnie uważana jest za naje- fektywniejszą i najbardziej dyskretną na świecie. Dyplomacja Stolicy Apostolskiej także dziś, na różnych etapach, zaangażowana jest w budo- wanie trwałego pokoju i stabilizacji w wielu regionach świata poprzez mi- sje dyplomatyczne, współpracę z wiodącymi organizacjami międzynaro- dowymi, negocjacje i rozliczną korespondencję, stanowisko i aktywność papiestwa, który to urząd powszechnie uznawany jest za wpływowy i opi- niotwórczy, przez co krzewiący tendencje współpracy i szeroko rozumia- nego ładu pokojowego i bezpieczeństwa na świecie.
Można zadać sobie pytanie, co sprawiło, iż dyplomacja kościelna, wprawdzie reprezentująca podmiot prawa międzynarodowego o niezwy- kle specyficznym charakterze, cieszy się tak ogromnym uznaniem, po- wszechnie ceniona ze względu na wysokie kompetencje dyplomatów, niezwykle szerokie kontakty na różnych szczeblach polityczno-społecz- nych, skuteczność i dyskrecję, osiąga nadal tak przemożny wpływ na roz- wój współczesnych stosunków międzynarodowych? Aby móc zrozumieć współczesne mechanizmy dyplomacji papieskiej, jej wybitną aktywność, uczestnictwo w przełomowych procesach rozwoju stosunków międzyna- rodowych, warto sięgnąć do historii i prześledzić procesy, które bezpo- średnio ukształtowały obecny status Stolicy Świętej. Kluczem do znale- zienia właściwej odpowiedzi może być próba przeanalizowania jednego
10
Wprowadzenie
