Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 11(3) 2012, 6372
Adres do korespondencji Corresponding author: Wies³awa Gadomska, Katedra Architektury Krajobrazu i Agroturystyki, Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie, ul. Romana
U¯YTKI ROLNE W KRAJOBRAZIE
KRAINY WIELKICH JEZIOR MAZURSKICH Wies³awa Gadomska
Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie
Streszczenie. Kraina Wielkich Jezior Mazurskich jest regionem o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych. System jezior i kana³ów mazurskich, utworzony przez prace hydrotechniczne zainicjowane w XIX wieku [Toeppen 1998], stworzy³ czyteln¹, unikatow¹ sekwencjê makrownêtrz krajobrazowych. Za ich podstawowe komponenty uznaæ nale¿y obszary jezior, lasów oraz gruntów rolnych. Atrakcyjnoæ turystyczna ba- danego obszaru wynika m.in. ze zmiennoci i ró¿norodnoci odbieranych widoków i jest szczególnie zauwa¿alna w orientacji po³udnikowej, a wiêc pokrywa siê z kierunkiem g³ównego szlaku ¿eglownego. U¿ytki rolne s¹ elementem aktywnie kszta³tuj¹cym krajo- braz badanego regionu zmiennoæ ich area³u i struktury u¿ytkowania implikuj¹ zauwa-
¿alne skutki krajobrazowe.
S³owa kluczowe: krajobraz naturalny, krajobraz rolniczy, u¿ytki rolne, struktura agrarna, ochrona i kszta³towanie krajobrazu.
WSTÊP
Aprecjacja wartoci krajobrazowych u¿ytków rolnych jest zjawiskiem obserwowanym co najmniej od drugiej po³owy ubieg³ego stulecia [Cerver 2000]. Jej skutkiem s¹ dzia³ania z zakresu architektury krajobrazu i sztuki Land Art, traktuj¹ce roliny uprawne jako tworzy- wo twórcze, a techniki uprawy roli jako narzêdzie warsztatu artystycznego [Lailach 2007].
Znaczenie krajobrazowe u¿ytków rolnych jest zagadnieniem cile zwi¹zanym ze ska- l¹ rozpatrywanego zjawiska. W obszarze ograniczonym w³asnymi granicami grunty orne,
³¹ki i pastwiska mo¿na postrzegaæ jako zamkniête kompozycje barw, faktur i walorów
wiat³ocieniowych. W szerszym kontekcie krajobrazowym obszary te stanowi¹ podsta- wowy element otwartych krajobrazów rolniczych i wiejskich. Jeszcze innego znaczenia u¿ytki rolne nabieraj¹ w otoczeniu krajobrazu naturalnego, implantuj¹c w jego przestrzeñ elementy krajobrazu antropogenicznego [Marks, Nowicki 2010].
Elementy krajobrazu rolniczego oraz ich jakoæ estetyczna odgrywaj¹ szczególn¹ rolê w kontekcie obszarów o unikatowych walorach krajobrazowych taka sytuacja wystê- puje m.in. w rejonie Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Dodatkowym czynnikiem sk³a- niaj¹cym do analizowania podjêtego zagadnienia jest zbie¿noæ sezonowa okresu wege- tacyjnego z sezonem turystycznym aktywnym okresem percepcji krajobrazowej.
Tematem pracy jest zbadanie rzeczywistego udzia³u u¿ytków rolnych w kszta³towaniu krajobrazu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich z uwzglêdnieniem ich powierzchnio- wego zró¿nicowania i fluktuacji w badanej przestrzeni i horyzoncie czasowym. Poddano analizie strukturê powierzchniow¹ badanego terenu, z wyszczególnieniem powierzchni lasów, wód i u¿ytków rolnych w poszczególnych gminach i oceniono ich walory krajo- brazowe.
U¯YTKI ROLNE CECHY PLASTYCZNE I ZNACZENIE KRAJOBRAZOWE
Obecnoæ terenów o cechach kultury rolnej w otoczeniu lasów i jezior wp³ywa ko- rzystnie na zró¿nicowanie i bogactwo krajobrazowe regionu. W ujêciu estetycznym wi¹-
¿e siê z oddzia³ywaniem na otoczenie przede wszystkim poprzez akcent kolorystyczny [Tarajko-Kowalska, Kowalski 2007], gradacjê nasycenia i jasnoci barw oraz kontrast faktur i walorów wiat³ocieniowych (fot. 1). Obszarami szczególnie eksponuj¹cymi cechy plastyczne s¹ grunty orne oraz trwa³e u¿ytki zielone (³¹ki, pastwiska) w okresie wegeta- cji. Charakterystyczn¹ cech¹ w odbiorze wizualnym omawianych obszarów jest akces elementów linearnych i powierzchniowych (styki obszarów o ró¿nym u¿ytkowaniu,
Fot. 1. £an zbo¿a na skraju lasu dobrze wyeksponowane cechy plastyczne rolin upraw- nych: kolor, wiat³ocieñ, faktura (fot. autora)
Photo 1. A grain-field on the edge of the woods; well-exhibited vivid characteristics of crop plants colour, chiaroscuro and texture (the authors photo)
granice katastralne, geometryczne kszta³ty dzia³ek uprawnych) oraz elementów prze- strzennych (zabudowania wiejskie, zadrzewienia ródpolne, stogi i bele siana) pojawiaj¹- cych siê w polu percepcji wzrokowej [Patoczka 2000]. Mimo swojej antropogenicznej ge- nezy, elementy te podlegaj¹ ³atwej w odbiorze syntezie z amorficznymi elementami krajobrazu naturalnego [Wines 2000].
W wielu sytuacjach wynikaj¹cych z po³o¿enia, wielkoci, geometrycznego kszta³tu i hipsometrii terenu obszary rolne odgrywaj¹ czyteln¹ rolê krajobrazow¹ tworz¹c:
przedpola widokowe, p³aszczyzny ekspozycyjne oraz ciany wnêtrz krajobrazowych [Bogdanowski i in. 1979] (fot. 2).
Fot. 2. U¿ytki rolne jako ciana makrownêtrza krajobrazowego synergia elementów krajobra- brazu naturalnego (jezioro) z elementami krajobrazu antropogenicznego (rolniczego) (fot. autora) Photo 2. Agricultural land as a wall of a landscape macro-interior; synergy of natural landscape elements (a lake) with anthropogenic (agricultural) landscape elements (the author's photo)
STRUKTURA POWIERZCHNIOWA BADANEGO OBSZARU
Powierzchnia Krainy Wielkich Jezior Mazurskich w przybli¿eniu wynosi 1730 km2 i jest to jeden z siedmiu mezoregionów makroregionu Pojezierza Mazurskiego [Kondracki 2000]. Obszar Krainy Wielkich Jezior rozci¹ga siê na terenach powiatów (kolejnoæ wy- stêpowania w kierunku pó³nocpo³udnie): wêgorzewskiego, gi¿yckiego, piskiego i mr¹- gowskiego. W granicach administracyjnych powy¿szych powiatów znajduje siê 16 gmin o ³¹cznej powierzchni 462 400 ha, które objêto zasiêgiem badañ. Strukturê powierzchnio- w¹ badanego obszaru w zakresie podstawowych komponentów krajobrazu naturalnego (tereny zalesione, wody) i antropogenicznego (u¿ytki rolne) w poszczególnych gminach przedstawia tabela 1, a ich udzia³ procentowy w powiatach rysunek 1.
Udzia³ gruntów rolnych w kszta³towaniu krajobrazu Krainy Wielkich Jezior Mazur- skich jest zagadnieniem wieloaspektowym, jednak za wymierny i podstawowy parametr ich krajobrazowego znaczenia nale¿y uznaæ powierzchniê terenów, jakie zajmuj¹. Wiel- koæ ta ulega wahaniom na skutek m.in. obserwowanych zmian struktury agrarnej regio- nu. W tabeli 2 zestawiono powierzchniê u¿ytków rolnych, obrazuj¹c skalê ich fluktuacji.
Tabela 1. Struktura powierzchniowa badanego obszaru zró¿nicowanie proporcji podsta- wowych komponentów krajobrazu gmin Krainy Wielkich Jezior Mazurskich (wed³ug stanu z 01.01.2011)
Table 1. Surface structure of the study area; the diversity of proportions of the basic landscape components of the communes of the Great Masurian Lakes District (as of 1st January, 2011)
ród³o Urz¹d Marsza³kowski Województwa Warmiñsko-Mazurskiego, Departament Infrastruktury i Geodezji
Source: The Marshals Office of the Province of Warmia and Mazury, Department of Infrastructure and Geodesy
t a i w o P
t c i r t s i D
a n i m G
y t i l a p i c i n u M
a i n h c z r e i w o P
] a h [ y n i m g
f o a e r A
y t i l a p i c i n u m
] a h [ y s a L
s t s e r o F
] a h [ y d o W
m e t s y s r e t a W
] a h [ e n l o r i k t y
¿ U
d n a l l a r u t l u c i r g A
1 2 3 4 5 6
i k s w e z r o g ê
W Budry 17500 3845 100 12420
o w e z r o g ê
W 34100 5610 6130 18620
e z r d z e z o
P 17700 5100 3060 8370
l a t o t / m e z a
R 69300 14555 9290 39410
i k c y
¿ i
G Gi¿ycko 29600 4870 7810 14900
n y
R 20500 5130 2200 17250
i k
³ i
M 17000 2880 1790 10800
y n i m y d y
W 23300 5370 1250 14410
i k n a l k u r
K 20200 11350 1560 6380
m e z a R
l a t o
t 110600 29600 14610 63740
i k s w o g
¹ r
M Mr¹gowo 29500 6060 2590 18530
y t i w k r o
S 18500 5600 1440 9970
i k c e i
P 31400 16630 3060 10050
i k j a
³ o k i
M 25600 5780 5470 12040
m e z a R
l a t o
t 105000 34070 12560 50590
i k s i
P Orzysz 36300 14690 2570 13180
a d i N e n a i c u
R 35800 25760 3070 4000
z s i
P 63400 29600 12270 17360
a k s i P a
³ a i
B 42000 brakdanych a t a d o n
h c y n a d k a r b
a t a d o n
h c y n a d k a r b
a t a d o n m
e z a R
l a t o
t 177500 70050 17910 34540
m e z a
R 462400 148275 54370 188280
Rys. 1. Udzia³ procentowy podstawowych komponentów krajobrazu w powiatach Krainy Wielkich Jezior Mazurskich (wed³ug stanu na dzieñ 1.01.2011): a powiat wêgorzewski, b powiat gi¿ycki, c powiat mr¹gowski, d powiat piski
Fig. 1. Percentage share of the landscape principal components of the districts of the Great Masurian Lakes (as of 1st January, 2011). a district of Wêgorzewo, b district of Gi-
¿ycko, c district of Mr¹gowo, d district of Pisz
Tabela 2. Zmiany w powierzchni u¿ytków rolnych na badanym obszarze
Table 2. Changes in the surface area of agricultural land in the region under study
] a h [ h c y n l o r w ó k t y
¿ u a i n h c z r e i w o P
] a h [ d n a l l a r u t l u c i r g a f o a e r A t
a i w o P
t c i r t s i D
s r a e y
a t a l 4
0 0
2 2008 2011
i k s w e z r o g ê
W 40301 40075 39912
i k c y
¿ i
G 58747 58502 58153
i k s w o g
¹ r
M 51597 51539 51352
i k s i
P 55786 55533 55447
ród³o: Urz¹d Marsza³kowski Województwa Warmiñsko-Mazurskiego, Departament Infrastruktury i Geodezji Source: The Marshal's Office of the Province of Warmia and Mazury, Department of Infrastructure
and Geodesy
Istotnym z krajobrazowego punktu widzenia aspektem funkcjonowania gruntów rol- nych jest model i skala ich u¿ytkowania. Biegunowa zmiana modelu rolnictwa z tradycyj- nego (ma³oobszarowego, rodzinnego) na uprzemys³owiony (wielkoobszarowy) mo¿e ge- nerowaæ równie diametralne skutki krajobrazowe.
IMPLIKACJE KRAJOBRAZOWE
Proporcje g³ównych elementów kszta³tuj¹cych krajobraz regionu s¹ zró¿nicowane:
w gminach po³udniowych zauwa¿alna jest przewaga elementów naturalnych (lasy, jeziora), w gminach pó³nocnych dominuj¹ elementy antropogeniczne w postaci terenów rolnych.
Zró¿nicowanie to uznaæ nale¿y za korzystne implikuje zmiennoæ i bogactwo odbiera- nych widoków w skali badanego obszaru, co w przypadku regionu turystycznego ma zna- czenie szczególne [Böhm 2010]. Warto podkreliæ parametr czasu, jaki towarzyszy obser- watorowi podczas poruszania siê g³ównymi ci¹gami widokowymi (szlak ¿eglowny, turystyczne trasy piesze) badanej krainy. Percepcja krajobrazowa w tym przypadku jest najczêciej procesem ci¹g³ym trwaj¹cym kilka, kilkanacie dni. W takiej perspektywie cza- sowej cecha ró¿norodnoci i zmiennoci odbieranych widoków stanowi walor kluczowy.
Za niepokoj¹c¹ tendencjê nale¿y uznaæ ubywanie powierzchni u¿ytków rolnych w badanym obszarze, szczególnie, gdy jest to skutkiem zaniechania dzia³alnoci rolniczej lub planowanego zalesiania. Przy z³o¿onych przyczynach tego zjawiska implikuje ono wi- doczne, negatywne konsekwencje krajobrazowe: tereny od³ogowane ³atwo ulegaj¹ de- gradacji estetycznej na skutek naturalnej sukcesji wtórnej, tereny zalesiane trac¹ swoje znaczenie ekspozycyjne oraz obni¿aj¹ ró¿norodnoæ odbieranych widoków. Zjawisko to czêsto dotyczy istotnych krajobrazowo i eksponowanych przestrzeni. Degradacja krajobra- zu siêga czêsto g³êbiej w tradycyjne, wiejskie struktury osadnicze, zniekszta³caj¹c lub wrêcz zacieraj¹c materialne ramy ich egzystencji. Zjawisko zmniejszania siê terenów rol- nych pozostaje w relacji przyczynowo-skutkowej z tendencj¹ depopulacji obszarów wiej- skich. W konsekwencji tradycyjne zabudowania kszta³tuj¹ce krajobraz wsi mazurskiej (fot. 3)
Fot. 3. Tradycyjne gospodarstwo rolne forma, skala, koloryt wspó³tworz¹ce krajobraz harmo- nijny z naturalnym otoczeniem (fot. autora)
Photo 3. A traditional farm; the form, scale and colours co-create a landscape that is in harmony with the natural surroundings (the authors photo)
ulegaj¹ technicznej degradacji, ustêpuj¹c miejsca swoistej atrapie krajobrazowej, za jak¹ nale¿y uznaæ pseudoregionalne budownictwo rekreacyjne i letniskowe wraz z towarzy- sz¹c¹ im sezonow¹ infrastruktur¹.
Negatywne konsekwencje krajobrazowe wynikaj¹ ponadto ze zmiany charakteru i skali gospodarstw rolnych. Tradycyjne, indywidualne gospodarstwa rodzinne oraz wiel- kopowierzchniowe przedsiêbiorstwa rolne generuj¹ zauwa¿alnie ró¿ne efekty krajobrazowe [Kowicki 1997]. Bogaty materia³ ikonograficzny [Kujawski 2007, 2008, 2010] dokumentuje drobn¹ skalê i tradycyjny profil indywidualnych gospodarstw rolnych, do niedawna do- minuj¹cy w badanym obszarze. Charakterystyczne elementy tego krajobrazu: prostota form architektonicznych, mozaikowoæ upraw, wielobarwnoæ i swojskoæ otuliny go- spodarstw wiejskich [Ka¿de miejsce... 2000] podlega³y naturalnej, ³atwej syntezie krajo- brazowej z elementami krajobrazu naturalnego. Obserwowany na przestrzeni ostatnich lat wzrost liczby gospodarstw wielkopowierzchniowych, przy jednoczesnym spadku iloci gospodarstw drobnych, deprecjonuje jakoæ estetyczn¹ krajobrazu wiejskiego (fot. 4).
Fot. 4. Rolnictwo uprzemys³owione krajobraz zdominowany przez monokulturê (fot. autora) Photo 4. Industrialized agriculture; landscape dominated by agriculture mono-culture (the authors
photo)
Wed³ug Powszechnego Spisu Rolnego z 2010 r. w województwie warmiñsko-mazur- skim (w porównaniu z wynikami spisu z 2002 r.) liczba gospodarstw rolnych w grupie obszarowej do 1 ha u¿ytków rolnych zmniejszy³a siê o 27,2%, zwiêkszy³a siê natomiast o 24,5% liczba gospodarstw najwiêkszych o powierzchni 50 ha i wiêcej u¿ytków rol- nych [Raport z wyników 2010]. Konsekwencj¹ komasacji obszarów rolnych staje siê wy- pieranie poza zasiêg percepcji wzrokowej elementów krajobrazu naturalnego i zatarcie tradycyjnej koegzystencji przenikaj¹cych siê wzajemnie obszarów.
OCHRONA I KSZTA£TOWANIE KRAJOBRAZU ROLNICZEGO I WIEJSKIEGO Podstawê prawn¹ ochrony gruntów rolnych stanowi Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r.
o ochronie gruntów rolnych i lenych (Dz.U. nr 16, poz. 78) reguluj¹ca zasady ochrony gruntów rolnych i lenych oraz rekultywacji i poprawiania ich wartoci u¿ytkowych. Jak- kolwiek zapisy ustawy uznaæ nale¿y za fundamentalne dla zachowania potencja³u krajo- brazowego u¿ytków rolnych, to problematyka ochrony i kszta³towania krajobrazu wiej- skiego i rolniczego znacznie wykracza poza jej zakres.
Blisko 60% badanego obszaru objêta jest statusem Obszaru chronionego krajobrazu [Gadomska 2011]. Ustalenia dotycz¹ce objêtych tym statusem gruntów rolnych maj¹ charakter ramowy i zawieraj¹ jedynie elementarne zakazy (np. likwidacji i niszczenia za- drzewieñ ródpolnych, wylewania gnojowicy itp.). Mo¿liwoci wiadomego planowania i kszta³towania krajobrazu rolniczego i wiejskiego oraz ich ochrony stwarzaj¹ natomiast zapisy Ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. nr 80, poz. 717 ze zm.). Niestety, podstawowe narzêdzie prawne kszta³towania przestrzeni gminy, tzn. miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, jest wykorzy- stywane w zakresie marginalnym odsetek terenów pokrytych planami w badanym ob- szarze wynosi zaledwie 3,5% [Gadomska 2011]. Brak miejscowych planów zagospodaro- wania przestrzennego obszarów o szczególnych walorach ekspozycyjnych i krajobra- zowych jest sytuacj¹ gron¹. Dotyczy to w równym stopniu obszarów rolnych i wiej- skich, których racjonalne kszta³towanie powinno podlegaæ pracom planistycznym, okre-
laj¹cym formy bezpiecznego dla rodowiska i krajobrazu przekszta³cania, rozwoju i u¿yt- kowania. Konsekwencje zaniechania w tym zakresie s¹ przewidywalne krajobraz rolny Krainy Wielkich Jezior Mazurskich mo¿e stanowiæ coraz bardziej przypadkowy zapis zmian przestrzennych wywo³anych doran¹ koniunktur¹ ekonomiczn¹ i polityk¹ roln¹, z zauwa¿alnym obni¿eniem jego jakoci i ró¿norodnoci oraz zatraceniem lokalnej skali [Królikowski 2010].
WNIOSKI
1. U¿ytki rolne stanowi¹ istotny element wspó³tworz¹cy charakter krajobrazowy Kra- iny Wielkich Jezior Mazurskich.
2. Zmiany struktury agrarnej prowadz¹ce do redukowania terenów rolnych nale¿y uznaæ za niekorzystne, równie¿ z krajobrazowego punktu widzenia.
3. Tradycyjna, ekstensywna dzia³alnoæ rolnicza wykorzystuj¹ca istniej¹ce zasoby naturalne i ludzkie ma du¿e znaczenie w ochronie i odbiorze krajobrazu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Nie wyklucza to osi¹gania efektów ekonomicznych w drodze np. pro- dukcji zdrowej, organicznej ¿ywnoci czy promocji agroturystyki.
4. Tereny rolne, wspó³tworz¹ce region Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, wymagaj¹ ochrony i kszta³towania w kierunku synergicznego wspó³tworzenia wartoci przestrzen- nych krajobrazu.
PIMIENNICTWO
Bogdanowski J., £uczyñska-Bruzda M., Novák Z., 1979. Architektura krajobrazu. PWN, War- szawa, 5197.
Böhm A., 2010. Udane i nieudane zwi¹zki ochrony krajobrazu i planowania przestrzennego w Polsce. [W:] Przemiany krajobrazu kulturowego w Polsce. Tradycja, wspó³czesnoæ, przy- sz³oæ. VI Kongres Krajoznawstwa Polskiego, z. 3. Olsztyn, 1723.
Cerver F. A., 2000. The World of Contemporary Architecture. Könemann, Cologne, 214.
Gadomska W., 2011. Prawne podstawy ochrony i kszta³towania krajobrazu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, Architektura Krajobrazu 4(33), 8593.
Ka¿de miejsce opowiada swoj¹ historiê czyli rzecz o dziedzictwie wiejskim, 2001. Poznañ, 1223.
Kondracki J., 2000. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa, 109113.
Kowicki M., 1997. Wie przysz³oci jako alternatywa osadnicza miasta. Wyd. Politechniki Kra- kowskiej, Kraków, 2642.
Królikowski J., 2010. Kultura przestrzeni w gminie. [W:] Kultura przestrzeni gminy. SGGW, Warszawa, 222241.
Kujawski W., 2007. niardwy. Szlak wodny. Ilustrowany przewodnik po dawnych Mazurach.
Olsztyn.
Kujawski W., 2008. Mamry. Szlak wodny. Ilustrowany przewodnik po dawnych Mazurach.
Olsztyn.
Kujawski W., 2010. Niegocin. Szlak wodny. Ilustrowany przewodnik po dawnych Mazurach.
Olsztyn.
Lailach M., 2007. Land Art. Taschen, Köln, 624.
Marks M., Nowicki J., 2010. Pola uprawne i u¿ytki zielone we wspó³czesnym krajobrazie rolniczym. Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 9(3), 95106.
Patoczka P., 2000. ciany i bramy w krajobrazie. Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków.
Raport z wyników województwa warmiñsko-mazurskiego. Powszechny Spis Rolny 2010.
[online] <www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/olsz/ASSETS_raport_PSR_2010.pdf>, data dostêpu:
luty 2012.
Tarajko-Kowalska J., Kowalski P., 2007. Kszta³towanie harmonii wizualnej miêdzy krajobrazem a architektur¹ w oparciu o kolor. Czasopismo Techniczne 5-A. Wyd. Politechniki Krakow- skiej, Kraków, 99101.
Toeppen M., 1998. Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej. Wspólno- ta Kulturowa Borussia (reprint).
Wines J., 2000. Zielona architektura. Taschen, Köln.
AGRICULTURAL LAND IN THE LANDSCAPE OF THE GREAT MASURIAN LAKES DISTRICT
Abstract. The Great Masurian Lakes District is a region of significant natural and landscape values. The system of Masurian lakes and canals, developed during hydrotechnical engineering works started in the 19th century [Toeppen, 1998], has created a clearly-defined and unique sequence of landscape macro-interiors. Their basic components to be considered include areas of lakes, forests and arable land. The tourist attractiveness of the study area results from, inter alia, the variability and diversity
of the perceived sights, and is particularly noticeable in the longitudinal orientation which is in line with the direction of the main waterway. Agricultural land has been actively shaping the landscape of the region under study, and the variability of both its area and the structure of use implies observable landscape effects.
Key words: natural landscape, agricultural landscape, agricultural land, agrarian structure, landscape protection and development.
Zaakceptowano do druku Accepted for print: 10.09.2012
