Współczesne wieloetniczne społeczeństwo Kanady

(1)

III.

Marta Kijewska-Trembecka

Współczesne wieloetniczne społeczeństwo Kanady

Społeczeństwo kanadyjskie, podobnie jak amerykańskie i australijskie, to zbio

rowość o rodowodzie zdecydowanie ¡migracyjnym. Takie określenie oznacza, że w ciągu swojej historii zbiorowośćbyła budowana, przede wszystkim opierając się na kolejnych falach przybyszów, imigrantów z różnych stron świata i ich urodzo

nych w kraju osiedlenia potomków. Historia społeczna Kanady to ponad 350 lat osadnictwa europejskiego i tyleż lat niełatwych dziejów ludności rodzimej, która niemal do lat 70. XXw. była konsekwentnie i na wiele sposobów dyskryminowa na i marginalizowana. W osadnictwie europejskim należy wyróżnić jego główne części: grupy założycielskie i inne grupy etniczne. Te pierwsze to przybysze po

chodzenia francuskiego zokresu NowejFrancji i późniejsi pochodzenia brytyjskie go. Drugą część stanowią imigranci z Europy Zachodniej i Północnej, Środkowej i Wschodniej oraz, w mniejszej liczbie, z Europy Południowej. Określenie „inne grupy etniczne”, otherethnic groups, zostało im nadane w latach 60. ubiegłego stu

lecia.

Kanadyjska ludność rodzima, natives, to trzy grupy: największa to Indianie, których określa się także Pierwszymi Narodami (First Nations), Metysi oraz zamieszkujący pół

noc Inuici. W polskiej literaturze przedmiotu dla natives używa się określeń: „ludność rodzima”, rzadziej „ludność rdzenna” lub „autochtoniczna”.

Ostatnie pół wieku jest w etnicznych dziejach społeczeństwa Kanady okre sem przełomowym. Nowe przepisy ¡migracyjne wprowadzone w 1967 r., a w ich konsekwencji nowa polityka etniczna, po raz pierwszy w historii tego kraju po zwoliły na legalne osiedlanie się imigrantów kolorowych, przybyszów z krajów pozaeuropejskich, nazwanych visible minorities. Rezultatem tych posunięć jestra

dykalne zwiększenie zróżnicowania etnicznego społeczeństwa kanadyjskiego, atakże, co jest nowym procesem, zmianaoblicza rasowego populacji kanadyjskiej.

W ostatnich dekadach XX w. zostały zapoczątkowane także procesy emancypacji

(2)

162 Marta Kijewska-Trembecka

i odzyskiwania przez natives należnej im pozycji w wieloetnicznym społeczeń

stwie1.

1 Procesy budowy wspólnoty kanady jskiej do lat 80. XX w. analizow ane są w pracy : K i j e w s k a - -Trembecka M.. 1994. Kanada - naród czy wspólnota polityczna. Analiza kanadyjskich procesów integracyjnych. Kraków : Wydawnictwo UJ.

2 Kijewska-Trembecka. 1994.s. 141-151: B issoondath N.. 1994. Selling Illusions, the Cull of Multiculturalism in Canada, Toronto: Penguin Books: Kymlicka W.. 1998. Finding Our Hay: Rethinking Ethocultural Relations in Canada. New York: Oxford University Press.

3 Szczegółową analizę kanadyjskiej polityki ¡migracyjnej od 1867 r. do II wojny światowej można znaleźć w pracy: Ręczy ńska A.. 1986. Emigracja z Polski do Kanady w okresie międzywojennym.

Kraków : Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, s. 160-172.

W rezultacie powyżejwspomnianych procesów struktura współczesnego, wielo

etnicznegospołeczeństwa kanadyjskiego przedstawiasięnastępująco:grupy założy cielskie (pochodzenia francuskiego,toprzede wszystkim Québécois, i brytyjskiego), ludność rodzima (Indianie, Metysi, Inuici), inne grupy etniczne (stare, białe grupy i grupy kolorowe, zwane także „nowymi grupami”). Od kilku dekad w odniesieniu dospołeczeństwakanadyjskiego należytakżeuwzględnić czynnik rasowy i wynika jącez niego podziały w ramach tejzbiorowości.

W końcu XX w. wieloetniczne społeczeństwo Kanady charakteryzowało się ce

chamizdecydowanie bliższymi modelowiwspólnoty politycznej niż narodowej2.

III. 1. W poszukiwaniu imigrantów. Kanadyjska polityka imi- gracyjna końca XX w. i jej efekty

Kanada jest krajem przyjmującym olbrzymią liczbę imigrantów - w zależności od koniunktury corocznie osiedla się tam nawet ok. 250 tys. osób. Przez wiele dekad kraj ten wypracowałniemal perfekcyjnemechanizmy „absorbowania” kolejnych fal nowych przybyszów. Do lat 70. XX w. byli to przede wszystkim imigranci z Europy i USA, od czterech dekadKanada przyjmuje przybyszów z całego świata, a wśród nich dominują Azjaci. Przepisy ¡migracyjne obowiązujące w Kanadzie od lat 20.

XX w. - mimo zmian, jakiezostały poczynionew ich zapisach,w szczególności na początku lat 50. - konsekwentnie eliminowały imigrantów kolorowych,a przyby szów białych kategoryzowały ze względu nakraj pochodzenia. Kanadyjski system preferencji ¡migracyjnych dzielił potencjalnych imigrantów natrzy główne grupy:

uprzywilejowanych/priorytetowych, preferowanych i niepreferowanych. Wkrótce określenia te zastąpiono odpowiednio: Wielka Brytania i USA, Europa Północno- -Zachodnia,Europa Środkowo-Wschodnia3.

Kanada prowadzi bardzo skrupulatne statystyki odnoszące się do wielu obszarów życia.

Spisy, tzw. censuses, przeprowadzane są co pięć lat, w pierwszym i szósty m roku każdej dekady. Do połowy lat 60. XX stulecia spis z tzw. roku pierw szego nazy wano dużym, bo dotyczył większego zakresu, spis z roku szóstego nazywano małym. Od kilku dziesię

cioleci oba spisy są niemal równorzędnie traktowane, choć na przykład informacje doty

czące religijności społeczeństwa kanadyjskiego znajdują się tylko w spisie z pierwszego

(3)

Współczesne wieloetniczne społeczeństwo Kanady 163

roku. Informacje dotyczące danych spisowych można odnaleźć na stronie internetowej:

www.statcan.gc.ca. Obowiązuje jednak następująca zasada: najnowsze dane, na przykład ze spisu z 2011 roku, są w większości, przez kilka lat, płatne aż do uzyskania informacji z następnego spisu, czyli tego z roku 2016. Informacje zebrane we wcześniejszych spi

sach, na przykład w 1991 czy 2006 roku, są darmowe. Pamiętać także należy o ty m, że rok spisowy w Kanadzie kończy się w połowie maja, więc dane w odniesieniu do konkretnego roku, na przykład 1996, 2001, mogą się trochę różnić w zależności od tego, która połowa roku brana jest pod uwagę.

Prawo ¡migracyjne wprowadzone w 1967 r. zasadniczo zmieniło kanadyjską politykę ¡migracyjną. Nowe regulacje odrzucały kryteria etniczno-rasowe na rzecz systemu punktowego, który w ogóle nie brał pod uwagę koloru skóry i miejsca urodzenia osób starających się o zamieszkanie w Kanadzie. Wprowadzone zosta

ły trzy kategorie imigrantów: niezależni {independent), sponsorowani {sponsored) i nominowani/wybierani {nominated).Niezależni to grupa zdecydowanie dominują

ca wśródkanadyjskich imigrantów i ta kategoria podlega tzw. pełnemu systemowi punktacyjnemu. Punkty można otrzymaćza: wiek, wykształcenie, praktykę i wyma

gania zawodowe, zakontraktowane miejsce pracy, gotowość mobilnościzawodowej, planowane miejsce osiedleniasię, posiadanie rodziny w Kanadzie, znajomość jedne- go/obydwóch języków oficjalnych.

Nowy system przyjmowania imigrantów został wprowadzony poprawką do prawa ¡mi

gracyjnego z 1952 r. {the Immigration Act, 1952), ale najczęściej określany jest jako the Immigration Act, 1967. Kategoria „sponsorowani” została wprowadzona właśnie w 1952 r.

i obejmowała przede wszystkim łączenie rodzin, nierzadko była to jedyna możliwość osiedlenia się w Kanadzie dla osób z krajów w ogóle nieuwzględnianych w oficjalnych przepisach ¡migracyjnych, na przykład Włochów. Z czasem kategoria sponsorowanych znacznie się poszerzyła, w 1976 r. znowu ją trochę zawężono.

Imigranci tzw. nominowani czy inaczejwybieranito grupa, którapodlegazmien nym i ograniczonym kryteriom punktowym. Zmieniają się one w zależności od potrzeb na przykład kanadyjskiegorynku pracy i dotyczą, próczświadectwa zdro wia, jedynie kwestii związanych zzatrudnieniem. Z kolei kandydaci na imigrantów w kategorii „sponsorowani”nie są oceniani według systemu punktowego, muszą się wykazaćjedyniedobrymzdrowiemi „podobnymi cechami charakteru”. W tymprzy

padku wymagania stawiane są sponsorującym,którzy są zobowiązani do opiekii po

mocysponsorowanemu do czasu jego usamodzielnieniasięwKanadzie. Odwszyst kichkanadyjskich imigrantów, bezwzględu na kategorię, wymagane jestświadectwo zdrowia- taprocedura obowiązuje od 1910r. Powyższe zasady zostałypotwierdzo ne przepisami ustawy ¡migracyjnej z 1976 r. {the Immigration Act of1976), która weszła wżycie w 1978 r. Taz kolei została zastąpiona w2002 r.Ustawą o ochronie imigrantów i uchodźców {the Immigration and RefugeeProtection Act, IR.PA)4.

4 Hawkins F.. 1972, Canada and Immigration. Public Policy and Public Concern, Montreal:

McGill-Queen’s University Press, s. 52-53. 167-170. 374-376; http://laws-lois.justice.gc.ca/eng/acts/

(4)

Treść wszystkich oficjalnych kanadyjskich aktów prawnych - zarówno współcze

snych, jak i z przeszłości, także kolonialnej - można znaleźć na rządowych stronach inter

netowych: www.bac-lac.gc.ca;www.justice.gc.ca lub http://laws-lois.justice.gc.ca.

Od lat 20. XXw. w kanadyjskichprzepisach ¡migracyjnych zawsze ważna rola przypadała urzędnikowi ¡migracyjnemu (immigration officer), do którego de facto należałaostatecznadecyzja o wpuszczeniu lubnieprzybyszanaterytorium Kanady.

Uprawnienia te poszerzono jeszcze regulacjami zawartymi w the Immigrationand Refugee ProtectionAct z2002 r.

Jak już wspomniano powyżej,zmiany, jakie w kanadyjskiejpolityce¡migracyj

nej nastąpiły po 1967 r. bardzoszybkoi radykalnie wpłynęły naprzeorientowanie szlakówmigracyjnych do Kanady. Tradycyjnych,europejskich imigrantów w krót kim czasie zdominowali przybyszez innych kontynentów, wtym przedewszystkim z Azji.

Tabela III.l. Kraje, z których przybyło do Kanady najwięcej imigrantów, tzw. nowo przybyłych, czyli tych, którzy przyjechali wciągu pięciolecia między spisami,dane na kolejny rok spisowy, lata 1961-2006 *

I-2.5/FullText.html (23.03.2012): Immigration Act, 1976-77, c. 52, s. 1; Immigration and Refugee Pro

tection Act, S.C. 2001. c. 27. Więcej na ten temat w języku polskim: K ry w u It M.. Siany K., 2002.

Polityka ¡migracyjna Kanady - kierunki i wyrwania. ..Przegląd Polonijny”, nr 2, s. 5-22.

5 Uwagi dotyczące korzystania z zasobów kanadyjskich cenzusów znajdują się we „Wprowadze

niu” do niniejszej pracy. Z powodów tam wyjaśnionych w przypisach dotyczących danych statystycz

nych brak dat dostępu.

Zrodlo: Driedger L., 1987, Ethnic ('anada. Identities and Inequalities, Toronto: Copp Clark Pitman, s. 95, tab. 6;

www.statcan.gc.ca, Censuses 1991-20065.

Rok spisowy

1961 1976 1991 2001 2006

1. Włochy Wielka Bry tania Hongkong ChRL ChRL

2. Wielka Brytania USA Polska Indie Indie

3. USA Hongkong ChRL Filipiny Filipiny

4. Niemcy Jamajka Indie Pakistan Pakistan

5. Holandia Liban Filipiny Hongkong USA

6. Portugalia Indie Wielka

Brytania Iran Korea

Południowa

7. Grecja Filipiny Wietnam Tajwan Rumunia

8. Francja Portugalia USA USA Iran

9. Polska Włochy Liban Korea

Południowa Wielka Brytania

10. Austria Gujana Portugalia Sri Lanka Kolumbia

(5)

Uzupełnieniem informacji zawartych w tabeli III. 1.jest tabela III.2., która bar

dziejszczegółowo charakteryzujecałą populacjękanadyjskich imigrantów, pokazu jąc istotne zmiany, jakie na przełomie XX i XXI w. nastąpiływ składzie etnicznym

tej zbiorowości.

Tabela I1I.2. Kanadyjscy imigranci według miejscaurodzenia i okresuprzyjaz

dudo Kanady, dziesięćnajliczniejszych grup (dane wtys.)

* Liczba imigrantów z tych krajów podana jest dla pełniejszego obrazu składu etnicznego kanadyjskich imigrantów w kolejnych latach.

Ogólna liczba imigrantów w Kanadzie,

2006 r.

przed 1991 r. 1991-1995 1996-2000 2001-2006

6 186,9 3 408,4 824,0 844,6 1 110,0

Miejsce urodzenia Ogólna liczba imigrantów z danego kraju 1. Wielka Brytania

i Irlandia Północna 579,6 515,1 20,6 18,2 25,6

2. Chiny (ChRL) 467,0 134,0 69,6 108,3 155,1

3. Indie 443,7 156,8 67,8 89,9 121,2

4. Filipiny 303,2 107,8 65,5 52,1 77,9

5. Włochy 297,0 290,0 2,5 2,2 2,3

6. USA 250,5 168,8 18,7 24,2 38,8

7. Hongkong 215,4 108,0 66,6 33,5 7,4

8. Niemcy 171,4 149,0 6,1 8,6 7,6

9. Polska 170,5 123,4 32,6 7,9 6,5

10. Wietnam 160,1 107,7 31,0 10,8 10,5

12. Pakistan* 133,3 19,7 14,7 41,1 57,6

19. Rumunia* 82,6 22,5 15,4 16,6 28,1

Źródło: www.statcan.gc.ca, Censuses 1991-2006.

W 2006 r.6 w Kanadzie mieszkało ponad 6min osób urodzonych poza tym kra

jem. W ciągu pierwszych pięciu lat XXI w. Kanadaprzyjęła 1,1 min osób z ponad

6 W kanadyjskich statystykach informacje mówiące o pewnych wielkościach, np. liczbie miesz

kańców Kanady, odnoszące się do tego samego roku mogą się nieco różnić między sobą. Może to wyni

kać z faktu, że spisy mówią o wielkościach na koniec kwietnia, a nie na koniec danego roku, i nierzadko do danych z roku poprzedniego doliczane są te z początku roku następnego. Czasem można znaleźć także „błąd” polegający na niesumowaniu się podanych procentów do stu. To z kolei jest efektem po

dawania w kanadyjskich statystykach zaokrąglonych danych.

(6)

70 krajów świata. Jakpokazują dane z obu tabel (III.I. i III.2.), wśród przybyszów ostatnich dekad XX w. dominowali imigranci z Azji, w szczególności Chińczycy.

Od lat 70. do 90. XX w., czyli w okresie bezpośrednio poprzedzającym przekaza

nie Hongkongu przez Wielką Brytanię Chinom, przybywali oni ztego terytorium, później zChin kontynentalnych. W 2006 r. w Kanadzie mieszkałoniewiele ponad 65 tys. imigrantów zTajwanu,w latach 2001-2006 przyjechało ztego kraju niecałe 11 tys. osób. Kolejne kraje azjatyckie, z których przezostatnie dziesięcioleciaprzy

było najwięcej imigrantów, to: Indie, Filipiny, Pakistan i, co ciekawe, Korea Połu dniowa, a także Iran, Sri Lanka,Afganistan. Wśród przybyszów z Ameryki Środ kowej i Południowej wzrost imigrantów dał się zaobserwować tylko w przypadku Kolumbii,Meksyku oraz Haiti,w latach 2001-2006 przyjechałoz tychkrajów odpo wiednio: 25,3 tys., 16,5 tys., 10,7 tys. osób. Zkolei z krajówafrykańskichwzrosła liczba przybyszów (lata 2001-2006) z: Maroka (14,8 tys.),Algierii (16,2tys.), Etio

pii (6,6 tys.), Kenii (4,3 tys.), Somalii (3,9 tys.)7.

7 W latach 1996-2000 i 2001-2006 przyjechało odpowiednio (w tys.) z: Pakistanu (41.1: 57.6).

Korei Południowej (23,1; 35.4), Iranu (24,6; 27,6), Sri Lanki (23.3: 22,3). Afganistanu (10.3: 16.2):

8 Kijewska-Trembecka M., 2002. Kanadyjska struktura etniczna w świetle najnowszego spisu powszechnego. „Przegląd Polonijny"’, nr 2, s. 23-30.

Imigracja do Kanady z USA ma długą tradycję, zapoczątkowaną u schyłku XV11I stulecia przez brytyjskich lojalistów. Współcześnie zeStanówZjednoczonych przyjeżdżają przedstawiciele bardzo wielu grupetnicznych, wprawdzie tam urodze

ni, ale identyfikujący się z różnymi mniejszościami.Należy pamiętaćtakże o tym, że w przeszłości, takżetradycyjnie, z Kanady najwięcej osób emigrowało właśnie do USA. Ażdo lat 30. XX w. ich liczba nierzadko przekraczała połowęliczby osób przyjeżdżających do Kanady. Współcześnie emigracja z Kanady, niekoniecznie do USA, stanowi ok. 20-30% liczby przyjeżdżających do tego kraju ijest określana bezpieczną, czasem higieniczną8.

Z kolei stareeuropejskieźródła ¡migracyjne nieodmiennie reprezentują: Zjed noczone Królestwo (Wielka Brytania i Irlandia Północna), Włochy, Niemcy i Pol

ska. Jednak ze wszystkich tych krajówimigracjado Kanady jest coraz mniejliczna, w sumie w latach spisowych 2001-2006 było to ok.42 tys. osób (szczegóły zob.: ta bela II1.2.). Z krajów tych jedynie z Wielkiej Brytanii konsekwentnieprzyjeżdża do Kanady znacząca liczba imigrantów. Należy jednak pamiętać, że z Wysp przyby

wajądo Kanady nie tylko Brytyjczycy, ale także ci, którzy do Europy przyjechali z różnych stron świata. Sami zaś Brytyjczycy często jadą do Kanady jedynie na kilka lat, na przykład do pracy w brytyjskich firmach, i po pewnym czasiewracają do Europy.

W 1991 r. wśród krajów, z których w ciągu poprzedzającego dziesięciolecia przyjechało do Kanady najwięcej imigrantów, pojawiła się Polska. Ta fala Pola

ków,zwana szóstą falą polskiej emigracji do Kanady lub emigracją solidarnościową i postsolidarnościową, była wyjątkowo liczna. W latach 1980-1984, mając na uwa dze sytuację polityczną w Polsce,a przede wszystkim wielką liczbęPolaków,którzy

(7)

wyemigrowali wówczas z kraju i czasowo przebywali w różnych miejscach Euro py, takżew obozach przejściowych we Włoszech, Austrii iNiemczech Zachodnich, Kanada ułatwiłaprocedury ich przyjęcia. Polacy przybywali wówczas głównie via kanadyjskie biuro ¡migracyjne w Wiedniu, przede wszystkim jako imigrancisponso

rowani. Między 1981 a 1985 r. przyjechało do Kanadyok.24tys. Polaków, a wcią

gu następnych sześciu lat, już głównie z Polski, kolejne ponad 60 tys. HenryRadecki sumuje, że w latach 1981-1991 do Kanadyprzybyłonawet95 tys. Polaków. Od lat 90. XX w. emigracja z Polski do tego kraju konsekwentnie wygasa9. Kanadyjskie służby ¡migracyjne liczyły, że po upadku komunizmu pojawi się nowa fala ¡migra cyjna zEuropyŚrodkowo-Wschodniej. W szczególności spodziewano sięwiększe

go napływu Ukraińców. I rzeczywiścieprzyjechałowięcejosób z tegokraju, jednak nieaż tak wiele jakprzewidywano. W latach 1991-1995 z Ukrainy przyjechałodo Kanady niespełna 7 tys. osób, ale w ciągu następnej dekady już ponad 29 tys.Wśród kanadyjskich imigrantów z tej części Europy mocniej zaznaczyli swoją obecność Rumuni - w latach 1991-2001 przybyło ich ponad 32 tys.10

9 Radecki H., Poles. Migration and Arrival, w: The Encyclopedia of Canada's Peoples, www.

multiculturalcanada.ca/Encyclopedia/A-Z/p6/2 (28.05.2010); ReczyńskaA., 2001. Polska diaspora w Kanadzie, w: Walaszek A. (red.), Polska diaspora, Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 30-50:

Kijewska-Trembecka M., 2004, The Solidarity Emigration - The Last Have of Polish Immi

grants to Canada, w: Bottez M. (red.), 2004, Proceedings/Actes, Individual and Community: Cana

da in the 20P Century/L’individuel et la communauté: le Canada au 20siècle, Brno: Masaryk Univer

sity. s. 241-247.

111 Tu d o r o i u T., 2007, The Changing Patterns of Romanian Immigration to Canada, „Journal of Identity and Migration Studies", vol. 1, nr 2. s. 24.

Pełne dane spisowe z 2006 r. pokazują, że wśród nowo przybyłych (czyli imigrantów z pięciolecia poprzedzającego spis) zdecydowanie dominują Azjaci (58,3%), daleko zanimi plasują się przybysze z Europy (16%), a następnie imigranci z Karaibów,Ameryki Środkowej i Południowej (11%) oraz Afryki (11%).W2006 r.

imigranci z USA stanowili 3,5% nowo przybyłych. Dla porównania trzy dekady wcześniej, w latach 1966-1971, zEuropyprzyjechało do Kanady 62% imigrantów, az Azji 12%.

W 2006 r. imigranci stanowili w Kanadzie20% społeczeństwa. To największy odsetek od 75 lat, od 1931 r.Jest to efekt zarówno ponad sześciomilionowej zbioro wości imigrantów, jak i bardzo słabego tempa przyrostu naturalnego mieszkańców Kanady. W latach2001-2006 dynamikawzrostu liczby imigrantów, w porównaniu z poprzednim okresem, czyli latami 1996-2000, wynosiła 13,2% i była czteryrazy większa niż przyrost liczby osób urodzonych w Kanadzie w tym samym okresie (3,3%). W 2006 r. w Kanadzie mieszkało31 241 030 osób.

(8)

Tabela111.3. Elementy wzrostu liczebności populacji Kanady, lata 1966-2001 Lata Liczba ludności

na koniec okresu spisowego

Ogólny wzrost liczby ludności

Urodzenia Zgony Imigracja Emigracja

tysiące 1966-

-1971 21,568 1,553 1,856 766 890 427

1971-

-1976 23.450 1.488 1,760 824 1,053 358

1976-

-1981 24,820 1,371 1,820 843 771 278

1981-

-1986 26,101 1.281 1,872 885 678 278

1986-

-1991 28,031 1,930 1,933 946 1,164 213

1991-

-1996 29.611 1,580 1.936 1.024 1,118 338

1996-

-2001 31,021 1,410 1,705 1,089 1,217 376

Źródło: www.statcan.gc ca. Censuses 1966-2001.

Ponad 95%nowo przybyłych osiedliło się w większych i mniejszych miastach, wktórychmieszka 78% ogółu kanadyjskiego społeczeństwa". Najczęściej imigran

ci wybierają trzy kanadyjskie metropolie: Toronto, Vancouver i Montreal - zamiesz kałotam 69%nowo przybyłych. W tych trzech aglomeracjach w2006 r. mieszkało aż 63% kanadyjskich imigrantów,a jedynie 27% urodzonychw Kanadzie i niecałe 35% populacji Kanady. Od połowy lat 90. XX w. nowo przybyli zaczynająwybie rać także mniejsze ośrodki miejskie, jak: Ottawa-Gatineau, Edmonton,Calgary czy London.

Wśród prowincjitradycyjnienajwięcej imigrantów mieszka wOntario.W 2006 r.

stanowili 29% populacji tej prowincji, czyli ok. 3,5 min jej mieszkańców, z czego ok. 570tys. to nowo przybyli. W Toronto mieszka niemal2,4 min osób urodzonych poza Kanadą(68,3%wszystkich mieszkających w Ontario).

W 2006 r.w Kolumbii Brytyjskiej mieszkałoponad 1,1 min kanadyjskich imi grantów. Stanowili 27,5% ludności prowincji,wśród nich populacja nowo przyby

łych liczyła 178 tys. osób(16%tej grupy). Nowością - choć trudno jeszcze powie

dzieć, czyto wyjątek, czyzapowiedź tendencji - jestosiedlanie się nowo przybyłych w Quebecu. Według spisu z 2006 r.w prowincji tej zamieszało ponad 192 tys. osób należących do tej kategorii, co stanowiło 17,5% nowo przybyłych. Quebec nigdy, oczywiście poza czasami nowofrancuskimi, niebył prowincją, która była otwarta na przyjmowanie imigrantów. Ci także, jeśli mogli, omijalitę część Kanady. W 2006 r.

w Quebecu mieszkało 852 tys. imigrantów i stanowili 11,5% populacji prowincji, *

11 Wszystkie dane odnoszą się do roku 2006. Na użytek niniejszego tekstu są autorsko opracowane na podstawie tabel spisowych z: www.statcan.gc.ca, Census 2006.

(9)

najwięcej od czasów nowofrancuskich (w 1991 r. było to 8,7%, w 2001 r. 10%)12. Najwięcej imigrantów mieszka tradycyjnie w Montrealu - to aż 87% wszystkich mieszkających w Quebecu, w tym ponad 165 tys. nowo przybyłych. Imigranci sta

nowią niemal24% populacjiMontrealu. Wśród montrealskich nowo przybyłych do minują osoby francuskojęzyczne z Algierii, Maroka, Haiti, Libanu, Rumunii.

12 Kijewska-Trembecka M., 2008, Québec i Québécois. Ideologie dążeń niepodległościo

wych. Kraków: Wydawnictwo UJ, s. 84-85.

13 www.statcan.gc.ca, Censuses 2006- 2011.

Pod koniecXX w. ponad 85% kanadyjskich imigrantów było obywatelamiKa

nady,a ponad 95% nowo przybyłych deklarowało chęćjak najszybszej naturalizacji.

Według danych spisowych z 2011 r. 78,3% mieszkańców Kanady posiada obywa

telstwo tego kraju poprzez urodzenie, a kolejne 16% poprzez naturalizację. Jedynie 6% nie ma kanadyjskiego obywatelstwa13.

Obywatelstwo kanadyjskie zostało wprowadzone na mocy Ustawy o obywatelstwie ka

nadyjskim z 1946 r. (the Canadian Citizenship Act, 1946), która weszła w życie 1 stycznia 1947 r. Od 1977 r. w Kanadzie istnieje oficjalna możliwość posiadania podwójnego oby

watelstwa. Do 2006 r. skorzystało z niej ponad 860 tys. osób (2,8% populacji Kanady), najwięcej wśród nich jest imigrantów z Wielkiej Brytanii, Polski i USA.

TabeleIII.4. i III.5. pokazują wielkośćpopulacji poszczególnychprowincjioraz liczebność największych kanadyjskich miast. W przypadku Toronto, Montrealu i Vancouver wielkości odnoszą się do metropolii, czyli zasadniczego miasta oraz przyłączonych do niego administracyjnietzw. miejscowości satelickich.

Tabela II 1.4. Kanada,jej prowincjei terytoria -liczbaludności w 2006 r.

Kanada 31 241.030

Nowa Fundlandia i Labrador 500 610 Wyspa Księcia Edwarda 134 205

Nowa Szkocja 903 090

Nowy Brunszwik 719 650

Quebec 7 435 900

Ontario 12 028 895

Manitoba 1 133 510

Saskatchewan 953 850

Alberta 3 256 355

Kolumbia Brytyjska 4 074 385

Jukon 30 195

Terytoria Północno-Zachodnie 41 055

Nunavut 29 325

Źródło: www.statcan.gc.ca, Census 2006.

(10)

Tabela 111.5. Największe kanadyjskie miasta - liczba ludnościw2011 r.

Miasto (prowincja) Liczba ludności

1. Toronto (Ontario) 5 841 100

2. Montreal (Quebec) 3 917 900

3. Vancouver (Kolumbia Brytyjska) 2 426 200

4. Calgary (Alberta) 1 268 700

5. Ottawa-Gatineau (Ontario-Quebec) 1 255 900

6. Edmonton (Alberta) 1 196 700

7. Winnipeg (Manitoba) 765 800

8. Quebec Ville (Quebec) 761 000

9. Hamilton (Ontario) 734 300

10. London (Ontario) 487 900

Źródło: www.statcan.gc ca, Census 2011

Tabela 111.6. Największe grupy religijne w Kanadzie, 2001 r.14

14 Szerzej zob.: K i jew ska-Trembecka. 1994, s. 39-40.

Ogólna liczba ludności, w tym:

29 639 035

- katolicy 12 936 905

- protestanci 8 654 850

- prawosławni (Eastern Orthodox Church) 479 620

- pozostali chrześcijanie 780 450

- muzułmanie 579 640

- żydzi 329 995

- buddyści 300 345

- hinduiści 297 200

- sikhowie 278 410

- inne religie wschodnie 37 550

- pozostałe religie 63 975

- bez przynależności religijnej 4 900 090 Źródło: www.statcan.gc.ca. Census 2001.

W odniesieniu do tabeli 111.6. ważnyjest komentarz dotyczący dwóch kwestii.

W ciągu ostatnich czterech dekad w społeczeństwie kanadyjskim nastąpiło istot ne zróżnicowanie religijne. W roku 1971 buddyści stanowilijedynie 0,07%, czyli 16tys., mieszkańców Kanady, akategoria „inne religie” (rozumiane jako niechrześ

(11)

cijańskie i niejudaizm)liczyławsumie ok.4,5%, niecałe 100 tys.,wyznawców. Sy tuację trzydekady później obrazuje tabela Ш.6.Jednak jeszcze większe zmianydają się zauważyć w ostatniej kategorii: liczbie osób deklarujących brak przynależności do jakiejkolwiekgrupyreligijnej - w 2001 r. to niemal 5 min (16%) mieszkańców Kanady. Proces laicyzacji kanadyjskiej populacji jest wyraźnie widoczny na prze

strzeni ostatnich dziesięcioleci. W 1991 r. odsetek ten wynosił 12,7%, w 1981 r. - 7,3%,a w 1971 r.-4,3%15.

15 Burnet J.R., Palmer H., 1988, Coming Canadians. An introduction toa History of Canada s Peoples, Toronto: McClelland & Stewart, s. 138-139, tab. 9.

16 www.statcan.gc.ca, Census 2011.

17 Kijew ska-Trent beck a, 1994, s. 32; Report of the Royal Commission on Bilingualism and Biculturalism, Book IV, 1970. Ottawa: Queen’s Printer, s. 248, tab. A-4.

Niepełnejeszcze dane ze spisu z 2011 r. dotyczące religijności społeczeństwa kanadyjskiego sądostępne od jesieni 2013r. Według tychżenajwięcej mieszkańców Kanady deklaruje sięjako chrześcijanie - ok. 22,1 min osób, czyli 67,3% społe czeństwa kanadyjskiego.Wśród chrześcijan dominują rzymscy katolicy - stanowią 38,7% populacji Kanady. Według spisu z 2011 r. 2,4 min osób (7,2% populacji) określiłosięjako wyznawcy religii niechrześcijańskich, w roku 2001 było to 4,9%.

Wśród nich w 2011 r. muzułmanie stanowili 3,2% mieszkańców Kanady, sikhowie 1,4%, buddyści 1,1%, a żydzi 1%. Niemal 8 min osób, (7,85 min), czyli 24% społe czeństwa Kanady, zadeklarowało brak przynależności do jakiejkolwiek grupy religij

nej. To w ciągudekadyspisowej wzrost ażo 8%. Jak podają statystyki, 19,5% imi grantów przybyłych do Kanady między2006 a 2011 r. określiło siebiejako osoby nienależące do żadnej grupy religijnej. Wśród przybyłych w latach 2001-2005 odse tekten wynosił jeszcze więcej, bo 22%16.

Pytania i polecenia do samodzielnej pracy:

1. Na jakich zasadach opiera się współczesna kanadyjska polityka ¡migracyjna?

2. Z jakich regionów świata pod koniec XX w. przyjeżdżało do Kanady najwięcej imigrantów?

3. Jakie religie są w Kanadzie najliczniej reprezentowane?

III.2. Zmiany w strukturze etnicznej i rasowej społeczeństwa kanadyjskiego

Efektem polityki ¡migracyjnej prowadzonej przez Kanadę niemalod pięciu dekad są procesy radykalnego zwiększania się zróżnicowania etnicznego społeczeństwa kanadyjskiego. Towarzysząim,nieznane wcześniej w Kanadzie, równie intensywne zmiany w rasowym składzie kanadyjskiej populacji. Jeszcze po II wojnie świato wej przyjmowanie imigrantów przebiegało w Kanadziepod hasłem:„White Canada Policy”, a w 1961 r. niecały 1% społeczeństwa kanadyjskiego stanowiła ludność kolorowa, w tym 0,6% pochodziło z Azji17. W ciągu kolejnych dekad ludność ko

lorowa, zwana visibleminorities lub nowymi imigrantami, corazbardziej domino

(12)

wała wśród kanadyjskich imigrantów,a konsekwencji takżemocnozwiększała swój udział w kanadyjskiej populacji. W 1971 r. 10,7% imigrantów pochodziło spozaEu

ropy i USA, w 1981 r. już 25%, a w 1996r.ponad57% urodziło się w Azji. Według danych z 2006 r. aż 75%nowo przybyłych to imigranci kolorowi. Wśród nich naj większy odsetek stanowili przybysze z: Chin - 14%, Indii - 11,6%, Filipin - 7,5%, Pakistanu- 5%18.

18 Kijewska-Trembecka. 1994, s. 37. tab. 11: www.statcan.gc.ca. Censuses 1996-2006.

19 w ww.statcan.gc.ca. Censuses 1991-2006.

Szybko zmieniający się skład etniczny kanadyjskich imigrantów istotnie,choć oczywiściewolniej, wpływałnazmiany struktury etnicznej społeczeństwa Kanady.

Wciągu ostatnich trzechdziesięcioleci XX w. populacjakanadyjskazniemal zupeł

niebiałej stawała się coraz bardziej kolorowa.

Dynamikę tych przekształceń można precyzyjnie śledzić dzięki danym z ko lejnych spisów ludności Kanady.Jednakzanim zostaną one przedstawione, należy zwrócićuwagę na kilka istotnych zmian, jakie wciągu ostatnichkilkudekad zostały wprowadzonedo spisowej kategorii „pochodzenie etniczne”.

Spis z 1981 r. był ostatnim, w którympytanie o pochodzenie etnicznedotyczyło jedynie linii ojca. Od 1986 r. ta kategoria spisowa uwzględnia przodków zarów

no z linii męskiej, jak i żeńskiej. W konsekwencji tego pojawiły się dwie katego rie etniczności: pochodzenie jednorodne (single ethnic origin), które oznacza, że przodkowie należeli do tej samej grupy etnicznej, na przykład oboje rodzice byli Polakami, oraz pochodzenie wieloetniczne (multiple ethnic origin),gdy przodkowie należeli dokilku grup etnicznych. Kanadyjskie kwestionariusze spisowe zawierają listę kilkunastugrup najczęściej występujących oraz kilka wolnych miejscna wpi sanie innej, niewymienionej grupy etnicznej. Odpowiadający może zaznaczyćtyle, ile uważa za sobie właściwe. Wiedząc, że jego przodkowie pochodzili na przykład z grup: polskiej, ukraińskiej, niemieckiej i żydowskiej,może zaznaczyć wszystkie cztery grupy. Wprowadzenie takiej możliwości skutkowałotym, że de facto spisy sprzed 1986 r. i po tym roku są nieporównywalne, bo stosują inną metodologię.

Z pewnościąspisy zostatnichdwóch dekad zdecydowanie bardziej precyzyjnie od zwierciedlają różnorodność etniczną społeczeństwakanadyjskiego orazwzrastający - powoli,ale systematycznie - odsetek mieszkańców Kanady o niejednorodnym po

chodzeniu etnicznym. W 1986 r. 28% odpowiadających określiło siebie jako osoby należące do kategorii ww/z/p/e e/ń/tzc or/g/n, w 1991 r. byłoto 29%, w 1996r.-36%, w2001 r.-39%, a w 2006 r.- 41%19.

Spis z 1996r. przyniósł dalsze zmiany. Wśród 24 przykładowychkategorii et nicznychznalazła się po raz pierwszy opcja „pochodzenie kanadyjskie” (Canadian/

Canadien ethnic origin).Kategoria ta wprawdziepojawiała się i wewcześniejszych spisach, ale jedynie jako spontaniczny wybórrespondentów, a niejako propozycja spisowa. W 1991 r. 3% odpowiadających wpisało tą kategorię jako pochodzenie jednorodne, a kolejny 1%połączył ją zinnymi w kategorii pochodzenie wieloetnicz ne. Wyniki spisowe z roku 1996 były zaskakujące: aż 19% mieszkańców Kanady (niemal 5,3 min respondentów) uznało, że jestpochodzeniawyłącznie kanadyjskie-

(13)

go {single ethnic origin), a kolejne 12% (3,5 min) wybrało Canadian jakojeden z elementów swojego pochodzenia wieloetnicznego. W roku 1996 Canadian było najczęściej wybieraną jednorodną kategorią. Statystyki mówią, że kategoriata była wymieniananiemal wyłącznie przezosoby urodzone w Kanadzie, deklarujące rów

nocześniejęzykangielski lub francuski jako ojczyste. Regiony, w których proporcje tej kategorii były najwyższe, to przede wszystkimwschodniaKanada -Quebec 38%

i Prowincje Atlantyckie21%.Są to obszary najwcześniej skolonizowane,o relatyw nie niskiej współczesnej imigracji. W 2001 r. kolejny raz pochodzenie kanadyjskie było najczęściej wybierane - w kategoriijednorodne 22,6%odpowiedzi, aw kate

gorii wieloetniczne dalsze 16,5%. Jednak w roku 2006 nastąpił spadek - 18% od powiadającychwybrało to pochodzenie jako jednorodne, a kolejne 13%w kategorii wieloetnicznej. Zmiana tajest wynikiem przyjęcia przez Kanadę w latach 2001- -2006ponad 1 min nowychimigrantów20.

211 Kijewska-Trembecka, 1994, s. 35-37; Kijewska-Trembecka, 2002. s. 26-27;

21 Krotki K.J., Ody nak D.. 1990, The emergence of multiethnicities in 1981 and 1986: their sociocultural significance. Edmonton: Population Research Laboratory, University of Alberta.

Interpretując te wyniki, należy pamiętać o ważnej kwestii. Po 1969r., czyli po wprowadzeniu oficjalnej dwujęzyczności, kanadyjskie spisy ludności są dwujęzycz ne, także w Quebecu. Kategoria „pochodzenie kanadyjskie” (Canadian/Canadien), jest dla mieszkańców Quebecu wywodzących się od nowofrancuskich osadników tożsama z kategorią Québécois. To przede wszystkim tłumaczy, że podczas spisu mieszkańcy Quebecu wybierają tak często kategorię „pochodzenie kanadyjskie” {Canadien).

Określenie Canadien

Pochodzi ono z XVII w. - tak nazwali siebie, dla odróżnienia od innych, osadnicy Francu

zi katolicy, którzy przybywali do Nowej Francji z prawem osiedlenia się w senioratach. Po przejęciu kolonii francuskich w połowie XVIII w. Brytyjczycy przejęli tę nazwę, wprowa

dzili jej angielską wersję, Canadian, i odnieśli ją do wszystkich mieszkańców Kanady.

Tu należypoczynić kolejną,dośćistotnąuwagę.Trzebapamiętać,aby bezreflek syjnie niesumować odpowiedzinależących do obu kategoriispisowych, czyli doda

waćliczby osób pochodzeniajedno- i wieloetnicznego. Przykładowo,wprzypadku prostego sumowaniaosoba pochodzenia polsko-niemiecko-portugalskiego liczona byłaby trzy razy. Efektem takiego postępowania są nieprawdziwe dane dotyczące wielu grup etnicznych. Można spotkać informację, że w Kanadzie w 2006 r. miesz kało niemal 1 min osób polskiegopochodzenia, nazywanych Polonią lub wręcz Po lakami i ponad 2 min pochodzenia niemieckiego (zob.: tabela III.7.). Stosując taki zabieg, okazuje się,że liczba mieszkańców Kanady rośniedoniemal 100min osób.

Prof. Karol Krótki, urodzony w Polsce kanadyjski demograf i statystyk, wielokrot nie przestrzegałprzed takimi błędami, nazywającto tworzeniem sztucznych Kana

dyjczyków21.

(14)

Tabela 111.7. Pochodzenie etniczne mieszkańców Kanady, 15 najliczniejszych grup etnicznych,lata2006 i 1996

Źródło: www.statcan.gc.ca, Censuses 1996-2006 Kanada -

ogólna liczba ludności

2006 r.

31 241 030

1996 r.

28 528 125 18319 580 12 921 445 18 257 920 10 270 081 Lp. Pochodzenie etniczne jednoetniczne wieloetniczne jednoetniczne wieloetniczne

1. kanadyjskie 5 748 725 4 317 570 5 326 995 3 479 285

2. angielskie 1 367 125 5 202 890 2 048 275 4 783 820

3. francuskie 1 230 535 3 710 675 2 665 250 2 932 595

4. chińskie 1 135 365 211 145 800 470 121 115

5. włoskie 741 045 704 285 729 455 478 025

6. niemieckie 670 640 2 508 785 726 145 2 030 990

7. szkockie 568 515 4 151 340 642 970 3 617 870

8. indiańskie 512 150 741 470 477 630 624 330

9. irlandzkie 491 030 3 863 125 504 030 3 263 580

10. holenderskie 303 400 732 560 313 880 602 335

11. ukraińskie 300 590 908 495 331 680 694 790

12. filipińskie 321 390 114 800 198 420 44 460

13. polskie 269 375 715 190 265 930 520 805

14. portugalskie 262 230 148 625 252 640 82 470

15. greckie 145 250 97 435 144 940 58 405

Dane zawarte w tabeli III.7. pozwalają prześledzić zmiany,jakie na przełomie wieków XX i XXI nastąpiły w strukturze etnicznej społeczeństwa kanadyjskiego.

Wprawdzie wśród najliczniejszych kanadyjskich grup etnicznych nadal dominują przedstawiciele starych białych grup, tojednak już czwartą pozycję zajmuje grupa chińska, a dwunastą filipińska. W obu tych zbiorowościachzdecydowanie dominu

je kategoria „pochodzeniejednoetniczne”, także ze względu na to, że są to przede wszystkim imigranci.

Wartozauważyć, że wśród grup o rodowodzie europejskim można wyróżnić trzy, których proporcje między pochodzeniem jednorodnym a wieloetnicznym są inneniż w przypadku pozostałych.Togrupy z południa Europy: portugalska, grecka i wło ska. Ze względuna dyskryminujące przepisy imigranci ztych krajów przyjeżdżali do Kanady stosunkowo późno, w większościpo II wojnieświatowej. Osiedlając się w miastach, tworzyli dość zwartegetta etniczne i do dziś wciąż zachowują wysoki stopień endogamii.

Poza wymienionymi w tabeli III.7. najliczniejszymi grupami spis z roku 2006 zanotowałponad 180 innych, większych i mniejszych, zbiorowości etnicznych. Na ostatnim miejscu wtymże spisie znalazła się grupa Dinka z Południowego Sudanu

(15)

licząca 330 osób w pierwszej, a 170 w drugiej kategorii spisowej. Dla porówna

nia, ponad 100 lat temu, w 1901 r., wKanadzie mieszkali przedstawiciele niespełna 30 grup etnicznych, a dominowały osoby o rodowodzie brytyjskim i francuskim/

quebeckim22. Najbardziej zróżnicowaną pod względem etnicznym prowincją Ka

nady jest Ontario, a miastemToronto - mieszkają tam przedstawiciele wszystkich, ponad 200, grup etnicznych.

22 Kijewska-Trembecka, 1994, s. 23-39.

23 Kijewska-Trembecka, 2002, s. 27-28.

24 www.statcan.gc.ca, Censuses 1991-2006; Population Projections of Visible Minority Groups, Canada, Provinces and Regions, 2001-2017. Catalogue no. 91-541-XIE.

25 www.statcan.gc.ca. Censuses 2001-2006.

26 Ibidem.

III.3. Nowe grupy etniczne w Kanadzie, visible minorities

W 2006 r. 5,07 min osób (16,2% mieszkańców Kanady) zadeklarowało przynależ ność do visible minorities, czyli kolorowej ludności Kanady. W 1981 r. było to 4,7%, w 1991 r. - 9,4%,w 1996 r. - 11,2%,a w 2001 r. - 13,4%23.Analitycy prognozują, że w 2017 r. visilbe minorities będą stanowili 20% mieszkańców Kanady24. Dane pokazują, że w latach 2001-2006 aż 84% przybywających do Kanady imigrantów urodziło się pozaEuropą25.

Zgodnie z Ustawą o równości szans w zatrudnieniu (the Employment Equity Act, 1995, EEA) ludność kolorowa to: „osoby niezaliczane do ludności rodzimej, nienależące do rasy kaukaskiej i nie koloru białego” (cyt. za: http://laws-lois.justice.gc.ca/eng).

Najstarszą kanadyjską zbiorowością visible jest grupa japońska - niewielka, w 2006 r. liczyła81,3 tys. osób (0,26% ludności Kanady).To głównie potomkowie nielicznych imigrantów z XIX i pierwszychdziesięcioleci XX w. Niemal 65% tej zbiorowości to kolejne generacje urodzone w Kanadzie. W 2006 r. wśród visible największą grupę stanowili Azjaci południowi - niemal 25% (1,263 min) ludno ści kolorowej, czyli 4% mieszkańców Kanady. Wśród nich najliczniejsi to przy

bysze z Indii, Pakistanu, Sri Lanki i Bangladeszu. W ciągu pięciu lat, od 2001 do 2006 r.,grupa ta wzrosła o37%.Tuż za nimi uplasowali się Chińczycy: 1,216min osób, ok. 24% populacji visible, czyli 3,9% ludności Kanady. Wśród Chińczyków dominują przybysze z ChRL (53% imigrantów), Hongkongu (24%), Tajwanu (7,5%) orazChińczycy zWietnamu (5,7%). Wśród nowo przybyłychz Ameryki Południo

wej najliczniejszą grupę stanowili imigranci z Salwadoru (19%), Kolumbii (15%) i Meksyku(10%). Wśród grup arabskich najliczniejsi byli przybysze zLibanu (24%

imigrantów) i Egiptu (14%)26.

Dziesięćlat wcześniej,w 1996 r., populacjakanadyjskich visibleliczyła 3,2 min osób,a jej struktura przedstawiała się nieco inaczej. Najliczniejsza była grupa chiń

ska - 27%,dalej Azjaci południowi - 21%, Murzyni - 19%, zachodni Azjaci (w tym

(16)

Arabowie) -7,7%, Filipińczycy -7,3%, przybysze z Ameryki Łacińskiej - 5,5%, grupa japońska - 2%,koreańska - 2%,inni imigranci - 8,5%27.

W staty stykach kanadyjskich nie ma szczegółowych i konsekwentnie podawanych infor

macji dokładnie określających pochodzenie niektórych kategorii etniczno-rasowych, w szczególności dotyczy to visible minorities. Obok grupy na przykład filipińskiej, znaj- dziemy kategorie ogólne: Azjaci południowo-wschodni, Azjaci południowi, Latynosi (ro

zumiani przede wszystkim jako osoby pochodzące zarówno z Amery ki Południowej, jak i z Meksy ku) oraz najbardziej zróżnicowaną grupę: Czarni/Murzyni (Blacks).

Określenie „Murzy ni" (Blacks) w statysty kach kanadyjskich jest mało precyzyjne. To gru

pa bardzo różnorodna, należą do niej zarówno potomkowie amery kańskich Murzy nów, w ty m niewolników przybyły ch do Kanady wraz z lojalistami pod koniec XVIII i na po

czątku XIX w., jak i późniejsi czarni przy bysze z USA. Ale to także imigranci z ostatnich dekad przybyli z Karaibów, w szczególności z Haiti, oraz z Afry ki. Łącznikiem jest tu jedynie kolor skóry.

O pierwszych grupach kolorowy ch imigrantów w Kanadzie można przeczytać na przy

kład w pracach: Ramcharan, S„ 1982, Racism: Nonwhites in Canada, Toronto: Butter

worths; Mensah, J., 2002, Black Canadians: History, Expérience, Social Conditions, Hali

fax: Fernwood Publishing; Li, PS., 1999, Race and Ethnie Relations in Canada, Toronto:

Oxford University Press.

Na początku XXI w. co trzeciprzedstawicielgrupkolorowychurodził się w Ka

nadzie. Najwyższy odsetekurodzonych w Kanadzie majapońska grupa etniczna.

Kolorowi imigranci przyjeżdżający do Kanady od lat 70. XX w. osiedlają się przede wszystkim w miastach. Przez pierwsze dekady, mniej więcej do końca XX w., przybywali głównie do trzech kanadyjskich metropolii: Toronto, Montre

alu, Vancouver; współcześnie osiedlają się także w mniejszych ośrodkach. Przez cztery ostatnie dziesięciolecia Ontario stało się prowincją, w której mieszka zde

cydowanawiększość kanadyjskich visible. W 2006 r. było to 2,75 min osób, czy

li ponad 54% populacji visible - stanowili niemal 23% ludności Ontario. Kolejne 20% (ponad 1 min osób) populacji visible mieszkało w Kolumbii Brytyjskiej, sta nowili oni niecałe 25% ogółu mieszkańców tej prowincji. W 2006 r. 13% visible (654,3 tys. osób) mieszkało w Quebecu,stanowiąc 9% jego mieszkańców.

Tabela III.8. Visibleminorities i ludność rodzima - Kanada,jej prowincje i te rytoria, 2011 r.

www.statcan.gc.ca. Census 1996.

Kraj/prowincja/terytorium Ludność kolorowa

Ludność niekolorowa

Ludność rodzima

Ogólna liczba ludności

Kanada 6 264 750 25 186 890 1 400 685 32 852 325

Ontario 3 279 565 9 070 800 301 430 12 651 795

Quebec 850 235 6 740 375 141 915 7 732 525

(17)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: www statcan.gc ca, Census 2011.

Kolumbia Brytyjska 1 180 870 2 911 295 232 290 4 324 455

Alberta 656 325 2 690 960 220 695 3 567 980

Manitoba 153 625 824 830 195 895 1 174 350

Saskatchewan 63 275 787 745 157 740 1 008 760

Nowa Szkocja 47 270 825 055 33 850 906 175

Nowy Brunszwik 17 135 696 080 22 620 735 835

Nowa Fundlandia

i Labrador 6 930 464 540 35 800 507 270

Wyspa Księcia Edwarda 4 260 130 890 2 230 137 380

Terytoria Północno-

-Zachodnie 2 720 16 920 21 160 40 800

Jukon 2 025 23 590 7 705 33 320

Nunavut 510 3 825 27 365 31 700

Tabela II 1.9. Kanadyjskie miasta, w których mieszka najwięcej ludności kolo

rowej, 2006r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.statcan.gc ca, Census 2006.

Ogólna liczba ludności

Procent ludności Kanady

Liczba visible minorities

Procentowy udział visible monorities w ludności miasta

Kanada 31 241 030 100,0 5 068 090 100,0

Toronto 5 072 075 16,2 2 174 065 43,0

Vancouver 2 097 965 6,7 875 300 42,0

Montreal 3 588 520 11,5 590 375 16,5

Calgary 1 070 295 3,4 237 890 22,0

Ottawa-Gatineau 1 117 120 3,6 179 295 16,0

Ottawa-Gatineau

(część Ontario) 835 475 2,7 162 405 19,0

Ottawa-Gatineau

(część Quebec) 281 650 0,9 16 890 6.0

Edmonton 1 024 825 3,3 175 295 17,0

Winnipeg 686 035 2,2 102 940 15.0

Victoria 325 060 1,0 33 870 10,5

Quebec Ville 704 180 2,3 16355 2,3

Saskatoon 230 850 0,7 14 865 6,4

Regina 192 435 0,6 12 605 6,5

(18)

Bardziej szczegółowych informacji na temat składu etnicznego visible minori

ties zamieszkującychnajwiększe kanadyjskie aglomeracje dostarczatabela III. 10.

Tabela III.10. Najliczniej reprezentowane grupy kolorowew trzech kanadyj skich metropoliach, 2006 r.

Żródlo: opracowanie własne na podstawie: www.statcan.gc ca. Census 2006.

Toronto Vancouver Montreal Kanada Ogólna liczba ludności 5 072 075 2 097 965 3 588 520 31 241 030

Visible minorities 2 174 065 875 300 590,375 5 068 095

Grupa, pochodzenie

południowoazjatyckie 684 070 207 160 70 620 1 262 865

chińskie 486 320 381 530 72 015 1 216 565

black 352 220 20 670 169 060 783 795

filipińskie 171 980 78 890 23 510 410 700

latynoskie 99 290 22 695 75 400 304 245

arabskie 53 430 7 430 98 885 265 550

południowo-

-wschodnioazjatyckie 70210 33 470 44 970 239 935

zachodnioazjatyckie 75 470 28 160 14 520 156 695

koreańskie 55 270 44 826 4 665 141 890

japońskie 19010 25 425 2 990 81 300

Pytania i polecenia do samodzielnej pracy:

1. Wymień pięć grup zaliczanych do visible minorities'?

2. Co oznacza określenie multiple ethnic origin?

3. Jak współcześnie rozumiana jest kategoria statystyczna „pochodzenie kanadyj

skie”?

III.4. Zróżnicowanie językowe mieszkańców Kanady

III.4.1. Oficjalna dwujęzyczność

Od 1969 r.Kanada, na mocy Ustawy o językach oficjalnych(the Official Languages Act, OLA),jest formalniekrajem dwujęzycznym28. Oznacza to, żeangielski i fran-

2" Uchwalenie przez parlament kanadyjski oficjalnej dwujęzyczności było jednym z elementów polityki Pierre'a E. Trudeau, premiera Kanady w latach 1968-1979,1980-1984, mającej na celu zmniej

szenie napięcia w relacjach między Quebekiem a Federacją, jakie intensywnie narastało w latach 60.

XX w. Według Trudeau takie rozwiązanie miało choć po części usatysfakcjonować Québécois, którzy

(19)

cuski są równoprawnymijęzykami w oficjalnym, przede wszystkim politycznym, choć także publicznym, życiu tego kraju. Tym samym wszystkie agendy podległe rządowi federalnemu, bez względu na to, gdzie mają swoją siedzibę, muszą pra

cować w obu językach. Nie dotyczy to tych sfer życia publicznego, za które od powiedzialne są prowincje, na przykład szkolnictwa. Tu o języku decyduje sama prowincja, co w praktyce oznacza, że wszędzie, poza Quebekiem i Nowym Brunsz- wikiem,w życiu publicznym dominujejęzyk angielski.Nowy Brunszwik, de facto jako jedyna prowincja, zobowiązałsię, na początku lat 80. XXw., do wprowadzenia i przestrzeganiadwujęzyczności naobszarze prowincji. NowyBrunszwik toprowin cja, w której zawsze duża część mieszkańców mówiłapo francusku - dla przykładu w 2006r.ffankofonistanowili 32,4% jej społeczeństwa*29. Z kolei parlament Quebe- cu dwoma aktami prawnymi, z 1974 i 1977 r., odrzucił dwujęzyczność i ustanowił język francuski jedynym oficjalnym językiem w prowincji.

domagali się przywrócenia należnej im pozycji w życiu politycznym i publicznym Kanady. Szybko okazało się jednak, że nie o takie rozw iązania Quebekowi chodziło.

29 www.statcan.gc.ca, Census 2006.

30 Statistics Canada, 2013, Study: The evolution of English-French bilingualism in Canada from 1961 to 2011. The Daily, 8 V.

Kwestie językowew Kanadzie mają jednak także inny wymiar, pozapolityczno- -publiczny. Mimo niemal skrajnie odmiennego podejścia poszczególnych prowin cji do oficjalnej polityki dwujęzyczności, wśród mieszkańców Kanady była ona i jest jednym z elementów ich kanadyjskości. W 1961 r., a więc przed oficjalny

mi uregulowaniami w tym względzie, ponad 12% mieszkańców Kanady mówiło obydwoma językami (25,5% mieszkańców Quebecu, 19% Nowego Brunszwiku i 8% Ontario). Cztery dekady później i ponad trzy dziesięciolecia od wprowadze nia OLA, w roku 2001, swoją dwujęzyczność deklarowało niewiele więcej - bo 17,7%, czyli ok. 5,2 min - mieszkańców Kanady. W roku 2011 odsetek ten wyniósł 17,5%, (5,8 min osób). Współcześnie najwyższy poziom dwujęzyczności odnoto wujesięw Quebecu. W2001 r. 2,9 minosób (czyli 40,8% mieszkańców prowincji), a w 2011 r. 3,3 min osób (czyli 42,6%) zadeklarowało znajomość obu oficjalnych języków30.

Tak wysoki poziomdwujęzyczności wQuebecuniepowinien być jednakzasko czeniem.Mieszkańcytej prowincji, także Québécois, mimo prowadzonej przez rząd quebecki restrykcyjnej polityki unilingwistycznej,mają pełnąświadomość tego, że znajomość jedynie języka francuskiegopraktycznie uniemożliwia im kontakty czy współpracę zdominującym poza prowincją światem anglojęzycznym. Dlatego sta rają się mówićpo angielsku, choć wznacznej mierze znajomośćtego języka pozo- staje na jedynie podstawowym poziomie.

Dwujęzyczność w innych kanadyjskich prowincjach przedstawia się następu jąco. Jedyną, pozaQuebekiem,prowincją, w której dwujęzyczność jest wyższaniż średniakanadyjska,jest wspomnianyjuż Nowy Brunszwik. W2011 r. 33,2% miesz kańców tej prowincji zadeklarowało umiejętność posługiwania się obydwoma ofi cjalnymi językami. W pozostałych prowincjach atlantyckich, w Nowej Szkocji i na

(20)

Wyspie Księcia Edwarda, odsetek dwujęzycznych mieszkańców waha się między 10 a 11%, zaś wNowej Fundlandiii Labradorze jest niski, w granicach6%. Podobna sytuacja istnieje na zachodzie Kanady, w Manitobie, Saskatchewan,Albercie i Ko lumbii Brytyjskiej - między 5 a 7%. W 2006 r.w Ontario 1,4 minosób określiło się jako dwujęzyczni, co stanowiło niewiele ponad9% społeczeństwa prowincji.

W 2011 r. w trzech prowincjach - Quebecu, Nowym Brunszwiku i Ontario- mieszkało86% dwujęzycznej populacji Kanady. Niemal identyczna sytuacjamiała miejsce półwieku temu. W 1961 r. 87% mieszkańców tych trzech prowincji dekla

rowałodwujęzyczność31.

?1 Ibidem.

Ibidem.

U progu nowego wieku kondycja kanadyjskiej dwujęzyczności nie poprawia się,a wręcz, poza Quebekiem, ulega pogorszeniu. Dwaczynniki są tu decydujące:

po pierwsze, w szkołach, odpierwszego do trzeciego stopnia, uczniowie i studenci coraz rzadziej wybierają język francuski jako drugi, często zamiast niego uczą się i studiują w językach etnicznych. W latach 1991-2011 zainteresowanie nauką języ ka francuskiego w szkołach publicznych naterenie całej Kanady, poza Quebekiem, spadło średnio o niemal 20%. Podrugie, imigranci, których duża liczba dociera do Kanady w ostatnich dziesięcioleciach, pochodzą w ponad 80% z krajów nieanglo- i niefrankofońskich. W Kanadzie jedynie w niewielkim odsetku osiedlają się w Que- becu, a tymsamym uczą się porozumiewać przede wszystkim w języku angielskim.

W 2011 r. tylko 6% imigrantów mieszkających pozaQuebekiemdeklarowało umie

jętność posługiwaniasię obydwoma oficjalnymi językami, co więcej, jeszcze mniej wyrażało chęć nauki języka francuskiego. 1 tu znowu w Quebecu sytuacjajest od wrotna - tam aż 51% imigrantów deklaruje dwujęzyczność32.

III.4.2. Języki etniczne w Kanadzie

W statystykach kanadyjskich informacje dotyczące kwestii językowych zbieranesą w dwóch podstawowych kategoriach spisowych: jedna to język ojczysty (mother tongue), czyli język, któregoczłowiek uczy się jako pierwszego i który jest ciągle dla niego zrozumiały. Ta kategoria mówi przedewszystkim o pochodzeniu etnicz

nym. Spis z 2006r. zanotował ponad200 różnych języków, któremieszkańcy Kana

dy wymienili jako ojczyste.

Druga kategoria to tzw. home language, czyli język, którym najczęściej, choć niewyłącznie,posługują się mieszkańcy Kanady na co dzień, także w domu.Mówi ona wiele o zmianach,o adaptacji grup etnicznych do życiaw nowym kraju. O ile pierwsza zwymienionych kategorii jestdość trwałącechąwśródkanadyjskichgrup etnicznych,ajedynie wraz z napływem nowych grup w zrasta zróżnicowanie wśród języków ojczystych, o tyle druga z nich zdecydowanie ulega unifikacji. W komuni

kacji codziennej większość grup porzuca języki ojczyste i porozumiewa się przede wszystkim językiem angielskim, a w' Quebecu i Nowym Brunszwiku francuskim i angielskim.

(21)

Analizując kwestiejęzykowe w Kanadzie, należypamiętać, że języki etniczne, zwane tu „nieoficjalnymi”, są znane przede wszystkim pokoleniu imigrantów i, naj częściej, pierwszemu pokoleniu urodzonemuw Kanadzie. Kolejnegeneracje Kana dyjczyków,mimodeklaracji przynależności do różnych grup etnicznych,zazwyczaj równocześnie deklarująjedenz języków oficjalnych jako językojczysty. Najczęściej jestto język angielski. Potwierdzają to kolejne dane spisowe. W 1971 r. 60% miesz

kańców Kanady deklarowało język angielski jako język ojczysty, a 67% mówiło w domu zwykle po angielsku. W roku 2006 było to odpowiednio 58% oraz 67%33.

Tabela 111.11. Najczęściej używane języki ojczyste (pozaoficjalnymi) w Kana dzie,lata 1971 i 2006

Źródło: www.statcan.gc.ca, Censuses 1971-2006.

1971 2006

Język Liczba osób używających

danego języka

Procent nieoficjalnych

języków ojczystych

Procent wszystkich

Liczba osób używających

danego języka

Procent nieoficjalnych

Procent wszystkich

chiński/-ie 95 915 3,4 0,4 1 034 090 16,4 3,3

włoski 538 765 19,2 2,5 476 905 7,6 1,5

niemiecki 558 965 19,9 2,6 466 650 7,4 1,5

punjabi - - - 382 585 6,1 1,2

hiszpański 23 950 0,9 0,1 362 120 5,8 1,2

arabski 28,520 1,0 0,1 286 785 4,6 0,9

tagalog - - - 266 440 4,2 0.9

portugalski 85 845 3,1 0,4 229 280 3,6 0,7

polski 136 540 4,9 0,6 217 605 3,5 0,7

urgu - - - 156415 2,5 0,5

ukraiński 309 890 11,0 1,4 141 805 2,3 0,5

(22)

Tabela III.12. Populacja osób deklarujących język ojczysty innyniż języki ofi cjalne- Kanada, jej prowincje i terytoria,lata 1996 i 2006

Źródło: www.statcan.gc.ca. Censuses 1996-2006.

Kraj/prowincje/terytoria

1996 2006

Liczba osób Procent Liczba osób Procent

Kanada 4 744 060 16.6 6 293 110 20,1

Nowa Fundlandia i Labrador 5 700 1,0 9 775 2,0

Wyspa Księcia Edwarda 2 135 1,6 3 025 2,3

Nowa Szkocja 25 380 2,8 35 460 3,9

Nowy Brunszwik 10 825 1,5 18 665 2,6

Quebec 681 785 9.7 911 895 12,3

Ontario 2 365 370 22.2 3 204 770 26,6

Manitoba 228 940 20,8 242 400 21,4

Saskatchewan 132 970 13.6 121 675 12.8

Alberta 438 150 16.4 598 215 18.4

Kolumbia Brytyjska 823 605 22.3 1 114 605 27,4

Jukon 2 870 9.4 3 250 10,8

Terytoria Północno-Zachodnie 8210 20.8 8 325 20,3

Nunavut 18 170 73,7 21 025 71.7

Danezawartew tabelach 111.11. i 111.12. obrazują wspomniane powyżej tenden

cje, w szczególności wzrastające zróżnicowaniejęzykowe społeczeństwa kanadyj skiego, pojawianie się nowych języków ojczystych, którymi posługują się grupy jeszcze niedawno niemal nieobecne wśród mieszkańców Kanady. Z drugiej strony widać malejący udział starych, europejskich grup etnicznych w zróżnicowaniuję

zykowym społeczeństwa kanadyjskiego, na przykład polskiej czy ukraińskiejgrupy etnicznej. Dane z tabeli 111.12. potwierdzają także to, że najbardziej zróżnicowa nymi językowo, a więc i etnicznie prowincjami są Ontario i Kolumbia Brytyjska.

Natomiast w przypadku analizy danych dotyczących terytoriów należy pamiętać otym, że wysoki odsetek ich mieszkańców posługujących się innymi niż oficjalne językami ojczystymi, to przede wszystkim ludność rodzima, a nie przedstawiciele

imigranckichgrup etnicznych.