Widok PATRZEĆ UKRADKIEM – CZYLI O PODGLĄDANIU W JĘZYKOWYM OBRAZIE ŚWIATA POLAKÓW I ROSJAN

ISSN 1509-1619

Daria Sáupianek-Tajnert

Zakáad Pragmatyki Komunikacyjnej JĊzyków Obcych Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

PATRZE û UKRADKIEM – CZYLI O PODGLĄDANIU W J ĉZYKOWYM OBRAZIE ĝWIATA

POLAKÓW I ROSJAN

Key words: visual perception, anthropocentrism, linguistic world’s image, axiological factor

Wprowadzenie

Utartym frazesem wydaje siĊ byü podkreĞlanie ogromnego spektrum funkcji jĊzyka. UmoĪliwia on komunikacjĊ, urzeczywistniając przepáyw informacji miĊ- dzy jej uczestnikami. Z tego punktu widzenia jĊzyk jawi siĊ nie tylko jako narzĊ- dzie bĊdące w stanie zapeániü lukĊ komunikacyjną, ale równieĪ wkracza na páasz- czyznĊ socjologiczną, zaznaczając swoją funkcjonalnoĞü jako spoiwo stosunków miĊdzyludzkich. JĊzyk ocenia, jĊzyk odzwierciedla, jĊzyk pozwala podpatrywaü i podglądaü, a elementem koniecznym i niezbĊdnym wcale nie są oczy. To fakty jĊzykowe, sposób uĪycia jĊzyka przez jego uĪytkownika pozwala na „podpatry- wanie” mówiącego. „Podpatrywaü” moĪemy jednak nie tylko samego mówiącego, ale równieĪ otaczającą go rzeczywistoĞü. To, jak mówimy i co mówimy o danym elemencie rzeczywistoĞci, kreuje, jak wiadomo, jego jĊzykowy obraz. Ogóá tych obrazów tworzy spójny jĊzykowy obraz Ğwiata, w obrĊbie którego moĪna wydzie- liü niezliczone oddzielne obrazy. ProponujĊ zatem zwróciü uwagĊ na „podgląda- nie” wyraĪone w páaszczyĨnie jĊzykowej w oparciu o rosyjski i polski materiaá egzemplifikacyjny.

W centrum mojej uwagi znajdą siĊ czasowniki podglądaü i ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ, roz- patrywane przez pryzmat lingwistyki kognitywnej w jej wariancie antropologicz- no-kulturowym í skupiĊ siĊ na wspóázaleĪnoĞci (korelacji) jĊzyka i dających siĊ odczytaü na jego podstawie informacji dotyczących czáowieka i otaczającej go rze- czywistoĞci. OkreĞlenie „kognitywny” definiujĊ za Jerzym BartmiĔskim, a to ozna- cza, Īe biorĊ pod uwagĊ aspekt poznawczy (áac. cognosco ‘poznajĊ’), a nie czysto

semantyczny, który przyjĊto w semantyce strukturalnej [BartmiĔski 1988: 169].

Wprowadzony przez J. BartmiĔskiego termin „definicja kognitywna” zakáada brak sztywnej granicy miĊdzy tak zwaną wiedzą jĊzykową a wiedzą pozajĊzykową, dąĪy do uchwycenia cech stereotypowych. Przedmiotem definiowanym staje siĊ

„przedmiot mentalny”, z bogatą charakterystyką uchwyconą w jĊzykowym obrazie Ğwiata; „przedmiot mentalny”, jak podkreĞla BartmiĔski, to odbicie, a nie projek- cja [BartmiĔski 1988: 170].

JĊzyk odzwierciedla skojarzenia jego uĪytkowników, które moĪna poznaü, analizując funkcjonowanie danej jednostki jĊzykowej w kontekĞcie. Nie chodzi tylko o zwroty frazeologiczne, kolokacje czy utarte porównania. Czasami na pozór przypadkowe poáączenie sáów, a takĪe poĞrednio charakteryzujące daną jednostkĊ otoczenie jĊzykowe, jest w stanie wiele powiedzieü o prezentowanym przez nią elemencie rzeczywistoĞci, a takĪe o uczestnikach kreowanej przez nią sytuacji.

W centrum poniĪszych rozwaĪaĔ nie znajdą siĊ wiĊc wymagania stricte skáadnio- we, ale przede wszystkim konotacje zrodzone przez otoczenie sáowa. DefinicjĊ terminu „konotacja” przyjĊáam w ujĊciu Jurija Apresjana. Badacz ten okreĞla ko- notacjĊ jako zbiór takich cech znaczeniowych,

które są odbiciem wyobraĪeĔ kulturowych i tradycji związanych z danym wyrazem, pa- nującej w danym spoáeczeĔstwie praktyki wyzyskiwania odpowiedniej rzeczy i wielu innych czynników pozajĊzykowych [Apresjan 1980: 94].

Przedmiotem prezentowanej analizy nie jest co prawda artefakt, lecz czyn- noĞü, nie zmienia to jednak faktu, Īe równieĪ nazwy czynnoĞci, choü pozbawione materialnego odzwierciedlenia, stanowią ciekawy obiekt badaĔ. Jest to uwarunko- wane tym, Īe czasownik, jako jĊzykowy kreator sytuacji, pozwala szeroko spoj- rzeü nie tylko na samą czynnoĞü, ale równieĪ na jej uczestników i inne wspóátwo- rzące ją elementy, skáaniając tym samym do zwrócenia uwagi na zawarty w jĊzyku antropocentryzm.

1. Czasowniki podglądaü i ɩɨɞɝɥɹɞɟɬɶ

Czasowniki poddane analizie naleĪą do grupy czasowników percepcji wzro- kowej. Cenne uwagi na temat czasownika podglądaü zawiera praca Magdaleny Zawisáawskiej [2004: 97í99]. Autorka koncentruje siĊ na funkcjonowaniu tego czasownika w strukturze ramy percepcji wzrokowej, wykorzystując w swoich roz- waĪaniach teoriĊ ram interpretacyjnych Charlesa J. Fillmore’a.

Definicje leksykograficzne czasowników ɩɨɞɝɥɹɞɟɬɶ i podglądaü są nastĊ- pujące:

ɩɨɞɝɥɹɞɟɬɶ ɫɜ. 1. ɉɨɞɫɦɨɬɪɟɬɶ ɬɚɣɤɨɦ, ɢɫɩɨɞɬɢɲɤɚ. ɉ. ɜ ɳɺɥɨɱɤɭ. ɉ. ɜ ɡɚɦɨɱɧɭɸ ɫɤɜɚɠɢɧɭ (ɬɚɤɠɟ: ɧɟɨɞɨɛɪ.; ɭɡɧɚɬɶ ɨɤɨɥɶ- ɧɵɦ ɩɭɬɺɦ ɱɬɨ-ɥ. ɢɧɬɢɦɧɨɟ, ɝɥɭɛɨɤɨ ɥɢɱɧɨɟ). 2. ɤɨɝɨ-ɱɬɨ. ɉɨɞɦɟɬɢɬɶ, ɡɚɦɟ- ɬɢɬɶ ɧɟɱɚɹɧɧɨ. ɉ. ɫɥɺɡɵ, ɭɥɵɛɤɭ, ɜɵɪɚ- ɠɟɧɢɟ ɥɢɰɚ. ɉɨɞɝɥɹɞɟɥ, ɱɬɨ ɝɨɫɬɢ ɭɠɟ ɧɚɱɚɥɢ ɪɚɫɯɨɞɢɬɶɫɹ. < ɉɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ ɧɫɜ. ɉ. ɡɚ ɩɬɢɰɚɦɢ. ɉ. ɡɚ ɞɟɜɭɲɤɚɦɢ [http://www.gramota.ru].

podglądaü (podglądnąü, podejrzeü) – ‘obserwowaü kogoĞ, coĞ z ukrycia, przyglądaü siĊ komuĞ, czemuĞ ukrad- kiem, tak by nie zostaáo to zauwaĪo- ne; podpatrywaü: Podglądaü zakocha- nych. Podglądaü kogoĞ przez szparĊ w drzwiach. Podejrzeü czyjąĞ pracĊ, sposób rozwiązania zadania [Dunaj 1996: 773].

Czasowniki te kreują sytuacjĊ percepcji wzrokowej od strony subiektu per- cepcji. Gáównym elementem ich definicji są okreĞlenia sposobu postrzega- nia wzrokowego, a mianowicie z ukrycia, ukradkiem, ɬɚɣɤɨɦ, ɢɫɩɨɞɬɢɲɤɚ, ɨɤɨɥɶɧɵɦ ɩɭɬɺɦ. Przytoczone w tabeli znaczenia czasowników pozwalają za- uwaĪyü, Īe rosyjski ekwiwalent posiada szersze znaczenie, co nie zmienia jednak faktu, Īe w duĪym stopniu znaczenia tych czasowników siĊ pokrywają. Analiza materiaáu egzemplifikacyjnego, którego Ĩródáem dla jĊzyka polskiego byá Korpus PWN [KPWN], a dla jĊzyka rosyjskiego zarówno korpus RUSCORPORA [RC], jak równieĪ Ĩródáa prasowe, pozwala spojrzeü na funkcjonowanie wymienionych czasowników przez pryzmat ich uĪycia we wspóáczesnym jĊzyku polskim i rosyj- skim. Stwarza to moĪliwoĞü dokáadniejszego wnikniĊcia w znaczenie tych lek- semów, a takĪe pozwala wyjawiü te obszary uĪycia, w których interesujące nas czasowniki przejĊáy rolĊ noĞnika wspóáczesnych znamion kulturowych, o czym Ğwiadczyü moĪe ich czĊste pojawianie siĊ w okreĞlonym kontekĞcie. Kontekst z kolei rodzi otoczkĊ asocjacyjną danego wyrazu, pozwalając skoncentrowaü siĊ na jego cechach konotacyjnych.

2. Charakterystyka elementów konstytuujących sytuacjĊ podglądania

Przeanalizowane elementy konstytuujące sytuacjĊ podglądania to subiekt, obiekt i rama postrzegania. Przykáady pozwalają sformuáowaü wniosek, Īe subiekt sytuacji podglądania moĪe przyjmowaü okreĞlenia podglądacz bądĨ podglądają- cy (obserwator), przy czym pierwsze sáowo nosi ujemny áadunek wartoĞciujący, a drugie – neutralny bądĨ nawet pozytywny. Ocena ta jest uzaleĪniona od obiektu i celu podglądania, które mogą Ğwiadczyü o ciekawskoĞci lub teĪ o ciekawoĞci Ğwiata subiektu.

Przykáady:

(1) Chce siĊ uczyü i podglądaü, choüby sposób, w jaki UkraiĔcy przeprowadzają roz- grzewkĊ [KPWN].

(2) JesteĞmy samoukami, wiĊc ciągle uczymy siĊ i podglądamy innych [KPWN].

(3) Do wszystkiego dochodzi sam, naĞladuje, podgląda mistrzów [KPWN].

(4) Zamierzamy wraz z Michaáem otworzyü bar. Z wielką przyjemnoĞcią podglądaliĞmy zwyczaje, obowiązujące w lokalach w San Remo [KPWN].

(5) Ɍɨɝɞɚ ɇɝɭɟɧ Ɂɸɢ ɏɚɣ ɫɬɚɥ ɬɚɣɤɨɦ ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ ɡɚ ɬɪɟɧɢɪɨɜɤɚɦɢ ɦɚɫɬɟɪɚ ɢ ɜɵɭɱɢɥ ɮɨɪɦɭ „Ɇɚɣ ɏɨɚ Ƚɨɭ Ʌɨ Ʉɭɢɧ”¹.

(6) ɑɬɨ ɛɵ ɦɵ ɞɟɥɚɥɢ ɛɟɡ ɉɟɬɪɚ I, ɤɨɬɨɪɵɣ ɩɨɞɝɥɹɞɟɥ ɜ ɫɜɨɺɦ ɩɭɬɟɲɟɫɬɜɢɢ, ɤɚɤ ɝɨɥɥɚɧɞɰɵ ɤɢɪɩɢɱɢ ɞɟɥɚɸɬ?²

W powyĪszych przykáadach podglądanie to ciekawoĞü Ğwiata, dąĪenie do po- szukiwania wzorca, chĊü nauki i doskonalenia siĊ. Czasowniki podglądaü i ɩɨɞ- ɝɥɹɞɵɜɚɬɶ pojawiają siĊ wtedy przykáadowo w takich kontekstach, jak: podglądaü pracĊ starszego brata, podglądaü lepszych od siebie, podglądaü pilnie wszystkie nowinki techniczne i trendy, podglądaü przy pracy, podglądaü bardziej doĞwiad- czonych kolegów, podglądaü najlepszego koszykarza Ğwiata, podglądaü styli- styczne chwyty francuskiego pisarza, ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ ɡɚ ɪɚɛɨɬɨɣ ɦɚɫɬɟɪɚ i in.

NaleĪy zauwaĪyü, Īe w przykáadach tych pojawia siĊ leksyka z zakresu „praca”,

„dziaáalnoĞü obiektu”, które są oceniane dodatnio przez subiekt. Mamy zatem do czynienia z pragmatycznie pozytywnym celem podglądania. Ponadto charaktery- styczne są w tych przypadkach formy stopnia wyĪszego i najwyĪszego przymiotni- ków, które juĪ w formie stopnia równego zawierają w sobie wartoĞciowanie in plus.

Usprawiedliwione jest takĪe podglądanie rozumiane jako przyzwyczajenie za- wodowe, nieodáączny i konieczny warunek niektórych rodzajów dziaáalnoĞci ludz- kiej, gdzie urasta ono do rangi nieodzownego niematerialnego narzĊdzia, którego funkcja sprowadza siĊ do bacznego obserwowania rzeczywistoĞci, na przykáad:

(7) ɇɚɩɨɦɧɸ, ɱɬɨ ɪɟɱɶ ɢɞɺɬ ɨ ɪɚɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɢ, ɤɨɬɨɪɨɟ ɱɚɫɬɶɸ ɨɬ ɫɤɭɤɢ, ɚ ɱɚɫɬɶɸ ɨɬ ɩɪɨɮɟɫɫɢɨɧɚɥɶɧɨɣ ɩɪɢɜɵɱɤɢ ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ ɩɪɟɞɩɪɢɧɢɦɚɟɬ ɩɪɢɤɨɜɚɧɧɵɣ ɤ ɢɧɜɚɥɢɞɧɨɣ ɤɨɥɹɫɤɟ ɮɨɬɨɝɪɚɮ [RC].

(8) ȼɞɨɯɧɨɜɟɧɢɟ ɹ ɱɟɪɩɚɸ ɜɨ ɜɫɟɦ: ɨɬ ɥɸɞɟɣ, ɨɬ ɢɯ ɨɛɪɚɡɚ ɠɢɡɧɢ, ɦɧɟ ɧɪɚɜɢɬɫɹ

„ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ” ɡɚ ɨɤɪɭɠɚɸɳɢɦɢ ɢ ɩɟɪɟɧɨɫɢɬɶ ɭɜɢɞɟɧɧɨɟ ɧɚ ɩɨɥɨɬɧɨ³. O ciekawoĞci Ğwiata subiektu Ğwiadczą takĪe uĪycia czasowników podglądaü i ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ, gdy percypowanym obiektem są elementy przyrody oĪywionej;

szczególnie czĊsto pojawiają siĊ wówczas nazwy zwierząt. Podglądanie w kon- tekĞcie zgáĊbiania wiedzy przyrodniczej równieĪ nie nosi oznak wartoĞciowania negatywnego:

(9) Jest taka ksiąĪka pt. „Prywatne Īycie ptaków”. Ze zdjĊciami. W tym przypadku podglądanie wiąĪe siĊ z wiedzą [KPWN].

(10) ȿɳɺ ɜɟɥɢɤɢɣ Ʌɟɨɧɚɪɞɨ ɞɚ ȼɢɧɱɢ ɧɚɱɚɥ ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ ɡɚ ɩɪɢɪɨɞɨɣ ɫ ɰɟɥɶɸ ɩɨɡɚɢɦɫɬɜɨɜɚɬɶ ɢɞɟɸ ɞɥɹ ɢɡɨɛɪɟɬɟɧɢɹ⁴.

1 [Online] <http://www.budo-forums.ru/topic/27360-den-pamyati-velikogo-mastera-vin-chun-xo-xaj- long/>, dostĊp: 8.02.2011.

2 [Online] <http://gazeta.aif.ru/_/online/omsk/436/28_01>, dostĊp: 10.02.2011.

3 [Online] <http://gazeta.aif.ru/_/online/ufa/817/3_1>, dostĊp: 10.02.2011.

4 [Online] <http://www.aif.ru/society/article/25730>, dostĊp: 10.02.2011.

Inaczej dzieje siĊ w przypadku, gdy obiektem podglądania jawi siĊ coĞ zaka- zanego, intymnego, coĞ, do czego oko subiektu percepcji teoretycznie nie ma bądĨ nie powinno mieü dostĊpu. Kontekstualnie najczĊstszym obiektem percepcji jest nagie ciaáo czáowieka:

(11) ToteĪ kiedy Louis zostaje przyáapany na podglądaniu Īony pana Thomasa, natych- miast traci pracĊ, mieszkanie i pieniądze [KPWN].

(12) Popeániáem grzech nieczystoĞci [...] Podglądaáem kobietĊ. […] Byáa naga [KPWN].

(13) Tej nocy jedyny raz w Īyciu widziaáem MilenĊ kochającą siĊ z innym; nie iĪbym szpiegowaá i podglądaá, choü dalibóg dla takiego widoku warto odrzuciü przyzwoi- toĞü [KPWN].

(14) ɂ ɷɬɨ ɨɧ ɫɬɨɢɬ ɫɟɣɱɚɫ ɜ ɫɨɪɬɢɪɟ ɢ ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɟɬ, ɤɚɤ ɨɧɚ, ɝɨɥɚɹ, ɬɚɧɰɭɟɬ ɧɚ ɰɵɩɨɱɤɚɯ [RC].

(15) Ⱦɨɥɠɧɚ ɩɪɢɡɧɚɬɶɫɹ, ɱɬɨ ɩɪɢɫɭɬɫɬɜɨɜɚɬɶ ɩɪɢ ɨɛɵɫɤɟ ɫɨɛɫɬɜɟɧɧɨɣ ɤɜɚɪɬɢɪɵ – ɤɪɚɣɧɟ ɩɪɨɬɢɜɧɨ: ɧɟɥɶɡɹ ɢɡɛɚɜɢɬɶɫɹ ɨɬ ɨɳɭɳɟɧɢɹ, ɛɭɞɬɨ ɡɚ ɬɨɛɨɣ ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɸɬ ɜ ɫɚɦɵɟ ɢɧɬɢɦɧɵɟ ɦɨɦɟɧɬɵ [RC].

W powyĪej przywoáanych kontekstach podglądanie otrzymuje caákowicie inną ocenĊ niĪ w zdaniach 1í10. W zdaniu (11) imiesáów przyáapany presuponu- je negatywną ocenĊ czynu przez nadawcĊ (por. negatywny wydĨwiĊk wyraĪenia przyáapaü na gorącym uczynku). W zdaniu (12) podglądanie nagiej kobiety zostaáo okreĞlone jako grzech, a w zdaniu (13) subiekt sugeruje poĞrednio, Īe podglądanie jest w niektórych sytuacjach czynem nieprzyzwoitym.

Ogólna negatywna ocena podglądania przejawia siĊ równieĪ w tym, Īe od- bywa siĊ ono czĊsto w warunkach ograniczonej ramy postrzegania í subiekt per- cepcji kamufluje siĊ przed obiektem, nie chce byü zauwaĪony, brak tu bezpoĞred- nioĞci. WyraĪenia takie, jak: przez dziurkĊ od klucza, przez szparĊ w okiennicy, poprzez kieliszek brandy, przez lustro, przez judasza, przez chustĊ, z zaroĞli, zza zasáonki, przez dziury w parkanie, za drzwiami przez szparkĊ, ukryty za drzewem, przez weneckie lustro, ɫɤɜɨɡɶ ɝɚɪɞɢɧɵ, ɜ ɛɢɧɨɤɥɶ, ɜ ɳɟɥɨɱɤɭ ɡɚɧɚɜɟɫɨɱɧɭɸ, ɜ ɤɚɤɭɸ-ɧɢɛɭɞɶ ɳɟɥɶ podkreĞlają koniecznoĞü niejawnoĞci, ukrywania siĊ przed obiektem. Negatywną ocenĊ potwierdza takĪe kwalifikator ɧɟɨɞɨɛɪɢɬɟɥɶɧɨ we frazeologizmie:

ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ ɜ ɡɚɦɨɱɧɭɸ ɫɤɜɚɠɢɧɭ ‘ɧɟɨɞɨɛɪɢɬɟɥɶɧɨ. ɍɡɧɚɜɚɬɶ ɨɤɨɥɶɧɵɦ ɩɭɬɺɦ ɱɬɨ-ɥ. ɢɧɬɢɦɧɨɟ, ɫɭɝɭɛɨ ɥɢɱɧɨɟ’⁵.

Polskie podglądaü przez dziurkĊ od klucza równieĪ funkcjonuje jako ustabili- zowane zleksykalizowane poáączenie wyrazowe, na przykáad:

(16) NajwiĊcej miejsca nie zajmują w prasie rozwaĪania na temat szans obydwu zawod- ników, lecz ich podglądanie przez dziurkĊ od klucza [KPWN],

czyli chĊü poznania nowinek z ich Īycia prywatnego, wkroczenie w ich sferĊ pry- watnoĞci niekoniecznie w jawny sposób.

5 Ȼɨɥɶɲɨɣ ɬɨɥɤɨɜɵɣ ɫɥɨɜɚɪɶ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ, ɪɟɞ. ɋ.Ⱥ. Ʉɭɡɧɟɰɨɜ, Ɋɨɫɫɢɣɫɤɚɹ Ⱥɤɚɞɟɦɢɹ ɇɚɭɤ, ɋɚɧɤɬ-ɉɟɬɟɪɛɭɪɝ 2002, s. 745.

W materiale egzemplifikacyjnym znajdujemy równieĪ konteksty, w których ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ wystĊpuje w znaczeniu ‘szpiegowaü’:

(17) ɉɨɱɟɦɭ ɛɵ ɧɟ ɧɚɱɚɬɶ ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ ɡɚ ɞɟɩɭɬɚɬɨɦ Ƚɨɫɭɞɚɪɫɬɜɟɧɧɨɣ Ⱦɭɦɵ ɢ ɫɨɬɪɭɞɧɢɤɚɦɢ ɟɝɨ ɚɩɩɚɪɚɬɚ? [RC].

(18) ȼ ɫɬɨɥɨɜɭɸ ɦɵ ɬɚɤ ɢ ɧɟ ɩɨɲɥɢ, ɩɢɥɢ ɭ ɦɟɧɹ. – ɉɨɞɝɥɹɞɵɜɚɸɬ, ɫɜɨɥɨɱɢ, ɩɨɞ- ɫɥɭɲɢɜɚɸɬ, ɩɪɨɜɟɪɹɸɬ ... ɀɢɬɶɹ ɧɟɬ [RC].

(19) ɉɨɞɭɦɚɣɬɟ: ɫɨ ɜɫɟɣ Ɋɨɫɫɢɢ ɫɨɪɜɚɥɨ ɤɪɵɲɭ, ɢ ɦɵ ɜɫɟɦ ɧɚɪɨɞɨɦ ɨɱɭɬɢɥɢɫɶ ɩɨɞ ɨɬɤɪɵɬɵɦ ɧɟɛɨɦ. ɂ ɧɟɤɨɦɭ ɡɚ ɧɚɦɢ ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ. ɋɜɨɛɨɞɚ! [RC].

W zdaniu (19), na co warto zwróciü uwagĊ, pojawia siĊ swoisty obiekt kolek- tywny, a brak podglądania (Ğledzenia) zostaje utoĪsamiany z wolnoĞcią. To ko- lejny przykáad poĞwiadczający negatywne konotacje czasownika ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ.

RównieĪ przykáad (18) wskazuje na ograniczenie wolnoĞci osobistej jednostki wobec sytuacji kontroli polegającej miĊdzy innymi na podglądaniu (Ğledzeniu) – ɠɢɬɶɹ ɧɟɬ.

Podglądanie utoĪsamiane ze Ğledzeniem moĪe byü powiązane z uczuciem stra- chu, na przykáad:

(20) Ƚɨɜɨɪɢɬ, ɱɬɨ ɟɣ ɫɬɪɚɲɧɨ, ɛɭɞɬɨ ɤɬɨ-ɬɨ ɫɥɟɞɢɬ ɡɚ ɧɟɣ, ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɟɬ [RC].

(21) ɛɟɥɨɪɭɫɨɜ, ɤɨɬɨɪɵɯ ɬɪɟɜɨɠɢɬ ɧɟɨɛɨɫɧɨɜɚɧɧɵɣ ɫɬɪɚɯ ɬɨɝɨ, ɱɬɨ ɡɚ ɧɢɦɢ ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɸɬ, ɫɟɝɨɞɧɹ ɟɞɜɚ ɥɢ ɧɟ ɛɨɥɶɲɟ, ɱɟɦ ɫɨɛɫɬɜɟɧɧɨ ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɸɳɢɯ⁶. Materiaá egzemplifikacyjny zawiera liczne przykáady zdaĔ, w których podglą- danie poĞrednio jest charakteryzowane negatywnie poprzez:

1. Negatywne okreĞlenie subiektu podglądania:

Nie jestem nudystą. Ja tylko podglądam. – Chryste! Zboczeniec!! – krzyczy niewiasta [KPWN]; pewnie jakaĞ paskuda znowu ich podglądaáa [KPWN]; Jest na statku miej- sce, gdzie nie podglądani przez ciekawskich bĊdziemy mogli wypróbowaü to báyszczące cacko [KPWN]; Nie podsáuchuj, nie podglądaj, miej charakter! [KPWN]; Opowiadają […], Īe to podglądanie, to przecieĪ nie rzeczywistoĞü, Īe to podglądanie szkody wyrządzi uczestnikom, Īe oglądacze i podglądacze to jakieĞ póáinteligentne matoáy [KPWN]; Ɇɧɟ ɧɟ ɧɪɚɜɹɬɫɹ ɥɸɞɢ, ɤɨɬɨɪɵɟ ɩɨɞɫɥɭɲɢɜɚɸɬ ɢ ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɸɬ [RC]; ɉɪɟɩɚɪɲɢɜɵɣ ɫɭɛɴɟɤɬ, – ɫ ɛɟɫɫɢɥɶɧɵɦ ɨɡɥɨɛɥɟɧɢɟɦ ɫɤɚɡɚɥ Ʉɪɚɫɢɧ: – ȼɫɸɞɭ ɥɟɡɟɬ, ɫɥɟɞɢɬ, ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɟɬ, ɩɨɞɫɥɭɲɢɜɚɟɬ... [RC].

2. Negatywne okreĞlenie czynnoĞci podglądania:

Kozyrze zarzucano niemoralne podglądanie nagich, starych kobiet [KPWN]; podglą- danie byáo niegodne prawdziwego mĊĪczyzny [KPWN]; Nieáadnie, Īe mnie tak podglą- dasz [KPWN]; CiekawoĞü ciekawoĞcią, a podsáuchiwanie i podglądanie przez dziurkĊ od klucza nie zasáuguje na pochwaáĊ [KPWN]; ɬɵ ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɟɲɶ ɡɚ Ɇɚɪɢɧɨɣ: ɷɬɨ...

ɫɤɜɟɪɧɨ [RC]; ɮɭɬɛɨɥɢɫɬɵ ɫɛɨɪɧɨɣ Ɋɨɫɫɢɢ – ɧɟ ɧɚɪɨɞɧɵɟ ɢɡɛɪɚɧɧɢɤɢ, ɚ ɱɚɫɬɧɵɟ ɥɸɞɢ, ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ ɡɚ ɠɢɡɧɶɸ ɤɨɬɨɪɵɯ ɧɟ ɬɨɥɶɤɨ ɧɟɡɚɤɨɧɧɨ, ɧɨ ɢ ɧɟɤɪɚɫɢɜɨ⁷.

6 [Online] <http://gazeta.aif.ru/online/belorus/208/bel07_02>, dostĊp: 10.02.2011.

7 [Online] <http://www.aif.ru/sport/article/31384>, dostĊp: 10.02.2011.

Negatywne wartoĞciowanie podglądania znajdujemy równieĪ w zdaniu:

Ʌɟɬ ɞɜɚɞɰɚɬɶ ɧɚɡɚɞ, ɤɨɝɞɚ ɜ ɨɬɱɟɫɬɜɟ ɞɜɟɪɢ ɜ ɛɨɥɶɲɨɣ ɯɭɞɨɠɟɫɬɜɟɧɧɵɣ ɦɢɪ ɛɵɥɢ ɩɪɢɨɬɤɪɵɬɵ ɧɚɫɬɨɥɶɤɨ, ɱɬɨ ɦɨɠɧɨ ɛɵɥɨ ɬɨɥɶɤɨ ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ, ɦɨɫɤɨɜɫɤɢɟ ɯɭɞɨɠɧɢɤɢ-ɝɪɚɮɢɤɢ ɞɢɡɚɣɧɟɪɫɤɨɝɨ ɬɨɥɤɚ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɥɢ ɷɬɭ ɬɟɯɧɢɤɭ ɧɚ ɢɦɟɸɳɟɣɫɹ ɩɨɥɢɝɪɚɮɢɱɟɫɤɨɣ ɛɚɡɟ [RC].

Leksykalnym wyrazicielem negatywnych konotacji jest tu partykuáa ɬɨɥɶɤɨ, która sugeruje w danym kontekĞcie, Īe podglądanie jest wyáącznie namiastką, nie jest peánowymiarową i peánoprawną obserwacją czegoĞ. Warto równieĪ przyto- czyü zdanie:

ɇɚ ɷɤɪɚɧɟ ɉɟɱɨɪɢɧ ɧɟ ɩɨɞɫɥɭɲɢɜɚɟɬ, ɚ ɩɪɢɫɥɭɲɢɜɚɟɬɫɹ, ɧɟ ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɟɬ, ɚ ɜɝɥɹ- ɞɵɜɚɟɬɫɹ [RC].

Zestawienie czasowników ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ i ɜɝɥɹɞɵɜɚɬɶɫɹ ma na celu podkre- Ğlenie powierzchownoĞci wyraĪanej przez pierwszy z nich w opozycji do drugiego.

DziĊki temu chwytowi (przeciwstawieniu) uzyskujemy efekt deprecjacji pod- glądania.

3. Wskazanie na konsekwencje podglądania dla jego subiektu:

Podglądają przez dziurkĊ od klucza […]. – Oberwą za to burĊ, jak ciocia zauwaĪy [KPWN].

4. Wskazanie na biernoĞü subiektu percepcji i brak zaangaĪowania:

Bierny wzrok staá siĊ twoim Ğwiatopoglądem. Tylko patrzenie i patrzenie, obserwacja, podglądanie [KPWN]; Bolek zwraca uwagĊ na Maüka i jego zachowanie w grupie jako osoby podglądającej, nie angaĪującej siĊ [KPWN].

3. Przykáady funkcjonowania czasowników podglądaü i ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ w mediach

W dyskursie prasowym szczególnego znaczenia nabiera funkcjonowanie czasownika podglądaü w kontekĞcie szeroko rozumianej páaszczyzny medialnej.

Wspóáczesne moĪliwoĞci technologiczne pozwalają na „podglądanie” przy uĪyciu kamer, telewizora, Internetu, komputera, aparatu fotograficznego itp. Technologie te tworzą swoistą wspóáczesną ramĊ postrzegania, na przykáad:

(22) ɇɭɠɧɨ ɫɨɡɞɚɬɶ ɫɜɟɬɨɜɭɸ ɫɪɟɞɭ ɩɪɚɤɬɢɱɟɫɤɢ ɜɨ ɜɫɟɣ ɞɟɤɨɪɚɰɢɢ ɧɚ ɜɫɟ 360 ɝɪɚɞɭɫɨɜ ɟɞɢɧɨɜɪɟɦɟɧɧɨ – ɜɟɞɶ ɬɪɢ ɤɚɦɟɪɵ, ɤɚɤ ɬɪɢ ɲɩɢɨɧɚ, ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɸɬ ɛɭɤɜɚɥɶɧɨ ɨɬɨɜɫɸɞɭ [RC].

W tekstach prasowych moĪna znaleĨü wiele uĪyü czasowników podglądaü i ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ w kontekĞcie programów typu reality show. Podglądanie i w tym przypadku nabiera negatywnego wydĨwiĊku, deprecjonując jednoczeĞnie wyĪej wspomniany rodzaj programów telewizyjnych. Podglądanie jest tu jednak dalekie

od definicyjnego prototypu, który zakáada, Īe obiekt nie wie, Īe jest obserwowany.

Jest to jedynie podglądanie pozorne, dla widza zaĞ najwaĪniejsze jest wraĪenie, Īe niczym przez dziurkĊ od klucza moĪe on podpatrzyü czyjąĞ prywatnoĞü. Czasow- nik podglądaü pojawia siĊ czĊsto w otoczeniu negatywnie nacechowanych sáów typu narkotyk (Widz musi dostaü swoją dawkĊ narkotyku, by nie odzwyczaiá siĊ od podglądania [KPWN]), szkoda (Podglądanie to przecieĪ nie rzeczywistoĞü, Īe to szkody wyrządzi uczestnikom, Īe oglądacze i podglądacze to jakieĞ póáinteligentne matoáy [KPWN]). Podglądaü w kontekĞcie medialnym ukazuje w gorszym Ğwietle zarówno subiekt, jak i percypowany obiekt, sugeruje niskie gusty, propagowanie rozrywki na marnym poziomie intelektualnym:

(23) ɇɟɭɠɟɥɢ ɷɤɪɚɧ ɬɟɥɟɜɢɡɢɨɧɧɵɣ ɫɭɡɢɥɫɹ ɞɨ ɡɚɦɨɱɧɨɣ ɫɤɜɚɠɢɧɵ, ɱɟɪɟɡ ɤɨɬɨɪɭɸ ɢɧɬɟɪɟɫɧɨ ɬɨɥɶɤɨ ɜ ɞɭɲɟɜɵɟ ɤɚɛɢɧɵ ɢ ɬɭɚɥɟɬɵ ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ? [RC].

(24) ɉɨ-ɦɨɟɦɭ, ɜ ɷɬɢɯ ɲɨɭ ɟɫɬɶ ɱɬɨ-ɬɨ ɨɬɜɪɚɬɢɬɟɥɶɧɨɟ. Ɇɟɧɹ ɜ ɞɟɬɫɬɜɟ ɭɱɢɥɢ, ɱɬɨ ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ ɧɟɯɨɪɨɲɨ. Ⱥ ɬɭɬ ɡɪɢɬɟɥɹɦ ɩɪɟɞɥɚɝɚɟɬɫɹ ɩɨɫɦɨɬɪɟɬɶ ɧɚ ɫɚɦɵɟ ɧɟɩɪɢɝɥɹɞɧɵɟ ɫɬɨɪɨɧɵ ɱɟɥɨɜɟɱɟɫɤɨɣ ɠɢɡɧɢ⁸.

Podglądanie urasta do rangi negatywnego zjawiska spoáecznego, kryje w so- bie brak aktywnoĞci osoby „podglądającej” w odniesieniu do tego, co oferują jej niektóre programy telewizyjne. JakoĞü mediów, prezentowane w nich treĞci i nikáe wymagania stawiane przez nie widzowi to kolejny obszar, w którym czasowniki podglądaü i ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ peánią funkcjĊ szczególnego Ğrodka wyrazu.

Oprócz programów typu reality show czasowniki podglądaü i ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ pojawiają siĊ równieĪ w parze z rzeczownikiem paparazzi, na przykáad:

(25) Winą za rosnące w siáĊ imperium magazynów kolorowych zespóá obarcza zarówno wĊszących za sensacją fotoreporterów, jak i podglądane przez nich gwiazdy, szuka- jące rozgáosu i sáawy. „Paparazzi” to kompozycja bardzo nowoczeĞnie zaaranĪo- wana [KPWN].

(26) ȼɟɪɯɨɜɧɵɣ ɫɭɞ ɡɚɱɢɬɚɥ ɡɜɟɡɞɚɦ ɢ ɩɚɩɚɪɚɰɰɢ ɢɯ ɩɪɚɜɚ. ɉɟɪɜɵɦ ɡɚɩɪɟɳɟɧɨ ɞɪɚɬɶɫɹ, ɚ ɩɨɫɥɟɞɧɢɦ ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ ɜ ɡɚɦɨɱɧɭɸ ɫɤɜɚɠɢɧɭ⁹.

Podsumowanie

Przeanalizowane konteksty uĪycia czasowników podglądaü i ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ pozwalają zauwaĪyü, Īe leksemom tym towarzyszą przede wszystkim negatywne wartoĞciowania. Konotacje tych czasowników tworzą negatywny obraz zarówno subiektu percepcji, aktu podglądania, jak równieĪ í w niektórych przypadkach í obiektu percepcji (przede wszystkim w odniesieniu do uczestników programów reality show). Pozytywny wydĨwiĊk pojawia siĊ jedynie w ograniczonym krĊgu

8 [Online] <http://www.aif.ru/culture/article/31650>, dostĊp: 10.02.2011.

9 [Online] <http://www.supcourt.ru/catalog.php?c1=%CD%EE%E2%EE%F1%F2%E8%20%E8%20

%F1%EE%E1%FB%F2%E8%FF&c2=%CF%F0%E5%F1%F1-%EE%E1%EE%E7%F0%E5%ED%E8%

FF&c3=2008&id=5170>, dostĊp: 6.02.2011.

kontekstów, w których czasownik podglądaü mógáby byü zastąpiony czasowni- kiem obserwowaü, oraz gdy pojawia siĊ w kontekĞcie chĊci poszerzania swojej wiedzy, podpatrywania lepszych i czerpania wzorców.

SpostrzeĪenia wynikające z zaprezentowanej analizy czasowników percepcji wzrokowej podglądaü i ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ potwierdzają moĪliwoĞci badania czasow- ników danej grupy znaczeniowej w ramach szeroko rozumianego nurtu jĊzyko- znawstwa kognitywnego w aspekcie antropologiczno-kulturowym, mają bowiem duĪy potencjaá wyraĪania treĞci wartoĞciujących, asocjacyjnych i wáaĞnie kul- turowych. Widzenie moĪe byü wartoĞciowane jako záe lub dobre, na przykáad:

widzieü – niedowidzieü, i chodzi wówczas o jakoĞü widzenia na poziomie zdolnoĞci fizycznych czáowieka. Czasowniki podglądaü i ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ takĪe wysuwają na pierwszy plan wartoĞciowanie „dobry – záy”, ale przede wszystkim w obrĊbie war- toĞci etycznych i intelektualnych. Potwierdzają to opozycje zestawione na pod- stawie analizy przytoczonego powyĪej materiaáu faktograficznego. Opozycje te to miĊdzy innymi:

í ciekawoĞü Ğwiata vs. ciekawskoĞü, niskie horyzonty myĞlowe;

í dobry smak vs. niskie gusta;

í swoboda, wolnoĞü osobista vs. osaczenie, ograniczenie wolnoĞci osobistej;

í poczucie bezpieczeĔstwa vs. strach, niepewnoĞü (gdy podglądanie jest rozumia- ne jako Ğledzenie);

í peánowartoĞciowa obserwacja vs. powierzchownoĞü, pozornoĞü patrzenia.

Opozycje te, oprócz charakterystyki podglądania jako czynnoĞci, tworzą charakterystykĊ subiektu, czyli homo fascinans (czáowieka obserwatora, podglą- dacza)¹⁰. Przytoczone przykáady poĞwiadczają takĪe, Īe czasowniki podglądaü i ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ pojawiają siĊ w kontekstach aktualnych kulturowo, co potwier- dza ich aktywne funkcjonowanie w systemie jĊzykowym, odzwierciedlającym przemiany spoáeczne. Chodzi gáównie o kontekst medialny, w którym czasownik podglądaü jest nacechowany negatywnymi konotacjami i charakteryzuje okreĞlone tendencje kulturowe.

BibliograÞ a

Apresjan J. (1980). Semantyka leksykalna. Synonimiczne Ğrodki jĊzyka. Wrocáaw.

BartmiĔski J. (1988). Definicja kognitywna jako narzĊdzie opisu konotacji, w: J. BartmiĔski (red.). Konotacja. Lublin.

Dunaj B. (red.). Sáownik wspóáczesnego jĊzyka polskiego. Warszawa 1996.

KPWN. Korpus PWN. [Online] <http://korpus.pwn.pl>. DostĊp: ^6.02.2011.

RC. Korpus RUSCORPORA. [Online] <http://www.ruscorpora.ru/>. DostĊp: ^6.02.2011.

Zawisáawska M. (2004). Czasowniki oznaczające percepcjĊ wzrokową we wspóáczesnej polszczyĨnie. UjĊcie kognitywne. Warszawa 2004.

Ʉɭɡɧɟɰɨɜ ɋ.Ⱥ. (ɪɟɞ.) (2002). Ȼɨɥɶɲɨɣ ɬɨɥɤɨɜɵɣ ɫɥɨɜɚɪɶ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ. Ɋɨɫɫɢɣɫɤɚɹ Ⱥɤɚɞɟɦɢɹ ɇɚɭɤ. ɋɚɧɤɬ-ɉɟɬɟɪɛɭɪɝ.

10 [Online] <http://www.wprost.pl/ar/57323/I-ty-jestes-pogladaczem/>, dostĊp: 6.02.2011.

Pozostaáe strony internetowe (dostĊp: ^6.02.2011) http://www.aif.ru

http://www.budo-forums.ru http://gazeta.aif.ru

http://www.gramota.ru http://www.supcourt.ru http://www.wprost.pl

Summary

Looking Surreptitiously – On Peeping into the Linguistic Picture of the World of the Russians and Poles

The aim of the article is to carry out an analysis of the function of the verbs podglądaü/

ɩɨɞɝɥɹɞɵɜɚɬɶ in the linguistic picture of world of the Russians and Poles. The anthropo- logically-cultural aspect used as a methodological basis for the article enabled to investigate a tremendous potential of the above-mentioned verbs to express the evaluative, associative and cultural content.