Magdalena Wysocka
Personalizm
Studia nad Rodziną 10/1-2 (18-19), 291-303
Studia nad Rodziną UKSW 2006 R. 10 nr 1-2(18-19) M agdalena W YSOCKA PERSONALIZM Wstęp
Pojęcie „personalizm ” wywodzi się z języka łacińskiego. Pochodzi od słów persona, co oznacza osoba lub personalis - osobowy. Personalizm uw a żany je st za k ierunek we współczesnej filozofii i w kulturze wyrażający p e ł ną afirm ację osoby i jej dobra. Ta w spółczesna dla w ielu doktryn filozoficz nych postaw a zaznacza się swego rodzaju p ro testem przeciwko pow tarzają cym się form om m onizm u filozoficznego lub totalitaryzm u, k tó re odczuwa się jako zagrożenie dla godności, niezależności i indywidualnej w artości osoby1. Nazwę personalizm stosuje się do każdej koncepcji (w tym do filo zofii transcendentalnej, egzystencjalnej, tomistycznej ja k również fen o m e nologii) opow iadającej się za autonom ią osób, ich godnością, zdolnością do w ykraczania poza n a tu rę i historię.
Nazwa „le personnalism e” została użyta po raz pierwszy w literaturze fran cuskiej, oddawała negatywny obraz pojęcia, a mianowicie „egoizm”, „egocen tryzm”, „indywidualizm” . Słowo „der Personalismus” w pozytywnym znacze niu zostało użyte w „Dysputach” Friedricha D aniela Schleierm achera, w roku 17992. Wystąpił on wówczas w obronie idei Boga osobowego. W dosłownym znaczeniu term in „personalizm ” zaczął się zakorzeniać w II połowie X IX wie ku w Stanach Zjednoczonych, Anglii, Francji i Niemczech.
W 1860 roku użył go p o e ta am erykański Walt W hitm an, w 1865 roku a n gielski uczony John G rote, Teichm uller w Niem czech, w 1868 pedagog am erykański B ronson A lcott, zaś w 1903 roku filozof francuski, C harles R enouvier wydał książkę o patrzoną tytułem „Le personnalism e”, której kontynuacją było opublikow anie przez B ordena P arkera Bowne dzieła opatrzonego tytułem „Personalism ”.
W N im czech niniejszy term in rozpow szechniali Stern, M ax Scheler, T heodor H aecker, B ernard H aring. Z aś w A nglii H . W. Carr, J. M. E. M cTaggart, A lfred N orth W hitehead3.
1 Por. R. Łękowski, Encyklopedia naukowa PWN, Warszawa 1982, s. 578. 2 Por. Słownik wyrazów obcych, red. W. Doroszewski, Warszawa 1996, t. 8, s. 490. 3 Por. L. Slomkowska, Pochodzenie słów, Wrocław 2001, s. 124.
Przez pojęcie „personalizm ” rozum iano: uosobienie, przedstaw ienie ja kiejś postaci lub p odanie się za kogoś, a także pow stanie człowieka jako oso by, rozwój człowieka ku osobie, a także utem atyzow anie natury ludzkiej4.
Z biegiem czasu powstały szkoły myśli personalistycznej, a w śród nich: - personalizm fenom enologiczny i historyczny - M. Scheler, R. In g ar den, E. Stein, W. Pannenberg, R. G uardini;
- personalizm egzystencjonalistyczny - G. M arcel, A. B runner, L. Szes- tow, A. G arnett;
- personalizm neotom istyczny - P. Wust, M. Gogacz, A. K rąpiec, T. Sty czeń, A. Rodziński;
- personalizm filozoficzno - religijny - H. C ohen, F. E bner, M. Buber, P. Teilhard d e C hardin;
- psychosocjologia personalistyczna - E. D urkheim , W. W undt; - personalizm absolutystyczny - H . G reen, E. Taylor, E. Hocking; - personalizm panpsychistyczny - L. Ward, W. Stern, F. Tennant, H. C arr5.
1. Personalizm amerykański
N ajbardziej swoistą form ę personalizm u stworzyli am erykańscy uczeni i myśliciele. Był on na wskroś idealistyczny, pragm atyczny i zakorzeniony w am erykańskiej idei dem okracji.
W Stanach Zjednoczonych pierwszą szkołę personalistyczną utworzył G eorge H olm es H owison, na U niw ersytecie K alifornijskim w Berkley. Z n am ien n ą wydaje się być także koncepcja „personalisty absolutystyczne- go” stw orzona przez M ary W hiton Calkins6.
Je d n a k podstaw ow ą i najdonioślejszą w swych założeniach szkołę stworzył B o rd en P a rk er Bow ne, duchow ny m etodystyczny, będący pod silnym w rażeniem niem ieckiego m yśliciela R udolfa H e rm a n a L otzego. R ozpoczął swą działalność od w ydania książki „P ersonalism ” i w ten sp o sób przyczynił się do u zn an ia U niw ersytetu Bostońskiego za pierw szą k o lebkę p erso n alizm u 7.
U czniam i B ow ne’go byli E d g ar Sheffield B rightm an przedstaw iciel szkoły bostońskiej oraz R alph Tyler Flewelling, lider szkoły kalifornijskiej. K olejne pokolenie p ersonalizm u bostońskiego stanowili: A lb ert
Corne-4 Por. E. Bilos, Ku nauczaniu personalistycznemu w gimnazjum, Poznań 1992, s. 78. 5 Por. Cz. S. Bartnik, Personalizm, Lublin 2000, s. 92-94.
6 Materiały z konferencji na temat „Personalizm w działalności człowieka”, Popowo
17-20.03.2001.
7 Por. K. Trojan, Potrzeby psychiczne i wartości religijne w personalizmie, Warszawa 1987, s. 132-145.
lius K nudson, który po raz pierwszy w prow adził personalizm do teologii oraz P ete r B ertocci, rozwijający psychologiczny wym iar personalizm u. N astępni spadkobiercy to M artin L u ter King Junior, G eorgia H arkness, Jo h n Lavely i inni8.
1.1. Personalizm indywidualny
Szkoła filozoficzno - teologiczna zwana personalizm em to działalność w spom nianego wcześniej am erykańskiego myśliciela, B ordena Parkera Bow ne’a.
W swej koncepcji Bow ne naw iązał do idealistycznego akosm isty G eor- g e’a B erkeleya, który za p u n k t wyjścia przyjm ow ał, że świat w swej sferze poznaw czej został w ytworzony przez osobę, naw iązał on rów nież do R u dolfa H e rm a n n a L otzego, przyjm ującego, że duch je st celem i zasadą św iata i że byt je st wolny w swej przyczynowości. Bow ne przyjął kilka tez wyjściowych:
1. w olna i odpow iedzialna osoba je st najwyższą w artością stworzoną; 2. osoba ludzka znajduje swoje wyjaśnienie tylko w personalnej koncep cji Boga;
3. osoba ludzka jest rozum iana dynam icznie jako rzeczywistość, która się rozwija i w taki czy inny sposób dopełnia w innych osobach, a także w rzeczach;
4. nie m a solipsyzmu, istnieją co najm niej inne osoby, żyjemy we w spól nym świecie, istnieje świat niezależny od skończonej myśli i świadomości;
5. świat je st ostatecznie zbiorem idei, istniejących w Intelekcie Kosm icz nym, zmysłowe elem enty poznania są tylko zobiektywizowanymi p o b u d ze niam i duszy9.
B. P Bowne twierdził, iż pojęcie „czystego bytu” nie istnieje, istnieje jedy nie idealnie. Według niego pojęcie bytu polega na „zdolności działania”. Z a tem realną treścią bytu jest działanie. Byt i działanie są identyczne: być to dzia łać. Rzeczywistość - zdaniem Bowne’a - m a charakter osobowy. Osoba prze zwycięża przeciwieństwo między działaniem i ontyczną tożsamością. O sobo wość zaś łączy wszystko, co było, w swoją własną tożsamość. W efekcie, jeste śmy twórcami naszej tożsamości, czyli osobowości. Przez świadomość spra wiamy, że jesteśmy tym, kim i czym jesteśmy. Bowne nazywa swój system em- piryzmem transcendentalnym , bo „jaźń polega na doświadczeniu”10.
Rzeczywistość jawi się jako wielość, ale stanow i zw artą jedność. N a ist nienie Boga w skazuje racjonalność świata, a w głównej m ierze porządek,
8 Materiały z konferencji na temat „Personalizm w działalności człowieka”, dz. cyt. 9 Tamże.
harm onia, celowość. Bóg je st podstaw ą dobra, prawdy i piękna. Jeśli osoba ludzka dąży do tych w artości, to m uszą o ne istnieć realnie w samej p o d sta w ie świata, czyli w Bogu.
O soba ludzka je st faktem : bezpośrednio dostępnym , samooczywistym i nie wymagającym żadnych w prow adzeń ani dowodzeń.
Bow ne twierdził, że osoba je st prapierw otną zasadą wszelkiej rzeczywi stości. W yróżnia on cztery podstaw ow e właściwości osoby: świadomość swego „ja”, inteligencję, wolność i twórczość. Pojęcie osoby wywodzi się w dużej m ierze z idealistycznego pojęcia ludzkiego „ja”, a więc św iadom e go, sam ośw iadom ego i duchowego. Właściwość, k tó ra wywodzi się z nasze go „ja” i k tóra umożliwia znalezienie osoby w sobie to inteligencja. Jest ona narzędziem tw orzenia oraz grom adzenia doświadczeń osobistych i in ter personalnych, zgłębia świat zew nętrzny i wewnętrzny. Inteligencja i w ol ność tworzą płaszczyznę m oralną i twórczą. N ajgłębsza treść życia osobo wego realizuje się w m oralności, w d o b ru m oralnym 11.
R ozpatrując założenia personalizm u w A m eryce należy zwrócić uwagę, iż w iodącą rolę odegrał personalizm indywidualistyczny. Je d n ak dostrzec m ożna rów nież próby przełam ania indywidualizm u n a rzecz wizji społecz nej. Poczynania te m ożna znaleźć u takich myślicieli jak: G eorge Sheffield B rightm an, R alph Tyler Flewelling, E dgar Sheffield B rightm an, Thom as D avison12.
G eorge H olm es How ison przyczynił się do rozw oju idealizm u p lu rali stycznego, który m iał zająć pozycję pośrednią m iędzy skrajnym socjologi- zm em, a skrajnym indywidualizmem. H ow ison zakładał, że wielość „ja” je st w arunkiem uśw iadom ienia sobie naszego w łasnego „ja”, ale p o d k re ślał, że każde „ja” jako m oralna osobowość nie m oże być przez nikogo stw arzane ani niszczone. Rzeczywistość m oże się składać z w ielu „ja”, o b darzonych inteligencją, wolnością i niesprow adzalnych do A bsolutu. W ten sposób społeczność posiada określoną jedność i zw artość ontyczną, bo jest zespołem osobowych obrazów Jednego Boga.
R alph Tyler Flewelling próbow ał w prow adzić personalizm do in te rp re tacji dziejów i kultury, przedstaw iając je jako p ersonalne realizow anie p o stęp u duchow ego i m oralnego. Twierdził, że kultura to w szechstronne o p a nowywanie natury przez osobę, głównie przez idee, jakie osoba posiada. Z najduje o na swoją kontynuację w życiu m aterialnym i cywilizacyjnym. W kulturze spotykają się ze sobą osoby p rzede wszystkim dzięki wspólno- totwórczej tradycji oraz dzięki działaniom społecznym 13.
11 Por. materiały z konferencji na temat „Personalizm w działaniu człowieka”, dz. cyt. 12 Por. Cz. S. Bartnik, Personalizm, dz. cyt., s. 119.
Flewelling twierdzi, że rozwój osoby i po stęp społeczny są ze sobą sprzę żone nierozerw alnie. O soba m oże się rozwijać przez pełne pośw ięcenie swych sił społeczeństw u, praw dzie i Bogu. Jest zbiorem nieustannych k o n fliktów, których rozw iązanie przyczynia się do rozwoju. Rozwiązywanie wszelkich konfliktów jest ostatecznie możliwe dzięki oparciu w Bogu. Bóg jako najwyższa zasada unifikacji osoby je st w konsekw encji także zasadą jej uspołecznienia.
Jednostki m uszą wyróżniać się umysłową wnikliwością, m oralną m ocą, społeczną wyobraźnią, m yśleniem konstruktyw nym 14.
1.2. Personalizm demokratyczny i uniwersalny
Personalizm często łączony je st z dem okratyzm em . Najwyższą w a rto ścią dem okracji je st osoba. Społeczeństw o m usi m ieć tak i ustrój, aby o so ba m ogła istnieć i rozwijać się we wszystkich dziedzinach. Te przejawy są możliwe tylko w wolności, k tó ra je st podstaw ow ą zasadą dem okracji. W ol ność oznacza w olność w ew nętrzną, a w konsekw encji w olność obyw atel ską. D zięki w olności jed n o stk a m a szansę na sam orealizację i trwałość prawdy. W olność stanow i podstaw ę praw a, polityki, sztuki, wiedzy, religii i życia. M ów iąc o w olności nie m ożna zapom nieć o sam oograniczeniu, sa m o kontroli i dyscyplinie15. W olność je st celem działania, a w ięc je st w a rto ścią dynam iczną. O soba m usi kierow ać się obow iązkiem , odpow iedzialno ścią, pow innościam i.
Personalizm ten przyjm uje możliwość uniw ersalnego włączenia człowie ka w jedność duchow ego wysiłku, zm ierzającego do utw orzenia doskonałe go społeczeństw a. Poszukuje w spółpracy doskonałej i całkowitej. Ta dzia łalność opiera się na religii chrześcijańskiej, k tórą cechują w artości uniw er salne i najwyższe. C hrześcijaństw o rozwija podstaw ow e pryncypia: godność i wolność osoby oraz m oralną doskonałość społeczeństw a16.
2. Personalizm francuski
Personalizm francuski wyrósł na gruncie myśli katolickiej i m iał ch arak te r antropologii personalistycznej, indywidualnej i społecznej, z elem en ta m i tom izm u. D o twórców tego personalizm u należą: H e n ri Bergson, M au rice Blondel, Jacques M aritain, Louis Lavelle, R ene L e Senne, Im m anuel M ounier, P ierre Teilhard de C hardin.
14 Por. tamże, s. 134-136.
15 Por. materiały z konferencji „Personalizm w działaniu człowieka”, dz. cyt.
16 Por. K. Guzowski, Człowiek w historii, „Zamojski Kwartalnik Kulturalny” 1996, nr 47, s. 8-10.
2.1. Personalizm Ruchu Esprit
Pod wpływem działalności E m an u ela M ounier ukształtow ał się ruch in telektualny, nazwany ruchem Esprit lub inaczej „filozofią duch a” . Twórca tego ruchu dążył do pogodzenia personalizm u indywidualistycznego z n a uką egzystencjonalistów i m arksistów, próbow ał także przedstaw ić filozo fię chrześcijańską i teologię katolicką jako pozytywną ideologię przem ian społecznych. Głównym jego zam ierzeniem było uzupełnienie ideologii se- kularystycznej w ym iarem osoby i ducha17.
E. M ounier chciał połączyć chrześcijańską naukę o osobie i o społeczno ści ze współczesnym i program am i socjalistycznymi. M iała to być filozofia, a zarazem teologia, kwalifikowana do systemów społeczno - politycznych. Filozofia, głównie chrześcijańska, zainspirow ana pojęciem osoby, spow o dow ała ferm en t rewolucyjny, hum anistyczny i odrodzeniow y w stosunku do społeczności, polityki, ekonom ii i kultury.
M ounier twierdził, że personalizm to system, wizja świata, teo ria i p ra k seologia. O piera się on na własnym system ie intelektualnym , logice, p o ję ciach i języku.
Przedstaw iciele ruchu Esprit przeciwstawiali się ścisłem u definiow aniu osoby. Twierdzili, że je st to rzeczywistość niedefiniow alna. E. M ounier podkreślał, że „osoba je st bytem duchowym, który jako taki jest ukonstytu owany n a sposób sam oistności i niezależności w bycie; swą sam oistność utrzym uje przez przywarcie do hierarchii w artości w sposób dobrowolny przystosowanych, zasymilowanych i przeżytych dzięki odpow iedzialnem u zaangażow aniu się i stałem u naw racaniu; jednoczy ona w ten sposób całą swoją aktywność w wolności i rozwija w ydatnie szczególność swego pow o łania przez akty tw órcze”.
O soba zatem m a wymiar wcielenia ducha w konkretny świat, wezwania do rozw oju i transform acji świata oraz pełnego uczestnictw a w form ow aniu wspólnoty. O soba ludzka je st rzeczywistością cielesno - duchową, subsy- stentną, m ającą duszę nieśm iertelną i ponadhistoryczne przeznaczenie. Isto ta osoby wyraża się w duchowości, inteligencji i wolności. D zięki tym atrybutom człowiek jako osoba zdobywa świat, panuje nad ciałem i tworzy siebie, kształtując p rzede wszystkim swój ch arak ter m oralno - społeczny. D zięki duchowości osoba je st bytem najwyższego rodzaju. D zięki inteli gencji poznaje rzeczywistość, dzięki wolności realizuje siebie i wyższą spo łeczność oraz stawia przed ludzkością odpow iednie cele i zadania socjalne, historyczne, kulturow e, religijne, pozostając pod stałą inspiracją Królestwa Bożego18.
17 Por. Cz. S. Bartnik, Personalizm, dz. cyt., s. 152. 18 Tamże, s. 153-154.
Jacques M aritain rozróżniał osobę i jednostkę. Człowiek jako osoba jest czymś absolutnym i celem dla siebie, zaś jako jednostka je st cząstką spo łeczności. M ounier uw ydatnił tę różnicę: osoba i jed n o stk a stoją w opozycji do siebie. O soba to świat absolutny dla siebie, etyka, praw a, wybór, zdoby w anie siebie19.
Powyższe założenia personalizm u nawiązały w pewnych sferach do idei F. Nietzschego: „człowiek je st i w inien być zawsze kimś więcej niż człowie kiem ”20. Z atem człowiek m usi wciąż siebie przerastać i przezwyciężać. Tym bardziej m usi on przerastać świat i rzeczy, a także takie w artości jak: ro zum, sprawiedliwość, postęp, „ludzkość”, religię. Rozwój człowieka zm ie rza w dwóch kierunkach: ku tw orzeniu osób autonom icznych, mających możliwość wyboru, oraz w kierunku tw orzenia coraz to szerszych grup spo łecznych i organizacji całej ludzkości jako takiej21.
P erso n alisto m rep rez en to w a n y m p rz e z ru ch Esprit cho d ziło głów nie o d ziałan ie u w ew n ętrzn iające dla u tw o rzen ia in teg raln ej całości św iata w sobie, u zew n ętrzn iające dla usytuow ania się w rzeczyw istości z e w n ętrzn ej o raz tra n sc e n d u ją c e ku rzeczyw istości wyższej dla d o sk o n a le nia się.
M ounier wyróżnił pięć form działania osoby: 1. działanie organizujące świat i posługujące się nim; 2. działanie kształtujące stan wartości, zwłaszcza m oralności; 3. działanie kontem plujące w artości rozlane w rzeczywistości świata; 4. działanie gromadzenia współpracowników we wspólnotę i kierowania nią; 5. działanie zaangażow ania w celu kształtow ania życia społecznego, a przynajm niej uczestniczenia w nim i wpływania n a nie.
Personalizm R uchu Esprit to personalizm wspólnotowy, społecznościo- wy. O soba usytuow ana je st w środow isku „ty” oraz „my” . D latego M ounier podkreśla: „O soba istnieje tylko ku drugiem u, poznaje się tylko przez d ru giego i odnajduje siebie jedynie w innym. Podstawowym dośw iadczeniem człowieka je st dośw iadczenie drugiej osoby22.
Człowiek realizuje się w społeczności osób i w świecie - we wspólnocie bliskiej, w społeczeństwie, w zbiorowościach pracy, w spotkaniach, w oj czyźnie, n a jednej ziemi. Człowiek je st istotą indywidualną, ale i zarazem „kolektyw ną” . Człowiek kolektywny je st zagrożony przez technikę, m a te rię, depersonalizację, grzech. Podstawowym aktem człowieka jest
tworze-19 Por. S. Kowalczyk, Demokracja personalistyczna w ujęciu J. Maritaina, AK tworze-1991, z. 492, s. 24-30.
20 Cz. S. Bartnik, Personalizm, dz. cyt. 21 Tamże.
nie w spólnoty i społeczności. W arunkam i tw orzenia społeczności przez osobę są:
1. w ychodzenie z siebie dla diakonii innym, a więc pokonanie egoizmu, narcyzm u, indywidualizmu;
2. bycie wszystkim dla wszystkich, nie przestając być sobą; 3. bran ie na siebie losu, trudu, radości, troski i ciężarów bliźnich; 4. tw orzenie ekonom ii daw ania z siebie, ofiarności i idealizm u;
5. bycie wiernym w człowieczeństwie, zasadach, religii, miłości, przyjaź ni, dem okracji, równości, braterstw ie23.
E. M ounier przyjm ował za p u n k t wyjścia naukę katolicką o praw ie pry w atnej własności, jed n ak akcentow ał dobro wspólne: ziemskie, m aterialne, duchow e i religijne. Jego zdaniem państw o pow inno czuwać nad zachow a niem praw przez wszystkich sprawiedliwie i pow inno być hum anistyczne, personalistyczne. Podw aliną odpow iedniej korelacji m iędzy osobą a spo łecznością jest uznanie osobow ego Boga.
E. M ounier opow iadał się za wolnością. W edług niego wolność to źródło realizow anego człowieczeństwa, jego samowyraz, w arunek przyczynowego rozw oju i elim inow anie złych zjawisk życia, opierając się na wyborze dobra, prawdy, piękna, doskonałości. Jest to sam ookreślenie się i spontaniczne kształtow anie społeczeństw i świata24.
R easum ując, m ożna pow iedzieć, że p ersonalizm R uchu Esprit sam w sobie nie je st chrześcijański, nie je st wyznaniowy. O kreślany je st jako przejaw „ludzkości”, który w yrasta ze św iata i z idei kreacjonizm u. J e d n a k zakłada, że chrześcijaństw o je st n iezb ęd n e dla u d o sk o n alen ia życia społecznego.
2.2. Teilhardyzm
W koncepcji personalizm u uniw ersalnego Teilhard d e C hardin p rzesta wia trzy założenia konstrukcyjne:
1. m onadologia Leibniza, gdzie głównym elem entem rzeczywistości jest m o n ad a (jednostka) albo centrum (konkretne ześrodkow anie bytu, ośro dek), a więc najbardziej szczególna centracja bytu, co konstrukcyjnie zbie ga się z osobą;
2. B londelow e rozróżnienia w rzeczy „w nętrza” i „zew nętrza” - na wszystkich szczeblach rzeczywistości (analogia do struktury osobowej: cia ło - dusza);
3. Spencerow ski ewolucjonizm, gdzie p ożądane owoce rozwoju pow sta ją poprzez kom pleksyfikację, zwijanie się rzeczywistości, uw ew nętrznianie
23 Cz. S. Bartnik, Personalizm, dz. cyt.
i konw ergencję do p u n k tu absolutnie om egalnego, co w sum ie oznacza u n i fikację twórczą25.
R ozpatrując pojęcie „człowiek” Teilhard de C hardin wychodzi z założe nia, że człowiek - osoba składa się z w nętrza i zew nętrza, czyli z duszy i cia ła. O soba to fundam entalne centrum świata i absolutna unifikacja, o b d a rzona refleksją i wolnością. Teilhard twierdzi również, że osoba to klucz p o znania i zarazem jego poznanie, to cel i sens całej rzeczywistości.
Teilhard podjął tem at: „wszechświat osobowy, inaczej „osobowość u n i w ersalna” czy też „osobowość wszechświatowa”. Twierdził, że osobą jest człowiek, Jezus Chrystus, społeczność ludzi, W szechświat, a więc cała rze czywistość.
Personalizm stworzony przez Teilharda de C hardin polega na przyjęciu zasad tw orzenia absolutnych centrów refleksji (co stanowi główne tworzywo rzeczywistości) i „centrogenezy” (nieustannego pow staw ania centrów izo morficznych) w ogóle na bazie unifikacji zbieżnej rezultatów ewolucji u n i wersalnej dzięki Historycznej O sobie Chrystusa. Personalizm Teilharda nie jest uważany za system dostatecznie rozwinięty treściowo i m aterialnie26.
3. Personalizm niemiecki
W śród niem ieckich myślicieli upraw iających personalizm wyróżnić n a leży takie osoby jak: R udolph H erm an n Lotze, W illiam Stern, M ax Sche- ler, T h eo d o r H aecker, R om ano G uardini, W olfhart Pannenberg, B ern h ard H äring27.
3.1. Rudolph Hermann Lotze
U znaw any za wybitnego filozofa ducha i natury. W swych założeniach wychodzi z nauki o naturze, tym samym nawiązując do m onadologii i w ie dzy uniw ersalnej Leibniza. Przyjął m echanicyzm procesu natury oraz przy czynowy sposób wyjaśniania naukow ego. Jed n ak najwyższą przyczynę przy rody widział w Bogu, duchowym, im m anentnym i osobowym. Twierdził, że Bóg stoi w centrum świata i O n je d e n m oże znać cel świata, by m óc go r e alizować poprzez całą dynam ikę, a w głównej m ierze przez rozwój. O sobo wość Boga i rozwój świata są ze sobą ściśle związane.
L otze przyjm uje substancjalność duszy ludzkiej, k tóra jest najdoskonal szą m o n ad ą stworzoną. D usza utożsam ia się z w iedzą duchową. Ta wiedza
25 Por. W. Granat, Personalizm chrześcijański, Poznań 1985, s. 67-78.
26 Por. J. Galarowicz, Człowiek jest osobą: podstawy antropologii filozoficznej, Lublin 1998, s. 203-228
dysponuje pojęciam i wyższego rzędu: równość, podobieństw o, różność, gradacja bytu28.
O soba zo stała p rze z L o tze ściśle p ow iązana z w artościam i, głównie z p raw d ą i sum ieniem etycznym. W artościom przypisał znaczenie o b iek tywne, n iezależn e od dośw iadczenia i wywodzące się z p ierw otnych zaso bów d ucha. W artości i treści um ysłow e o d ró żn iają o so b ę ludzką od zw ie rzęcia. P odkreślał, że najwyższym celem św iata je s t P iękno i Szczęście osób29.
3.2. William Stern
W illiam S tern uznawany je st za tw órcę personalizm u psychologicznego. W poglądach swych o p arł się na zasadzie: unitas multiplex, co oznacza je d ność w ieloraka, znajdująca się u podstaw ontologii, socjologii, psychologii. Stern nawiązuje do neoplatońskiej koncepcji osoby jako bytu jednego i uniw ersalnego. O sobą, w edług niego je st byt, który m im o w ielu części składowych tworzy odrębną, rzeczywistą i szczególnej w artości jedność. Jedność ta realizuje się w czasie i przestrzeni.
Stern podkreślał, że osoba je st całością w ew nętrzną, jakością, jest n iep o w tarzalna, je st działaniem . Rzecz zaś je st agregatem - luźnym zbiorem , jest pow tarzalna, je st biernością, receptywnością. O soba je st celem samym w sobie, rzecz m a cel poza sobą i służy ostatecznie osobie30.
Człowiek je d n a k jest i osobą, i rzeczą w zależności od ujęcia. Podstaw o wymi cecham i osoby są: jedność w mnogości, działanie celowe oraz o d ręb ność. Z atem osoba to dwoistość ciała i duszy w jedności.
Przypatrując się stanow iskom niem ieckich personalistów m ożna pow ie dzieć, że je st to przykład m onopersonalizm u. A więc założenia, że istnieje tylko „jedna osoba” stworzona.
4. Personalizm polski
Personalizm polski przenika całą m entalność polską we wszystkich dzie dzinach życia i nauki. K ształtow any był przez takich myślicieli jak: W itelon Trzciany, W incenty K adłubek, P iotr Wysz, Jan z Turobina, A dam Gosław- ski, Jan K anty Podolecki, K arol Libelt, Cyprian Norwid, Stanisław Wy spiański, W incenty G ran at, Mieczysław Gogacz, Tadeusz Styczeń, H enryk Gulbinowicz31.
28 Por. K. Trojan, Potrzeby psychiczne i wartości religijne w personalizmie dz. cyt., s. 87-93. 29 Por. tamże, s. 117-122.
30 Tamże, s. 126.
Personalizm polski sięga do samej Ewangelii, następnie do augustynizmu, tom izm u i innych kierunków antropologii. Posiada on typowo polskie cechy takie jak: przekonanie o nieskończonej w artości człowieka, poczucie godno ści osoby, indywidualność osoby, emocje ludzkie, idea obywatelskiego współ rządzenia N arodem i Państwem, uwydatnienie podm iotowości w religii i K o ściele oraz ogrom ne wyczulenie na wolność osobistą i społeczną32.
Personalizm te n zanim stał się systemem myślenia, przypom inał p rze strzeganie praw osoby ludzkiej i wielkości osoby. O soba stawała się persp ek tywą, z której patrzyło się na człowieka, na życie zbiorowe, na cały świat. O soba uznaw ana była za najwyższą tajem nicę bytu, tw ierdzono, że jest kimś absolutnym. W efekcie myśl polska zajm uje się samym człowiekiem.
W obecnych czasach personalizm staje się kierunkiem m yślenia ogółu Polaków bez w zględu n a św iatopogląd. Jed n ak praktycznie personalizm polski niesie dużą dozę spontaniczności, hum anizm u, wolności myśli, swo body wyrazu, elastyczności i plastyczności świadom ości narodow ej oraz pluralizm u we wszystkich znaczniejszych dziedzinach. Personalizm em in spirow ana je st sam a świadom ość narodow a. Jest on jednocześnie łączony z socjalnością, myślą społeczną, posłanniczością, m oralizm em , mistyką polską, prym atem wyższych wartości.
4.1. Antropologia personalistyczna
W incenty G ranat, Stefan Swieżawski, Mieczysław K rąpiec, Mieczysław Gogacz, H enryk Gulbinowicz, Józef Życiński to przedstaw iciele a n tro p o logii personalistycznej wyrosłej n a gruncie augustynizm u i tom izm u33.
Kluczowym i najbardziej zaangażowanym myślicielem okazał się W in centy G ran at. Dążył on do utw orzenia ogólnie respektow anej i integralnej definicji osoby ludzkiej: „Integralna osoba ludzka je st to jednostkow y, sub stancjalny i całkowity pod m io t cielesno - duchowy, zdolny działać w sposób rozum ny, dobrow olny i społeczny w celu harm onijnego ubogacenia siebie i ludzkości w zakresie całego bytu”34.
W. G ran at odróżnia osobę i osobowość. O soba to właściwy byt subsy- stentny, a osobow ość to rola, funkcja lub określony zbiór cech som atyczno - psychicznych.
Z osobowością zaś wiąże się tem p eram en t. T em peram ent jest to system cech reagow ania przez człowieka na bodźce zew nętrzne oraz działania spontanicznego. Jest zbiorem postaw, możliwości i cech zachowań i działań som atyczno - psychicznych osoby.
32 Tamże. 33 Tamże.
C h arak ter je st to względnie stała stru k tu ra zachowań, postaw i wartości m oralnych oraz duchowych, takich jak: dzielność, wytrwałość, m oc ducha, otw artość, szczerość, odpow iedzialność, dobroć, pracow itość, postaw a w o bec życia.
O sobow ość psychiczna je st to zespół cech psychicznych człowieka. O sobow ość etyczna to zespół możliwości i cech etyczno - m oralnych d a nej jednostki.
O sobow ość społeczna to w zględnie stała m odalność życia zbiorowego: poglądów, dążeń, działań, reakcji.
O sobow ość religijna to sposób realizacji i w yrażania religii w edle w ła snego przekonania35.
O sobow ość je st sposobem w yrażania się, ucieleśniania i konkretyzow a nia niezgłębionego m isterium osoby. Tak, więc osoba m a zawsze wymiar misteryjny, niedosięgalny i transcendentalny.
4.2. Personalizm Karola Wojtyły
K arol W ojtyła dążył do odnalezienia personalizm u uniwersalistycznego, akcentując m istyczno - religijne ujęcie fenom enu osoby ludzkiej. D ostrze gał różnice m iędzy personalizm em tomistycznym, augustyńskim, a także między personalizm em polskim oraz fenom ologicznym a innym i system a m i współczesnymi36.
W koncepcji osoby podkreśla syntezę substycjalności i relacyjności. Stąd w edług K arola Wojtyły osoba je st substancją i zarazem relacją. W skazuje także n a absolutną tajem nicę istnienia, k tó ra stanow i elem ent konstytu tywny osoby.
O soba z p ełn ą bytowością i realnością jest centralnym punktem koncep cji K. Wojtyły. O soba je st światem w ewnętrznym o określony strukturach m.in.: bytow anie w siebie, św iadom ość i sam oświadom ość, doświadczenie ludzkie, autocelowość, autodeterm inacja, sam ospełnienie, odniesienie do w spólnoty i autotranscendencja37.
K. Wojtyła podkreśla, że osoba jest relacją do innych osób i do Boga. Na podstawie wolności i miłości rozwija się byt osoby, autocelowość i doskonałość m oralna, co ostatecznie spotyka się z wymiarem religijnym. O soba jest realno ścią w sobie samej, ale posiada istotne relacje względem drugiej osoby, przede wszystkim względem Osób Niestworzonych. Osoba jest obrazem Trójcy Świę tej. Personalizm K. Wojtyły podkreśla znaczenie osoby indywidualnej38.
35 Tamże, s. 154-160.
36 Por. J. Czajkowski, Człowiek w nauce Jana Pawia II, Rzym 1983. 37 Tamże.
4.3. Personalizm „krytyczny”
Tymon Terlecki jest polskim przedstaw icielem personalizm u egzysten- cjonalnego i społecznego. W swej wizji nawiązuje do E. M ouniera.
O parciem dla personalizm u krytycznego m a być znak twórczy, który sta nowi znak i obraz osoby. O soba jest więc jedyną rzeczywistością, któ rą czło w iek zna bezpośrednio i którą jednocześnie od w ew nątrz tworzy39.
Głównym zadaniem krytyki personalistycznej je st nakreślenie linii p o dwójnej perspektywy. Krytyka ta dowodzi, co w twórcy i dziele je st o d rę b nego, niepow tarzalnego i jedynego. Jak to się m a do wspólnoty, ew entual nie co osoba wnosi w świat osób.
Krytyka personalistyczna unika dogm atyzm u, parcelacji i bezdziejowo- ści. Personalizm to perspektyw a, m etoda, postaw a, postulat, myślenie.
H istoria myśli ludzkiej dojrzew a coraz bardziej aż do utw orzenia p e rso nalizm u jak o systemu.
Zakończenie
R easum ując należy podkreślić, iż personalizm je st nie tylko ruchem filo zoficznym, ale radykalnym p rogram em zm ian i uściśleń w obrębie tradycyj nej antropologii. Personalizm postuluje tak ą herm eneutykę bytu ludzkie go, k tóra by wiązała p o rząd ek aksjologiczny z metafizycznym, religijny i teologiczny z filozofią osoby40.
Magdalena Wysocka: Personalism
The study presents the standpoints of leading representatives of personalism. Personalism is shown not only as a philosophical movement but also as a radical programme of changes and more accurate definitions within traditional anthropo logy. Personalism provides for such hermeneutics of human being that combines the axiological order with the metaphysical order and the religious and theological order with the philosophy of person.
39 Por. J. Koral, Chrześcijańska wizja człowieka, dz. cyt.
