im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
Testament, zgon i spadek, czyli o śmierci w ujęciu prawa – analiza przypadku
1. Wstęp
Śmierć człowieka jest bardzo znaczącą sytuacją prawną w pra- wodawstwie polskim. Każdy człowiek jest śmiertelny. Prawo, które reguluje praktycznie każdy aspekt ludzkiego życia, podjęło przed laty wiele czynności w celu uregulowania sytuacji związanej ze śmiercią swoich obywateli. Powołanie do życia wielu instytucji legislacyjnych, takich jak możliwość dziedziczenia, różnorodność tworzenia testamen- tów, które wchodzą w skład stałego, zamkniętego katalogu, instytucje wydziedziczenia oraz niegodności dziedziczenia ukazują, że regulacje zagwarantowały pewne fundamentalne podstawy, które stanowią zna- czącą odpowiedź na śmierć człowieka (Ossowski 1962). Można dojść do stwierdzenia, że aspekt ludzkiej śmierci w prawie stanowi jeden z kluczowych elementów sprawnego funkcjonowania demokratyczne- go, współczesnego państwa prawa (Osajda, red. 2018: 34). Człowiek w chwili swojej śmierci staje się przyczyną wielu konfliktów, głównie wewnątrzrodzinnych, ale też podmiotem, od którego rozpoczyna się długotrwały proces związany ze sprawami spadkowymi, a także wy- dziedziczeniem, na drodze sądowej lub czynności notarialnych. Prawo polskie znacząco podkreśla aspekt śmiertelności człowieka w Dziale IV Kodeksu cywilnego1. Zatytułowanie tej księgi ustawy jako „Spadki” ma niebagatelne znaczenie dla podkreślenia, co jest głównym przedmio-
1 Cały Dział IV Kodeks cywilnego stanowi szeroko rozumiane prawo spadko- we, poruszając kwestię dziedziczenia oraz innych instytucji, które oddziałują na śmierć człowieka w aspekcie legislacyjnym oraz społecznym.
tem przepisów na dalszych kartach ustawy. Uogólnienie zastosowane w tytule pozwala również stwierdzić, że aspekty prawa spadkowego nie muszą w przyszłości stanowić zamkniętego katalogu instytucji prawnych, a wręcz przeciwnie: otwarte są na coraz dalsze udoskonale- nia przepisów prawnych, co dokonuje się poprzez legislacyjne procesy nowelizacji przepisów. Zagłębiając się w tej części ustawy, można napotkać szereg pobocznych, lecz mających niebagatelne znaczenie instytucji prawa, które dzięki temu, że istnieją, stanowią ‘skarbnicę’
możliwości, z którymi działają prawodawcy, wychodząc naprzeciw społeczeństwu. Każdy obywatel choć raz w swoim życiu miał myśl związaną ze swoją śmiercią. Następstwem tego coraz częściej jest zmaterializowanie swoich planów, związanych z sytuacją, gdy czło- wiek stanie po ‘drugiej stronie’. Podejmowanie decyzji ogranicza się zazwyczaj jedynie do określenia swojego stanowiska, czy to, co ma, będzie podzielone na następców prawnych z ustawy, czy jednak nie.
Aspekt śmierci w prawie polskim rozpoczyna się zatem już na etapie pozaczynnościowym, gdzie fundamentem jest wola spadkodawcy.
Następnymi etapami podjęcia decyzji przez testatora są procesy, które realnie muszą mieć miejsce. Wyjątkiem od tego jest jedynie sytuacja, gdy spadkodawca ze swej woli podejmuje decyzję, że zgadza się na dzie- dziczenie ustawowe (Księżak 2014: 34). Po śmierci konkretnej osoby jej następcy muszą natomiast włożyć wiele wysiłku, czasu i pieniędzy, aby uregulować sytuację majątku po zmarłym. Śmierć w ujęciu prawa cechuje się wielowątkowością, indywidualizmem i ponadczasowością.
2. Śmierć a wola i zdolność testowania
Poruszony wcześniej wątek wysuwa stwierdzenie, że każdy czło- wiek jest śmiertelnikiem. Ludzie jako indywidualne jednostki wobec prawa są też posiadaczami wielu przedmiotów czynności prawnych.
Przykładem tego jest otwarty katalog, w którego skład wchodzą często nieruchomości, pojazdy, meble, skończywszy na przedmiotach codzien- nego użytku, takich jak zegarek, pióro wieczne, czy, w dzisiejszych
czasach, komputer lub smartphone. Nie każdy jednak ma możliwość podejmowania decyzji, związanych ze swoją własnością. Art. 944 § 1 wprost określa, że „sporządzić, odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych”. Poprzez ten przepis można dojść do konkluzji, że każda osoba jest śmiertelna oraz ma pewne przymioty na własność, ale nie wszyscy mają lub będą mieć zdolność do testowania. Jest ona niczym innym jak częścią składową instytucji zdolności do czynności prawnych2, gdzie jej częściowy lub całkowity brak, poprzez paralelne ubezwłasnowolnienie3, stoi jako przeszkoda prawna do samodzielnego rozporządzania swoimi dobrami. Treść tej regulacji wskazuje ponadto, że wola spadkodawcy do podjęcia decy- zji o swoim majątku nie jest wystarczającym elementem, aby doszło do realnych czynności prawnokształtujących, czego bardzo dobrym przykładem jest sporządzenie testamentu, wydziedziczenie, a także sporządzenie darowizny4 czy umowy dożywocia. Pełna zdolność do czynności prawnych jest zatem kluczowym aspektem podejmowa- nia samodzielnych decyzji przez spadkodawcę, który myśląc o swojej śmierci, chce uregulować wiele istotnych kwestii, które wydarzyć się mogą po jego zgonie (Skowrońska-Bocian 2010: 58). Uzupełnieniem analizowanego przepisu jest art. 942 k.c., w którym prawodawca określił zakaz łączenia spadków i fuzji spadkodawców, wskazując, że każdy testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy.
W sytuacji śmierci kilku osób równocześnie norma ta nie zmienia w żadnym zakresie swego zastosowania. Dzięki takiemu zabiegowi legislacyjnemu na ustawie określono szczegółowo indywidualizm
2 W przepisach prawa cywilnego – zdolność do dokonywania we własnym imieniu różnych czynności prawnych, takich jak przyjmowanie i składanie oświadczeń woli, które mają na celu wywołanie powstania, zmiany lub ustania konkretnego stosunku prawnego.
3 Jest to instytucja prawa cywilnego, poprzez którą następuje częściowe lub całko- wite pozbawienie osoby fizycznej zdolności do czynności prawnych. Wykonal- ność wymagana jest poprzez formę orzeczenia sądowego sądu powszechnego.
4 Jest to rodzaj czynności prawnej – umowy nazwanej prawa cywilnego, która ma na celu nieodpłatne zwiększenie obdarowanemu korzyści (wzbogacenie obdaro- wanego) kosztem majątku darczyńcy, który traci swoją własność w wyniku czyn- ności prawnej.
sytuacji ze śmiercią osoby spadkodawcy oraz jego własności, która od momentu śmierci staje się masą spadkową podlegającą dziedziczeniu testamentowemu. Uogólniając, każda osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych i posiadająca pewne określone przymioty, które można określić mianem jej majątku, a ponadto ma wolę uregulowa- nia podziału swoich dóbr na wypadek swojej śmierci, ma możliwość sporządzić testament, który jako ‘ostatnia wola’ będzie właściwym ustosunkowaniem się spadkodawcy już za jego życia.
3. Testamenty a sytuacja związana ze śmiercią spadkodawcy
Prawo spadkowe określa, że czynnościami prawnie skutkującymi w rzeczywistości nie są tylko możliwość posiadania przez spadko- dawcę zdolności do czynności prawnych oraz wola uregulowania spraw majątkowych. Zmaterializowanie swojej ‘ostatniej woli’ musi nastąpić w sposób jak najdokładniej udokumentowany lub właściwie zaprotokołowany (Kabza, Krupa-Lipińska 2018: 87). W tym celu polski prawodawca stworzył zamknięty katalog testamentów zwykłych, jakie każda osoba może sporządzić w zwyczajnych warunkach codziennego życia. Pierwszym z nich jest testament holograficzny, zwany kolokwial- nie własnoręcznym (Wójcik, Załucki 2015: 56). W myśl art. 949 k.c.
spadkodawca może sporządzić swoją ostatnią wolę, spisując na kartce lub kartkach papieru swoje postanowienia testamentowe, posługując się własnym, odręcznym pismem. Kluczowymi elementami, które są obli- gatoryjne do nadania dokumentowi mocy, są takie składniki pisma, jak:
podpis oraz data, dzięki którym można zidentyfikować, że to właśnie spadkodawca, w danym dniu, określił swoją ostatnią wolę. Sytuacja ta jest kluczowa do podkreślenia, ze względu na fakt, gdy spadkodawca posiadałby kilka testamentów, a każdy z nich miałby walor autentycz- ności poprzez ten sam charakter pisma oraz podpis. Testament stanowi zatem jedyny dokument, który wysuwa możliwość, a przez to znaczne prawdopodobieństwo, że jest to ostatnia wola osoby spadkodawcy, który nie musi informować o jego istnieniu za życia.
Kolejny rodzaj testamentu to akt notarialny, który sporządzony jest przed notariuszem, w kancelarii notarialnej. Prawnik bada poprzez rozmowę stan psychiczny spadkodawcy, doszukując się woli złożenia takiego oświadczenia, a ponadto zaznajamia go z konsekwencjami swo- jej decyzji oraz z możliwością jej ewentualnej zmiany lub odwołania.
Taka forma testamentu, z racji tego, że wykonana jest przed wyspe- cjalizowanym prawnikiem, stawia dodatkowe wymogi wobec osób, które mogłyby podważać autentyczność owego testamentu. Najlepszym rozwiązaniem w dzisiejszych czasach dalej pozostaje notarialna forma testamentu (Wójcik, Załucki 2015: 59), wysuwając naprzód jej pro- fesjonalizm wykonania oraz właściwe umocowanie prawne, którego osobiście pilnuje notariusz, przed którym zawierana była ostatnia wola.
Ostatnim zwykłym rodzajem jest testament allograficzny. Sporzą- dzenie go wymaga jednak obecności świadków, w tym jednej osoby zaufania publicznego, takich jak wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta, marszałek województwa, sekretarz gminy lub powiatu, a także kierownik urzędu stanu cywilnego. Świadkowie odsłuchujący woli spadkodawcy sporządzają właściwy protokół, który następnie muszą odczytać przy spadkodawcy, w celu ewentualnego poprawienia błędów, a co najważniejsze – upewnienia się, czy właśnie taka była ostatnia wola spadkodawcy. Gdy testator nie może podpisać protokołu, świadkowie zaznaczają specjalną adnotację, poprzez którą wyjaśniają okoliczności, dlaczego spadkodawca nie złożył swego podpisu. Z tego obowiązku z wiadomych przyczyn zdrowotnych są ustawowo zwolnione pewne grupy osób, takie jak głusi i niemi.
Oddział 2. Działu 4 k.c. wskazuje dodatkowo, jakie testamenty można sporządzić w nadzwyczajnych sytuacjach życia, gdy wola testo- wania okazała się zależna od niespodziewanych czynników, a dłuższe odwlekanie tych czynności mogłoby doprowadzić do udaremnienia się woli samego spadkodawcy. Kolejnym katalogiem zamkniętym jest zbiór ostatniej woli w postaci: testamentu ustnego, podróżnego, a także wojskowego (Kabza, Krupa-Lipińska 2018: 73). Analiza kolejnych do- kumentów, choć jest ciekawym aspektem, zbyt dalece odbiegałaby od przedmiotu artykułu, dlatego zagadnienie to nie będzie dalej omawiane.
Poruszenie kwestii formalnych sporządzonych w zwykłym trybie testa- mentów ma za zadanie nie tyle wskazać, ile kluczowych aspektów musi zaistnieć, aby podkreślić, kiedy testament jest właściwie umocowany prawnie, co przedstawić, jak prawodawca gwarantuje wszechstronną pomoc, w sytuacji śmierci osoby spadkodawcy. Wszystkie instytucje prawne i powyższy katalog jest fundamentem, który większościowo jest utożsamiany ze śmiercią w ujęciu prawa, nie zapominając o tym, że śmierć jest jednym z wielu etapów czynności prawnych oraz aspek- tem skutkującym wielu takim zjawiskom.
4. Wadliwy testament oraz testamentów zwykłych Analizując powyższe formy sporządzenia testamentu, można dojść do śmiałego stwierdzenia, że współczesny świat ma bardzo ograniczone możliwości co do osoby spadkodawcy, w odniesieniu do jego działań na wypadek śmierci. Rozwój technologiczny świata wskazuje, że okre- ślone przez polskiego prawodawcę rodzaje powinny być poszerzone o nowe formy testowania swojej ostatniej woli. Jednym z czołowych elementów spornych pomiędzy obowiązującymi przepisami prawa a rozwojem technologicznym jest fakt braku występowania na gruncie polskiego prawodawstwa spadkowego funkcjonowania testamentów w wersji audiowizualnej, takiej jak nagrany przed śmiercią spadkodaw- cy film, gdzie osoba darująca cały swój majątek na wypadek śmierci określa całość podziału swoich dóbr wobec następców. Można wysnuć opinię, że polskie przepisy ściśle utrzymują się wciąż dokumentowej formy testowania swoim spadkiem, co w dzisiejszych czasach nie jest już jedyną, sprawdzoną formą złożenia testamentu, a co najważniejsze – jego umocowania na gruncie konstytutywnym w stosunku do regulacji prawnych. Dalszy rozwój technologiczny i społeczny współczesnego świata może w przyszłości zmusić prawodawców do wprowadzenia licznych zmian, które etapowo już można kontrolować oraz śledzić, ana- lizując funkcjonowanie tych instytucji prawnych w innych systemach legislacyjnych, takich jak np. prawodawstwo Stanów Zjednoczonych
(Baumgartner 2020: 95). Spadkodawca, zwłaszcza w podeszłym wieku, nie zawsze jest osobą zdolną do samodzielnego sporządzenia odręcznie testamentu. Notabene utrudniony dostęp może mieć też do zebrania świadków, a nawet skorzystania z czynności notarialnych przez notariu- sza. Ludzie w podeszłym wieku stają jednak przed trudnym zadaniem, jakim jest podjęcie decyzji o losach swoich własności, gdy ich samych już zabraknie. Nieporadność i brak pomocy osobom starszym jest kluczowym aspektem poruszanym w dyskusji na temat śmierci takich osób (Osajda, red. 2018: 433). Spadkodawcy pomimo swojego zaanga- żowania w relacje rodzinne często podejmują decyzje korzystne wobec spadkodawców, tylko z powodu tego, że osoby te zapewniają starszym ich zaangażowanie w relacje interpersonalne, a także pomoc materialną i doraźną, gdy spadkodawca zacznie tracić siły. Spadkodawcy są jednak bardzo często wykorzystywani, a sporządzenie takich testamentów nie tyle staje się wielkim narzędziem oszustwa przez osoby najbliższe, co obciąża testatorów tym, że sporządzili testament nie zgodnie ze swoją wolą, a pod przymusem wynikającym z ratowania siebie przed samot- nością oraz ‘zapomnieniem’ już za życia. Gdy taka sytuacja wyszłaby jednak na jaw, osoby postronne wprost doszłyby do postawienia tezy, że spadkodawca nie miał innego wyjścia, a jej wola testowania zosta- ła całkowicie potępiona przez spadkobiorców. Uogólniając ten fakt, można określić, że gdyby owe okoliczności sporządzenia testamentu wyszłyby na światło dzienne, to ostatnia wola spadkodawcy okazałaby się wadliwa, w trybie art. 945 § 1 pkt 2 k.c.
Innymi sytuacjami, gdy wadliwa staje się ostatnia wola spadkodaw- cy, są: sporządzenie testamentu przez osobę w stanie wyłączającym świadome czy swobodne powzięcie decyzji o sporządzeniu swojego oświadczenia, a co najważniejsze – wyrażenie konkretnej woli testa- tora oraz zastosowanie wobec takiej osoby wyraźnej groźby, która skutkować ma właściwym, wobec spadkobiercy, pokierowaniem wolą spadkodawcy. Zachowanie te stanowiłyby przejaw znacznej ingerencji w wolę testowania spadkodawcy, a zakłócając prawidłowy przebieg podjęcia decyzji i zmaterializowania jej, mają znamiona wadliwości całego oświadczenia woli spadkodawcy, jakim jest testament.
5. Wydziedziczenie i polecenie jako niematerialna wola spadkodawcy Spadkodawca, gdy chce spisać swoją ostatnią wolę, nie jest osobą jedynie myślącą o swoich dobrach. Sporządzenie testamentu to coś więcej niż dokonanie zapisu wobec swoich spadkobiorców. Jest to czynność prawna, która wymaga wielu przemyśleń ze strony testatora na temat zjawiska śmierci, w stosunku do samego siebie i bliskich.
Poza określeniem podziału swojego majątku osoba spadkodawcy bar- dzo często podejmuje się również dodatkowych punktów, w których określa swoje sugestie oraz prośby i polecenia, które chce, żeby zostały spełnione po jej śmierci. Dokładniejsze zagłębienie się w ten element oświadczenia woli wypływa zazwyczaj z doświadczenia testatora: jego wiedzy, a także przeżyć, które towarzyszyły mu aż do chwili sporzą- dzenia oświadczenia woli. Przykładem tego jest bardzo często zapis o wydziedziczeniu osoby, która w warunkach pozatestamentowych (zgodnie z ustawą) byłaby jedną ze spadkobiorców po zmarłym. Ele- menty życia spadkodawcy oraz emocje, jakimi darzył wydziedziczo- nego, zmusiły samego testatora do podjęcia takiej decyzji, choć jest to bardzo konsekwentne działanie, które odznacza swoje piętno na osobie uwzględnionej w takim zapisie. Zgodnie z art. 1008 k.c. spadkodawca ma prawo pozbawić swojego bliskiego zachowku, ponadto nie przeka- zując mu nic w drodze testamentu. Osobę wydziedziczoną w świetle prawa uznaje się, jakby nie dożyła otwarcia spadku (Księżak 2014:
47). Właśnie z takimi konsekwencjami musi liczyć się spadkodawca, sporządzając swoją ostatnią wolę. W tym miejscu należy podkreślić, że nie można kogoś wydziedziczyć jedynie na podstawie domysłów testatora czy określonego stosunku pomiędzy spadkodawcą a samym wydziedziczonym spadkobiorcą. Podjęcie takiego zapisu musi wyni- kać na podstawie spełnienia jednej, dwóch lub wszystkich przesłanek, w trybie art. 1008 k.c. Przesłanki te muszą być ciosem w serce wo- bec osoby spadkodawcy, aby mógł on podjąć taką decyzję w zapisie testamentowym. Pierwszą z sytuacji, gdy testator może odebrać możliwość zachowku od spadkobiorcy, jest uporczywe postępowanie wbrew woli samego spadkodawcy, względem zasad współżycia spo-
łecznego. Drugim przykładem wynikającym z ustawy jest dokonanie na osobie dokonującej zapisu lub kogoś z jej najbliższych, umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu oraz wolności, a także rażąca obraza czci. Ostatnim, a zarazem najczęstszym wątkiem jest sytuacja, gdy osoba nie wypełnia wobec spadkodawcy, w sposób uporczywy, obowiązków rodzinnych. Wszystkie te przykłady ukazują, że testator może w ramach ‘wyrównania swoich cierpień’ ukarać czy to zstępnego (dzieci, wnuków…), małżonka, czy wstępnych (rodziców) za doznaną w ciągu życia szkodę, która wykonana została przez konkretną osobę lub osoby (Skowrońska-Bocian 2010: 132).
Analiza przesłanek wydziedziczenia wprost ukazuje, że wola spad- kodawcy jest wynikiem residuum doświadczeń spadkodawcy, która w aspekcie śmierci jest dodatkowo podkreślana przez ostatnią wolę w ujęciu prawa spadkowego.
6. Zakończenie
Aspekt śmierci w polskim prawie jest kluczowym zjawiskiem normatywnym, który ma ważne znaczenie na działania różnych in- stytucji prawnych, gdzie zaistnienie musi wychodzić od woli samego spadkodawcy. Testator, jako podmiot praw oraz obowiązków, ma zadanie podjąć się analizy swoich dóbr majątkowych i osobistych wraz z doświadczeniem życiowym w celu wykazania przeniesienia owych praw na następców prawnych, poprzez dziedziczenie. Osoba spadkodawcy nie musi jednak godzić się zawsze na podział ustalony przez prawodawców w ramach dziedziczenia ustawowego. Regulacje, wychodząc naprzeciw ostatniej woli osoby spadkodawcy, dają ogromne możliwości działania na gruncie podejmowania decyzji spadkowych, co wynika z Kodeksu cywilnego. Podjęcie analizy przez osobę, która postanowiła sporządzić testament, mając przeświadczenie o swojej śmierci, zostaje postawiona przed wyborem wielu instytucji prawnych, z których może, ale nie musi, skorzystać. Dowolność sporządzenia testamentu, określenie konkretnych postanowień wynikających z woli
testowania, a także dowolność ustalania wysokości darowanych części masy spadkowej ukazują, że szeroko pojęte prawo, respektowane przez państwo, stanowi niebagatelne znaczenie na aspekt śmierci każdego obywatela, dając mu wybór, a co najważniejsze – czas na podjęcie refleksji i zdecydowanie, jak ma wyglądać jego ostatnia wola, która zmieniana albo odwoływana może być wielokrotnie.
Aspekt śmierci w prawie jest elementem ponadczasowym norm prawnych, dając gwarancję spełnienia działań nie tylko osób żywych, ale i osób zmarłych.
Bibliografia Literatura
Baumgartner E. 2020. Planowanie spadkowe w USA. Jak chować majątek przed podatkami, probacją, adwokatami i chciwymi krewnymi. Ameryka dla każdego, Warszawa.
Borysiak W., Stempniak A., Margoński M., Osajda K., red. 2018. Prawo i postepowanie spadkowe. Komentarz, Warszawa.
Kabza E., Krupa-Lipińska K. 2018. Testament w prawie polskim – wybrane problemy, Toruń.
Kaltenbek-Skarbek L., Żurek W. 2006. Prawo spadkowe, Warszawa.
Kordasiewicz B., red. 2014. Prawo spadkowe, wyd. 2, t. 10.
Księżak P. 2014. Zachowek w polskim prawie spadkowym, wyd. 2, Warszawa.
Ossowski S. 1962. O osobliwościach nauk społecznych, Warszawa.
Skowrońska-Bocian E. 2010. Nowelizacja prawa spadkowego. Komentarz, wyd. 1, Warszawa.
Ustawodawstwo
Ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 r. – Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej (Dz.U.
1997 Nr 78, poz. 483 z późń. zm.).
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. – Prawo o notariacie (Dz.U. z 1991 r. Nr 22, poz. 91 z późn. zm.).
Obwieszczenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 29 lutego 2016 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. z 2016 r. poz. 283).
