Białystok, Drohiczyn, Łomża 24(2006)
KS. KRZYSZTOF MIELNICKI
TROSKA KOŚCIOŁA O WŁAŚCIWĄ POSTAWĘ MŁODZIEŻY WOBEC MEDIÓW
W DOBIE REWOLUCJI INFORMACYJNEJ
Treść: Wprowadzenie; 1. Media w dobie rewolucji informacyjnej; 2. Młodzież w medialnym środowisku wychowawczym; 3. Kościół wychowujący młodzież do odbioru mediów;
Podsumowanie.
Wprowadzenie
Troska o sprawy Królestwa, o to by rozszerzało się w sercach ludzi na całym świecie, nieustannie pobudza Kościół do poszukiwań. Nie łatwo jest znaleźć drogę do człowieka i dotrzeć do niego z Dobrą Nowiną o Króle- stwie Niebieskim, doprowadzić go do zażyłości z Jezusem Chrystusem, szczególnie jeśli jest to spotkany na katechezie szkolnej nastolatek, niere- gularnie chodzący do Kościoła.
Dynamiczny rozwój mediów obserwowany w dzisiejszych czasach, podbija wszystkie dziedziny życia. Jest oczywiste, że w czasie lekcji religii coraz częściej w kieszeni ucznia dzwoni telefon, albo słychać muzykę ze zbyt głośno ustawionego odtwarzacza mp3. Tego typu zdarzenia zauwa- żamy również podczas Liturgii. Nowoczesne środki przekazu wkraczają w obszar Kościoła i jego działalności razem z człowiekiem. Zaistniała sy- tuacja wymusza również na Kościele uwzględnienie ich w jego trosce dusz- pasterskiej.
1. Media w dobie rewolucji informacyjnej
Trzy rewolucje przemieniły, i przemieniają nadal świat, na wszystkich jego poziomach (indywidualnym, rodzinnym, społecznym, globalnym). Li- teratura nazywa je także falami1. Pierwszą była rewolucja rolna ok. 10 tys.
1 Zob. BA. Grzbiet fali. <www.geocities.com/Athens/Forum/5921/books/toffler/nch1-2.html.
26.04.04>; Por. A. Toffler. Trzecia fala. Warszawa 1986.
lat temu, kiedy to człowiek zaczął zakładać wioski, osady i uprawiać ziemię, porzucając koczowniczy styl życia. Opanowanie metody wytopu żelaza przy użyciu węgla kamiennego, jego mechaniczna obróbka, wprowadzenie ma- szyn przędzalniczych i tkackich, skonstruowanie maszyny parowej oraz za- stosowanie energii pary wodnej jako siły napędowej, wywołały rewolucję przemysłową, trwającą w Europie od XVII do końca XIX wieku.
Nowa, trzecia rewolucja w dziejach świata, to rewolucja informacyj- na. Tym razem wywołana została nie przez rozwój technologii produkcji i transportu, ale przez technologie przetwarzania informacji i komuniko- wania2. Rozpoczęła się w drugiej połowie XX wieku z chwilą rozpowszech- nienia komputerów osobistych. Gospodarka rolna i przemysłowa ustępują miejsca gospodarce wiedzy. Sektor usług, staje się głównym miejscem za- trudnienia, a w nim zarządzanie informacją3. Przekazywana bezpośrednio lub przez pośredników – media, dociera do nas – odbiorców, kreuje rze- czywistość i modeluje człowieka. Wymusza na nim pewne umiejętności, a nawet cechy osobowości, zmieniając jego antropologię.
Informacja określa nasze podejście do życia i wiedzę o nim. Ona uczy nas jak i o czym myśleć, ona kształtuje świat wokół nas i uczy, co jest waż- ne, co godne uwagi, a co podeptania. Żyjemy w natłoku informacji, nie- którzy nazywają tę sytuację smogiem informacyjnym. Jest ich tak wiele, że nie jesteśmy w stanie wszystkich przyjąć i tym bardziej przeanalizować, dlatego musimy dokonywać selekcji. Często jest tak, że obok wartościo- wych informacji dających rzetelną wiedzę o świecie, pojawiają się informa- cyjne śmieci, nieistotne lub też nieprawdziwe. Często fakty wymieszane są z ich interpretacjami lub nadinterpretacjami. To wszystko może wpływać na manipulację człowiekiem.
W gąszczu informacji każdy człowiek staje się ich odbiorcą i nadawcą.
W znacznym stopniu od jego umiejętności zależy przyjęcie informacji oraz to, czy będzie umiał ją przekazać, czy dotrze ona do odbiorcy i jaką będzie miała formę. Coraz istotniejsze stają się kompetencje komunikacyjne, czyli znajomość niezbędnych kodów, kanałów i form komunikacji. Wiele zależy od tych kompetencji i to one dzielą dzisiejszy świat, dzisiejsze społeczeń-
2 T. Zasępa. Red. Transformacja w kierunku społeczeństwa wiedzy i jej implikacje w społecz- ności europejskiej. W: Internet. Fenomen społeczeństwa informacyjnego. Częstochowa 2001 s. 114-115.
3 A. Niwiński. Środki informatyczne w katechetycznej działalności Kościoła. Kraków 2004 s. 191-193; Por. A. Visalberghi. Czy ograniczenie wydatków oświatowych może być zja- wiskiem korzystnym. W: Nowoczesność w kształceniu i wychowaniu. Red. Cz. Kupisiewicz.
Warszawa 1990 s. 78-82.
stwa, i przyczyniają się do pogłębiania się różnic i rozwarstwienia społe- czeństw.
Często stosowany termin charakterystyczny dla obecnych czasów, to medium, albo jego liczba mnoga media. Pochodzi on z łac. medium – środek, coś pomiędzy4. W nauce o komunikowaniu, wskazuje na środek służący do komunikowania, czyli pośrednika pomiędzy nadawcą a odbiorcą, który dostarcza informacji, jest jej prze- kaźnikiem i nośnikiem. „Media to wszystkie środki użyte przez ludzi w komuni- kowaniu się miedzy sobą i otoczeniem, w szczególności te, których zadaniem jest komunikowanie się z masami”5. Kolejne słowo mass, łac. oznaczające masę, wska- zuje na odbiorców – masową publiczność, jak również na technologię przekazu, sposób komunikowania – masowe media. „Termin ten powstał w Stanach Zjedno- czonych w czterdziestych latach i zwracał uwagę na główne cechy środków maso- wego przekazu: masowość produkcji i odbioru przekazów oraz schematyczność, prostotę i łatwą dostępność przekazywanych treści”6.
Powyżej omawiany termin jest stosowany powszechnie w literaturze, na określenie: prasy, filmu, radia i telewizji. Termin media występuje w róż- nych złożeniach jako określenie nowych zjawisk audiowizualnych. Znawcy tematu pojęciem intermedialności określają fenomen wymieszania się od- dzielnie istniejących przekaźników. Przykładem zastosowania intermedial- ności, są filmy angielskiego twórcy, uważającego się za reżysera kina meta- forycznego Petera Greenawaya. Dokonuje się w nich wymieszanie różnych procesów przetwarzania obrazu: fotograficznych, kinematograficznych, elektronicznych7. Nie są one sumą różnych koncepcji medialnych, ani usy- tuowania między mediami poszczególnych dzieł, ale są swego rodzaju kon- ceptualną fuzją różnych mediów, a jej skutkiem jest nowy kontekst medial- ny8. Dobrym przykładem jest poezja dźwiękowa9.
Powstanie intermedialności idzie w parze z powstaniem mediów tech- nicznych, zwłaszcza fotografii i filmu, a w miarę ich rozwoju, szczególnie wraz z pojawieniem się komputera prowadzi do autoreferencyjności, po- nieważ w przekaźnikach cyfrowych rozdział mediów zostaje zniesiony.
4 Słownik łacińsko-polski. Red. K. Kumaniecki. Warszawa 1967 s. 305;
5 T. Zasępa. Media. Człowiek. Społeczeństwo. Częstochowa 2000 s. 257.
6 Encyklopedia Internetowa PWN. <www.encyklopedia.pwn.pl/73255_1.html.2004-01-20>.
7 Zob. Y. Spielmann. Klocki do teorii intermedialności obrazu. W: Współczesna niemiecka myśl filmowa. Od projektora do komputera. Red. A. Gwóźdź. Katowice 1999 s.165-166.
8 Zob. J. E. Müller. Intermedialność jako prowokacja nauki o mediach. W: Współczesna niemiecka myśl filmowa. jw. 9 s. 137-140.
9 Zob. G. Jankowicz. Niewyrażalne. <http://www.ha.art.pl/muzyka/jankowicz.html.2004-01- -20>.
Multimedia to połączenie różnych sposobów przekazywania informacji za pośrednictwem komputera lub skomputeryzowanego sprzętu audiowi- zualnego. Dobrym przykładem są wideoklipy i gry komputerowe10. Kościół Katolicki w teologicznej refleksji, jak również w oficjalnych dokumentach, najczęściej używa określenia: środki społecznego przekazu lub środki społecznego komunikowania myśli. „Przekonujemy się zatem, że pierwszym areopagiem współczesnym jest świat środków przekazu, który jednoczy ludzkość i czyni z niej, jak to się określa światową wioskę”11. In- terpretacja terminu akcentuje społeczny, a nawet ogólnoświatowy zasięg przekaźników myśli ludzkiej12.
2. Młodzież w medialnym środowisku wychowawczym Każde działanie jakie podejmuje człowiek ma na niego wpływ. Ślady pozostają w zależności od częstotliwości oraz intensywności przeżywania i dotyczą np.: nauki gry na instrumencie, uprawiania sportu, nauki, modli- twy etc. Podobnie ma się sprawa z korzystaniem z mediów. Według ośrod- ków badań opinii społecznej, przeciętny Polak spędza przed telewizorem ponad cztery godziny dziennie i jest to jego ulubiony rodzaj wypoczynku, w tym także dzieci i młodzieży13. Z Internetu korzysta co czwarty obywatel Polski w wieku 15-75 lat14. Czas poświęcany mediom plasuje się na trzeciej pozycji tuż za snem i szkołą – pracą.
Kilka godzin dziennie poświęcanych mediom zostawia niezatarty ślad i zmiany w całej osobie użytkownika. Szczególnie wtedy, gdy osoba jest w trakcie intensywnych przemian rozwojowych: biologicznych, psycholo- gicznych i społecznych. Czyli, w myśl definicji rozwoju, jest w trakcie „pro- cesu samoorganizowania się struktur psychicznych w wyniku gromadzenia i odkładania się oraz strukturowania doświadczeń wynoszonych z własnej
10 Zob. Y. Spielmann, jw. s.158.
11 RM 37.
12 J. Chrapek. Kościół a środki społecznego przekazu. Warszawa 1990 s. 8-10.
13 P. Kossowski. Telepokolenie – miejsce telewizji w życiu. W: Nastolatki i kultura w drugiej po- łowie lat dziewięćdziesiątych. Red. A. Przecławska Warszawa 2000 s. 60-65.
Zob. BA. Telewizor zamiast książki. Badania rynku. Jak Polacy spędzają wolny czas? W: Ży- cie Warszawy 16-17 marca 2002. nr 64 s. 2.
14 Zob. T. Woźniak. 22,3 procent Polaków korzysta z Internetu. <www.pmedia.info/showlu- dzie. php?wid=350/27.04.2004>.
aktywności”15. Aktywność sprawia, iż osoba reguluje swoje relacje ze świa- tem zewnętrznym. Te relacje są bezpośrednie, a w dzisiejszych czasach co- raz częściej i pośrednie. Tym, co jednostka wynosi z przeżytych zdarzeń, sytuacji i własnych działań jest doświadczenie. Zostawia ono ślad nie tylko w mózgu i innych układach organizmu lecz także w psychice, i jako takie, stanowi materiał rozwoju osobowości16. Środowisko wychowawcze tworzy wszystko co dzieje się w bezpośrednim otoczeniu, a także i to, co dociera przez przekaz pośredni do osoby, co wpływa na jej aktywność i doświad- czenia17. Można zaryzykować stwierdzenie, że środowiskiem wychowaw- czym, które dzisiaj ma na młodego człowieka największy wpływ nie jest rodzina18, szkoła, ani Kościół, tylko są nim media19.
Okresy przemian w życiu człowieka, które wiodą go z dzieciństwa do dorosłości, psychologia nazywa adolescencją – z łac. adolescere znaczy wzrastanie ku dorosłości. Obejmuje on lata od około 11-12 do około 17-21 roku życia. Należy zobaczyć ową młodzież w medialnym środowisku wy- chowawczym. Media przez swoją specyfikę tworzą własny świat, do którego droga wiedzie przez reprezentacje kreowane przez inne osoby. Zatem kon- takt z tym światem następuje przez symboliczne jego reprezentacje o okre- ślonych cechach i właściwościach. Ruchomy obraz, symbolika, język, inte- raktywność nowych mediów, funkcje rejestrowania, przetwarzania i udo- stępniania, wskazują bardziej na inność świata medialnego niż pozostałe obszary rzeczywistości. Prezentowany świat staje się bardzo atrakcyjny, ale jednocześnie zaborczy, zmuszający do przyjmowania lansowanych stylów życia. Jest on często odrealniony, upozorowany i konkurencyjny w stosun- ku do realnego. Pełen sukcesów, osiągnięć i szans rozwojowych, a także wojen, dyskryminacji i destrukcji. Codziennie młody człowiek wchodzi w ten świat, nawiązując z nim relacje. Gromadzone przeżycia mogą budo-
15 M. Tyszkowa. Rozwój psychiczny człowieka w ciągu życia: zagadnienia teoretyczne i meto- dologiczne. Warszawa 1988 s. 49.
16 B. Kaja. Rozwój i wychowanie – kontekst teoretyczny. W: Nowe ujęcia w rozwoju człowieka.
Red. B. Karczmarek. K. Markiewicz. S. Orzechowski. Lublin 2001 s. 25-26.
17 J. Izdebka. Dzieci „globalnej wioski” – nowy wymiar dzieciństwa. Wyzwania pedagogiczne.
W: Media i edukacja. Red. W. Strykowski. W. Skrzydlewski. Poznań 2002 s. 91.
18 Bydgoska Akademia Medyczna przeprowadziła badania wśród uczniów w wieku 12-18 lat z których wynika, że telewizja i kolorowe tygodniki mają większy wpływ na wychowanie ba- danej grupy niż ich rodzice. <www.gazeta.pl/fix/elementy/druk_metroom.jsp?xx=1531601
&kodMetron=4CM.../ z dn. 25.02.2004>.
19 Zob. J. Gajda. Media w edukacji. Kraków 2002 s. 113-134; M. Braun-Gałkowska. I.
Ulfik-Jaworska. Zabawa w zabijanie. Lublin 2002 s. 8.
wać, wzbogacać osobowość, rozwijać, umożliwiać poznawanie i interpre- tację rzeczywistości. Mogą też działać odwrotnie, destrukcyjnie na różne sfery osobowości20.
Funkcje psychiczne, takie jak: intelekt, emocje i wola21, posłużą pomo- cą w określeniu wpływu mediów na postawy młodego człowieka dzisiejszej epoki, znajdującego się w obszarze pozytywnych i negatywnych oddziały- wań mediów22.
Sfera poznawcza człowieka przyjmuje informacje przez zmysły. Wzrok, słuch, dotyk, powonienie, smak, to sposoby doświadczania przez isto- ty ludzkie otaczającej rzeczywistości23. Zakończenia włókien nerwowych, które są wrażliwe na różne bodźce ze środowiska zewnętrznego to ekste- roreceptory. Biorą one udział w zamianie informacji na materię psychicz- ną. Współczesne media oddziałują na dwa zmysły wzrok i słuch. Czyli na część receptorów, które odbierają bodźce z odległości i noszą nazwę telere- ceptorów24
Media informują, ale zarazem dezinformują25. Niewątpliwie najważ- niejszą funkcją jest przekazywanie rzetelnej i prawdziwej informacji. Ła- two mogą mieszać informację z jej interpretacją lub fantazją. Oprócz tego obok siebie są przekazywane informacje ważne i błahe, śmieszne i tragicz- ne, płytkie i głębokie. Odbiorca musi sam dokonać ich selekcji i interpre- tacji26. W świecie mediów bardzo często mamy do czynienia z przekazywa- niem prawdy niewystarczająco pełnej, czyli tzw. półprawdy. Zamierzone podawanie niepełnej prawdy może rodzić niepotrzebne zafałszowanie ob- razu rzeczywistości. Samo podawanie nieprawdy może być obciążone złą intencją mającą na celu manipulację lub osiągnięcie celu moralnie złego27.
20 J. Izdebka, jw. s. 94-96; Zob. M. Wawrzak-Chodaczek, jw. s. 129; Por. J. Chwaszcz. M.
Pietruszka. D. Sikorki. Media. Lublin 2005 s. 79-138.
21 Zob. A. Błachno. P. Filipkowski. Sztuczna inteligencja. <www.cyberforum.edu.pl/teksty.
php3?ITEM=44/29.04.2004>.
22 B. Kostrubiec. Mentalność audiowizualna dzieci i młodzieży. W: Środki audiowizualne w katechezie. Red. S. Kulpaczyński Lublin 2004 s. 14-15.
23 Zob. R. Sikes. Systemy reprezentacji. <http://www.metamorfoza.pl/idea/repsys.htm/
06.04.2004r>.
24 Zob. T. Tomaszewski. Psychologia. Warszawa 1982 s. 214-226.
25 B. Kostrubiec, jw. s. 18.
26 P.T. Nowakowski, Fast food dla mózgu czyli telewizja i okolice. Tychy 2002 s. 18.
27 Zob. W. Pawłowski. Manipulacja w środkach masowego przekazu. W: Wobec socjotechniki.
Red. M. Renkielska. Kielce 1998 s. 43-50.
Media uczą i deprawują, uczą, ponieważ wartość edukacyjna mediów jest niezaprzeczalna, ale ilość scen przemocy, wulgarnych słów i prymi- tywnych zachowań przekracza dawkę, którą moglibyśmy spotkać w rze- czywistości. Mówimy, że media charakteryzują się nadreprezentacją agre- sji w stosunku do rzeczywistości, co jest szkodliwe zwłaszcza dla młodych umysłów. Media realizują swoją misję przez ostrzeganie przed złem, ale nie można tym usprawiedliwiać tak dużej ilości agresji. Piętnowanie zła musi być uzupełniane przez pozytywny aspekt, drogi wyjścia, sposoby przezwy- ciężania zła28.
Media wartościują – nazywają, kategoryzują i za razem przewartościo- wywują, np. przeakcentowują jedne zachowania, niedoceniają innych. Wia- domości telewizyjne mogą wartościować przez kolejność przekazywanych informacji, ich zestawienia, dobór i długość migawek, zwrócenie uwagi na pewne fragmenty a pominięcie pozostałych. To po to, by wywołać z góry zamierzone oddziaływanie29. Dodatkowo częstym dzisiejszym problemem jest pokazywanie hedonistycznej postawy wobec życia – rosnący konsump- cjonizm, moda na posiadanie wszystkiego. Szczęście osiąga się nabywając określone produkty, a fakt posiadania stanowi o wartości człowieka. Ak- centowanie wartości sensualnych, takich jak przyjemność jedzenia, picia, doznań cielesnych, jest niczym innym jak pielęgnowaniem wartości ego- istycznych, przy jednoczesnym pomijaniu wartości altruistycznych jak np.:
pomaganie drugim, czy posłuszeństwo30.
Media przybliżają świat, powodują, że możemy szybko dowiedzieć się, co stało się na innych kontynentach, w innych miastach, powodują odczu- cie funkcjonowania w globalnej wiosce. Media mogą dawać wrażenie obec- ności i zmniejszać poczucie osamotnienia, ale też oddalają, np. powodują osłabienie więzi międzyludzkiej, zdarza się, że widzowie interesują się bar- dziej losami fikcyjnych bohaterów filmowych niż losami sąsiadów. Media sprawiają, że rzeczywisty świat staje się mniej barwny, interesujący i obcy, wręcz nieatrakcyjny. Mogą pokazywać niepersonalistyczny model relacji międzyosobowych (w tym sprymitywizowany seks), powodować osłabie- nie relacji rodzinnych (np. przez ilość czasu poświęcanego mediom, a nie członkom rodziny)31.
28 B. Kostrubiec, jw. s. 18; Zob. J. Nagórny. Przemoc w mediach (1). W kontekście etyki dzien- nikarskiej. „Nasz dziennik” 26 kwietnia 2002. nr 98 s. 12.
29 Zob. P.T. Nowakowski, jw. s. 20.
30 B. Kostrubiec, jw. s. 18-19. Zob. J. Condry. Złodziejka czasu, niewierna służebnica. W: J.
Condry. K. Popper. Telewizja. Zagrożenie dla demokracji. Warszawa 2001 s. 29.
31 B. Kostrubiec, jw. s. 19; Zob. P.T. Nowakowski, jw. s. 22-21; 30-31.
Media pomagają myśleć, rozwijają, ponieważ prezentują ciekawe opi- nie, sądy, zdania uczonych, specjalistów, lecz także przeszkadzają myśleć, determinują ponieważ przez prezentację tych poglądów oduczają samo- dzielności myślenia, umiejętności dyskutowania, wyrażania swojego zda- nia, poszukiwania twórczych rozwiązań, a czasem nawet zanieczyszczają.
Z mediów, głównie z seriali telewizyjnych, człowiek czerpie tematy do roz- mów, a nawet słownictwo32.
Media pokazują różnorodność świata, jego bogactwo, mnogość kultur, ale zarazem ograniczają wizję, bo jest to świat ubogi, zredukowany, dwu- wymiarowy, odbierany przez wzrok i słuch. Świat doświadczany przez małe okienko szklanego ekranu, jako elektroniczny obraz przedstawiający rze- czywistość według scenariusza reżysera33. Media sugerują wizję świata, do tego stopnia, że zacierają granicę między fikcją, a rzeczywistością. Zdarza się, że kamera przestaje towarzyszyć wydarzeniom, a w to miejsce je współ- organizuje34. Media wpływają na ludzi, nie tylko na to, co ludzie myślą, lecz na to, o czym myślą. Wyznaczają zakres i kierunki ludzkiego myślenia35. Emocje są obok zdolności myślenia drugim istotnym składnikiem ludzkiej psychiki. Mają one zasadniczy wpływ na jakość przeżywania ży- cia. Niosą one ze sobą dużą energię. Sfera emocjonalna człowieka jest jak furtka, przez którą dostaje się do człowieka nowa mentalność niczym koń trojański. Przez zaangażowanie emocji pobudzany jest intelekt i mobili- zowana jest nasza wola, wszystko na swój sposób. Media oddziałują swoją dramaturgią, powodują wzruszenia i przeżycia emocjonalno-ekspresyjne36. W ten sposób rozbudzając zaangażowanie, zainteresowanie i zaciekawienie prezentowanymi treściami, wpływają na procesy motywacyjne, podnoszą efektywność przyswajania treści przekazu37.
Badania wykazują, że media wprowadzają negatywne stany w zakresie emocjonalności. Wpędzają człowieka w neurotyczne poszukiwanie nowo- ści i wrażeń, w doznawanie zintensyfikowanej przyjemności zmysłowej38.
32 Tamże s. 19-20.
33 Zob. C. M. Martini. Rozmowy z moim telewizorem. Spotkanie Kościoła ze światem mass mediów. Kraków 1998 s. 19-20.
34 Zob. M. Szulczewski. Magia szklanego ekranu. Warszawa 1972 s. 18 – 19.
35 B. Kostrubiec, jw. s. 19; Zob. P. Kossowski, jw. s. 57.
36 Zob. M. Szulczewski, jw. s. 84.
37 B. Kostrubiec, jw. s. 20-21. Zob. M. Dziewiecki. W jaki sposób rozmawiać z młodzieżą o uzależnieniach? W: Komunikacja w katechezie. Red. J. Zimny. Sandomierz 2003 s. 126- -128.
38 E. Filipek. Wizerunek współczesnej młodzieży w środkach masowego przekazu. W: Wybrane zagadnienia z psychologii wychowawczej. Red. A. Gała. Wrocław 1999 s. 70.
Panseksualizm obecny w mediach sprawia, że młody człowiek z biegiem czasu potrzebuje coraz silniejszych bodźców by utrzymać stały poziom podniecenia. Prowadzi to do pogrążenia się w autoerotyzmie39. Progra- my, w których wyjawia się na widok publiczny najbardziej intymne sprawy z życia osobistego, dopuszczają się poważnych nadużyć. Gra się w nich na delikatnych odczuciach, traktując człowieka instrumentalnie jak produkt jednorazowego użytku40. Widowiska typu reality show odwołują się do naj- niższych popędów. Emocje wywołane za pomocą mediów wpływają rów- nież na kształtowanie postaw, przekonań i systemu wartości odbiorców41. Nadmiar mediów ogranicza rozwój młodego człowieka. Sprawia, że bywa źródłem nerwowości, rozdrażnienia, licznych napięć i nieprawidło- wego dojrzewania uczuć. Agresywne dźwięki i migotający obraz powodu- ją kumulację napięć, które muszą zostać wyładowane emocjonalnie. Zbyt dużo mediów sprawia, że dziecku coraz trudniej się uczyć. Zaczyna mieć problemy z koncentracją, osłabia się pamięć. Z czasem traci inicjatywę42. Media wyróżniają się nadreprezentacją agresji w stosunku do rzeczy- wistości i wprowadzają w błąd odbiorców o szerszym rozpowszechnieniu przemocy w stosunkach międzyludzkich. W miarę upływu czasu człowiek staje się obojętny na przemoc. Kolejnym etapem jest obojętność na agresję w życiu codziennym i brak poczucia winy przy własnych agresywnych za- chowaniach. To zjawisko nosi nazwę desenzytyzacji (zobojetnienia)43. Media kształtują zachowania poprzez różnorodne mechanizmy psycholo- giczne. Są to mechanizmy podawania wzoru (modelowania), treningu, nada- wania znaczeń oraz presji sytuacyjnej44. Te z kolei wpływają na postawy45. Mechanizm modelowania oznacza pokazywanie wzoru zachowania.
Model może, ale nie musi nosić cechy podobieństwa do osoby, na którą wywiera wpływ. I tak udowodniono, że dzieci mogą imitować zachowanie widzianych na filmie innych dzieci, osób dorosłych, ale także postaci ani- mowanych. Świat mediów promuje bardziej antywzory, bohaterów, którzy są gangsterami46.
39 Zob. P. T. Nowakowski, jw. s. 50-51; Por. E. Filipek, jw. s. 69-70.
40 Tamże s. 53-54.
41 G. Łasicki. Sztuka prezentacji. Poznań 2000 s. 79.
42 Zob. P.T. Nowakowski, jw. s. 62-64.
43 Tamże s. 33 – 34.
44 B. Kostrubiec, jw. s. 22.
45 Zob. H. Słowińska. Kształtowanie postaw religijnych na katechezie. Lublin 2004 s. 109- -167.
46 B. Kostrubiec, jw. s. 22.
Trening, jest rodzajem uczenia się przez częste wykonywanie tej samej czynności. Uczenie się jest sterowane systemem kar i nagród. Nagroda ma charakter subiektywny i zależy od rodzaju medium. Dziecko może czuć się nagrodzone podczas oglądania telewizji, np. poprzez zaspokajanie cie- kawości albo poprzez stan quasi-relaksu. Nagrodą może być pozytywne pobudzenie emocjonalne przy korzystaniu z rozrywki, jak radość, śmiech, zadowolenie, ale także ulga, jaka występuje po strachu fali, przy ogląda- niu horroru, czy satysfakcja z wygranej, z pokonania (zabicia) przeciwnika w grze komputerowej47.
Mechanizm nadawania znaczeń jest bardzo subtelny, polega bowiem na wiązaniu określonych emocji z pewnym zachowaniem. Naturalne jest kojarze- nie emocji na zasadzie: odczucie piękna – odczucie satysfakcji, widok cierpienia – odczucie negatywne. Nadawanie znaczeń jest nanoszeniem nowych znaczeń i tworzeniem z nich nowej sieci semantycznej. Za pomocą subtelnej gry można nadać nowe znaczenie określonym zachowaniom, np. pod wpływem wielogo- dzinnego oglądania telewizji widok cierpiącego może dawać odczucie obojętno- ści lub nawet (co ma miejsce u graczy komputerowych) poczucie satysfakcji48. Mechanizm presji (prowokacji) sytuacyjnej jest taką formą oddziały- wania, która skłania dziecko lub nastolatka do podjęcia zachowania pod wpływem zaistniałych bodźców z otoczenia. Media audiowizualne mają pod tym względem różnorodne znaczenie, np. telewizja raczej zniechęca do podejmowania aktywności. Bezruch, postawa siedząca jest warunkiem oglądania. Telewizja, choć może podawać wzory zachowań, może propa- gować np. sportowy styl życia. Zakłada jednak „trwanie” przy obrazie i ro- bi wszystko, aby młodego widza zatrzymać w pozycji oglądania. Siedzący tryb życia, brak aktywności mięśni, przewaga aktywności umysłu, wszyst- ko to sprawia, że u dzieci i młodzieży mogą się pojawić tiki nerwowe, nie- pokój psychoruchowy lub zaburzenia koncentracji uwagi. Są one widoczne np. na lekcjach lub przy odrabianiu pracy domowej49.
Inaczej na młodego człowieka oddziałują gry komputerowe. Gracz od- powiada na pojawiające się bodźce, reaguje na nie. Obraz wyzwala zacho- wanie. Gracz może w sposób określony przez grę aktywnie uczestniczyć w tworzeniu przemocy. „Zabawa w zabijanie” jest przedmiotem wielu gier komputerowych50.
47 Tamże.
48 Zob. P.T. Nowakowski, jw. s. 33.
49 B. Kostrubiec, jw. s. 23.
50 Zob. M. Braun-Gałkowska. I. Ulik, jw. 11- 21.
Jeszcze inaczej wygląda aktywność internetowa. Internauta wybiera, de- cyduje i reaguje pod wpływem widzianej treści. Internet może wywoływać aktywne poszukiwanie informacji, obrazów, dźwięków albo aktywizować ko- munikację. Korzystanie z Internetu także oznacza ograniczenie ruchu51. Przy analizie zachowania będącego elementem wpływu mediów, kwe- stią najbardziej podstawową jest ilość poświęcanego im czasu. Oglądając telewizję, filmy wideo, grając na komputerze, czy korzystając z Internetu, młodzi nie wykonują innych czynności – nie uczą się, nie rozmawiają z in- nymi, nie grają w piłkę, nie pomagają w pracach domowych. Czas poświę- cany mediom jest jednocześnie czasem zabieranym innym czynnościom.
Kontakt z mediami staje się codziennym i dominującym zajęciem, któremu podporządkowana jest organizacja dnia. Coraz częstszym zjawiskiem jest zaniedbywanie przez młodzież ich obowiązków na rzecz mediów 52. Atrakcyjność mediów – obraz, dźwięk, treść, jako całość powoduje, że stale wydłuża się czas, jaki dzieci i młodzież im poświęcają. Wpływa to na kształtowanie się mentalności i postaw, czyli względnie trwałych relacji wobec osób, idei, zjawisk lub przedmiotów, angażujących intelekt, uczucia oraz dążenia osoby53. Należy stwierdzić, że media mogą wykształcać po- stawę bierności. Proponują zamiast twórczej aktywności, wymagającej wy- siłku całej osoby, jedynie włączenie odbiornika telewizyjnego czy kompu- terowego. Media są rodzajem samotności przed odbiornikiem, samotności w sieci54. Kreują ludzi o „specyficznej wrażliwości, o specyficznej formie wypowiadania siebie i odnoszenia się do innych, o nowym sposobie rozu- mienia siebie i świata, o nowej strukturze myślenia, o innym podejściu do życia, aktywności i współpracy”55.
„Konsumuję, więc jestem”, można strawestować kartezjańskie: „cogi- to ergo sum”, określając postawę wobec życia dzisiejszego nastolatka z No- wej Generacji, Screen Generation56, Next Generation, Generacji Y57. Młody
51 B. Kostrubiec, jw. s. 27-28.
52 J. Izdebka, jw. s. 92-93. 96-97.
53 Zob. J. Makselon. Psychologia dla teologów. Kraków 1990 s. 206; A. Janowski. Psychologia społeczna a zagadnienia wychowania. Wrocław 1980 s. 44-47; T.M. Newcomb. R.H. Turner.
P.E. Converse. Psychologia społeczna. Studium interakcji ludzkich. Warszawa 1970 s. 67; Por.
J. Bagrowicz. Edukacja religijna współczesnej młodzieży. Źródła i cele. Toruń 2000 s. 53-54.
54 J. L. Wiśniewski. Samotność w Sieci. Warszawa 2001 s. 4.
55 M. Dziewiecki. Ewangelizacja w epoce mass mediów. <www.instrukcja.opoka.org.pl/ bi- blioteka/Z/ZM/mass.html/04.05.2004>.
56 W. Strykowski. Media i edukacja medialna w tworzeniu współczesnego społeczeństwa.
W: Media i edukacja. jw. 2002 s. 17-18.
57 Zob. M. Hausman. Generacja Y. „Wprost”. 1999 nr 20 s. 62-63.
człowiek, niezależnie od kraju i kontynentu prezentuje podobne postawy zgodnie z postępującą unifikacją stylów życia. Globalny nastolatek wywo- dzący się z wielkomiejskiej klasy średniej, jest typowym przedstawicielem kultury instant, czyli kultury życia w natychmiastowości, którą określa się:
fast food, fast sex, fast car. Puls bije mu szybko, jest bombardowany obra- zami, które wywołują potrzebę odbierania nowych pobudzeń. Fast food to McDonald’s, KFC, Coca-Cola, kuchenka mikrofalowa, gorący kubek – na- tychmiastowa przyjemność w skondensowanej formie58. Fast sex to natych- miastowa przyjemność seksualna bez zaangażowania uczuciowego i zobo- wiązań, to szerzący się panseksualizm. Fast car to natychmiastowe pokony- wanie czasu i przestrzeni, przez telefony komórkowe, sms-y, e-maile, nie- ustanne zmienianie kanałów telewizyjnych i oglądanie kilku programów jednocześnie, także Internet, jako szybki środek transportu.
Pilot od telewizora i telefon komórkowy najlepiej symbolizują rzeczy- wistość globalnego nastolatka. Jest niecierpliwy, ma problemy ze skoncen- trowaniem uwagi przez kilkanaście minut na jednej sprawie. Serwisy tele- wizyjne i radiowe muszą być zwięzłe i nadto poprzedzone zapowiedziami – forszpanami, haedami. Nic go nie jest w stanie zaszokować, jest zmęczo- ny napływającym strumieniem informacji, lecz nie potrafi bez niego żyć.
Ma nieograniczony dostęp do środków przekazu i jest świadomy proble- mów świata. Nie lubi czytać książek i nie potrafi czytać ze zrozumieniem59, woli rozrywkowe, kolorowe czasopisma, typu „Bravo”, czy też „Popcorn”60. W dziedzinie multimediów jego wiedza przekracza wiedzę nauczycieli i ro- dziców. Następuje odwrócenie ról: syn uczy ojca jak obsługiwać komputer czy telefon komórkowy. Jest tolerancyjny i ceni różnorodność i odmien- ność. Bardziej uznaje wartości indywidualne, samorealizacyjne niż podsta- wowe i ogólnoludzkie61. Pop-kultura wychodzi poza granice państw, języ- ków, narodów, by zmieniać mentalność człowieka62.
58 Zob. T. Zasępa. Globalizacja – mass media – Internet. W: Internet i nowe technologie – ku społeczeństwu przyszłości. Częstochowa 2003 s. 11-12.
59 Zob. D. Świerczyńska-Jelonek. Książka w życiu współczesnych nastolatków. W: Nastolatki i kultura w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych. Red. A. Przecławska. Warszawa 2000 s.
101-135.
60 Zob. A. Przecławska. Kontakty kulturalne nastolatków w Polsce drugiej połowy lat dzie- więćdziesiątych – zróżnicowanie, uwarunkowania. W: Nastolatki i kultura w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych. Red. Tenże. Warszawa 2000 s. 41-45.
61 Zob. K. Pawlina. Polska młodzież przełomu wieków. Warszawa 1998 s. 95-123.
62 Z. Melosik. Kultura instant – paradoksy pop-tożsamości. W: Pedagogika u progu trzeciego tysiąclecia. Red. A. Nalaskowski. K. Rubacha. Toruń 2001 s. 31-47; W. Cwalina. Genera- cja Y – ponury mit czy obiecująca rzeczywistość. W: Internet – fenomen społeczeństwa infor-
Analizy kultury, w której przyszło żyć młodemu pokoleniu, określają ją jako kulturę obrazu w odróżnieniu od kultury pisma63. Zestawienie analiz obu kultur wyraźnie pokazuje specyfikę dzisiejszych czasów. Opisy kultu- ry pisma jawią się jako uporządkowane, logiczne, opatrzone teoretyczny- mi wyjaśnieniami, związane z myśleniem abstrakcyjnym, linearnym i hi- storycznym. Analizy kultury obrazu jawią się jako przeciwieństwa: ahisto- ryczne, nielinearne i metaforyczne. Pomimo naukowych opracowań takich znawców jak Marschall McLuchan, Jean Budrillard, Paul Virillio, Jacqu- es Derrid, Michel Foucault, Günter Anders, Norbert Boltz, kulturę można bardziej odczuć niż wyjaśnić64.
Mieszkaniec takiego świata, to obywatel ahistorycznej globalnej wio- ski, który cały świat ma w zasięgu ręki. Media tworzą nową rzeczywistość, rozpoczynając od odzwierciedlenia zastanej, aż po zmianę i ukrywanie jej, złudnie podpowiadając mu, jakim ma być65. Efekt jest taki, że wirtualny człowiek traci kontakt sam ze sobą i potrzebuje do powtórnego nawiązania kontaktu wyspecjalizowanej technologii66.
Naświetlone wzajemne relacje między audiowizualnością, a dzisiejszą młodzieżą, pobudzają do kolejnych pytań. Jakie jest miejsce mediów w na- uczaniu Kościoła?
3. Kościół wychowujący młodzież do odbioru mediów Jako pierwszy dokument kompleksowo wypowiadający się na temat mediów należy wskazać: Encyklikę Piusa XII Miranda prorsus67. W niej, film, radio i telewizja zostały potraktowane łącznie jako istotne zjawisko współczesnego świata68. Mówi się często, że ta encyklika jest kompendium
macyjnego. Red. T. Zasępa. R. Chmura Częstochowa 2001 s. 34. (29-42); T. Goban-Klas.
Edukacja wobec pokolenia SMSu. W: Media i edukacja. Red. W. Strykowski W. Skrzydlewski Poznań 2002 s. 46-48.
63 Por. T. Zasępa. Media... jw. s. 68-72.
64 Zob. M. Drożdż. Media. Teorie i fikcje. Kielce 2005 s. 53-163.
65 Zob. A. Lekka-Kowalik. Ukryte założenia idei społeczeństwa informacyjnego. W: Internet.
Fenomen społeczeństwa informacyjnego. Red. T. Zasępa. Częstochowa 2001 s. 184-185.
66 Jean Baudillard. Świat wideo i podmiot fraktalny. W: Po kinie?... Audiowizualność w epoce przekaźników elektronicznych. jw. s. 247; Zob. T. Zasępa. Media. Człowiek. Społeczeństwo.
Częstochowa 2000 s. 29-30.
67 Pius XII Encyklika Miranda prorsus. W: KSK s. 79-130.
68 M. Robak. Czy Kościół lubi Internet? Sieć komputerowa w świetle wypowiedzi Kościoła kato- lickiego. W: Internet i nowe technologie ku społeczeństwu przyszłości. Red. T. Zasępa. Często- chowa 2003 s. 57.
przed soborowego nauczania Kościoła o mass mediach. Encyklikę rozpo- czyna stwierdzenie: „Zadziwiające wprost wynalazki techniczne, którymi szczyci się ludzkość współczesna, jakkolwiek są wynikiem wysiłku umysłu i pracy ludzkiej, to jednak w rzeczywistości są darem Boga Stwórcy nasze- go, od którego wszelkie dzieła dobre pochodzą…”69 Dokument wymienia dwie racje, dla których została napisana. Pierwszą jest ochrona wiernych przed niebezpieczeństwami, drugą –wskazanie dróg wykorzystania wyna- lazków w dziele zbawienia. Patronem nowych środków komunikacji został ogłoszony archanioł Gabriel, który przed wiekami przyniósł światu Dobrą Nowinę. Ogólna część encykliki zwraca uwagę na zasady, jakimi powin- ny się rządzić nowe media w rozpowszechnianiu na wielką skalę wartości kulturalnych i moralnych. Winny one realizować służbę przez podawanie prawdy i dobra na trzech ważnych odcinkach: informacja, która ma być obiektywna i zawierać komentarz wyjaśniający z oceną moralną przez na- uczanie, które dzięki mediom jest bardziej skuteczne; przez widowiska, za- wierające informację i nauczanie oraz akcję sceniczną wciągającą wszystkie władze człowieka. Zwraca uwagę także na wychowanie widzów, specyfikę widowisk młodzieżowych i na urzędy kontrolne całego procesu przekazu.
Szczegółowa część oddzielnie omawia każde z trzech mediów. Kinemato- grafia jest omawiana z punktu oceny moralnej, krytyki filmowej, kierow- ników sal, sal parafialnych, wynajmu filmów, aktorów, wytwórców i reży- serów. Radio jest omawiane w aspekcie obowiązków słuchacza, programów religijnych, katolickich stacji i odpowiedzialności za programy. Telewizja natomiast jest analizowana przez programy katolickie, zagadnienia spe- cyficzne dla telewizji. Encyklika kończy się wezwaniem skierowanym do duszpasterzy o poznawanie mediów i posługiwanie się nimi w posłudze zbawiania dusz70.
Inter mirifica jest dokumentem Soborowym, który podejmuje proble- matykę mediów. Ojcowie Soborowi wyraźnie akcentują prawo Kościoła do używania wszelkiego rodzaju środków słusznych do wykorzystania ich w dziele ewangelizacji. Wspominają o dwóch grupach ludzi: nadawcach i odbiorcach. Osoby odpowiedzialne za nadawanie powinni znać i stoso- wać zasadę porządku moralnego, zwracać uwagę na treść przekazów, brać pod uwagę okoliczności: cel, osoby, miejsce, czas – to, co może zmienić treść przekazu, oraz mieć świadomość siły sugestii tych mediów. Dekret
69 Tamże. W: KSK s. 79.
70 Zob. A. Niwiński, jw. s. 19-25.
podkreśla konieczność kształtowania prawych sumień osób korzystających z mediów. Wymienia cztery zagadnienia, które wywołują żywe dyskusje:
informacja, czyli sposób zbierania i rozpowszechniania wiadomości; stosu- nek między prawami sztuki a normami moralnymi; sposób prezentowania i omawiania zła moralnego w środkach przekazu; kształtowanie słusznej opinii publicznej. Odbiorcom poświęcono symbolicznie dwa punkty de- kretu, które są zachętą do krytycznego odbioru mediów oraz umiarkowa- nego posługiwania się nimi, szczególnie chodzi o młodych ludzi. Ostatni rozdział dotyczy spraw duszpasterskich i misyjnych. Dekret przemilcza za- grożenia płynące z rozwoju mediów takie jak komercjalizacja życia; kon- centracja; podporządkowanie wartości wyższej, chęci zysku. Przecenia na- tomiast rolę władz świeckich. Jest on uważany za jedną z najsłabszych prac soborowych. Jego novum polega już na tym, że porusza zagadnienie me- diów i wskazuje na potrzebę dalszych badań. Polecenie włączenia mediów do pracy duszpasterskiej i programów nauczania. Rozwój urzędów krajo- wych i Papieskiej Komisji oraz wyznaczenie im konkretnych zadań. Usta- nowienie Światowego Dnia Środków Społecznego Przekazu71.
Dekret Inter mirifica zalecał Papieskiej Komisji do Spraw Środków Społecznego Przekazu, przygotowanie dokumentu, oraz przygotowanie instrukcji wykonawczej, bardziej szczegółowo prezentującą naukę w tym zakresie. Prace trwały siedem lat. Communio et progressio – Zjednocze- nie i postęp – dwa naczelne założenia i cele społecznego przekazu, oraz środków przez niego stosowanych. Dokument składa się z trzech części72. Pierwsza część prezentuje elementy doktrynalne. Ukazuje rolę mediów we współczesnym społeczeństwie, a jednocześnie słabą naturę ludzką, która sprawia, że są one niewłaściwie wykorzystywane. Druga ukazuje wpływ mediów na rozwój cywilizacji. Ukazuje relacje pomiędzy środkami spo- łecznego przekazu i społeczeństwem. Wyróżnia kilka płaszczyzn takiego oddziaływania, są nimi: opinia publiczna; prawo do otrzymywania i udzie- lania informacji; wychowanie; kultura i rozrywka; sztuka i reklama. Poda- je środki do działania: odpowiednią formację odbiorców i nadawców; ko- rzyści i obowiązki odbiorców i nadawców; porozumienia i układy między obywatelami i władzami, między narodami, między chrześcijanami i ludź- mi dobrej woli. Część trzecia określa optymalne warunki efektywnego wy-
71 K. Pokorna-Ignatowicz. Kościół w świecie mediów. Historia – dokumenty – dylematy. Kra- ków 2002 s. 88-89.
72 Instrukcja pastoralna Communio et progressio. W: KSK s. 174-274.
korzystania mediów. Zwraca uwagę na użyteczność środków w dialogu w samym Kościele, Kościoła ze światem oraz w głoszeniu Ewangelii. Uka- zuje sposoby działalności katolików w środkach masowego przekazu przez publikacje, kino, radio, telewizję i teatr. Została również uwzględniona or- ganizacja pracy, przygotowanie personelu73.
Instrukcja ustanawia struktury wewnątrz Kościoła odpowiedzialne za tę działalność. Na szczycie stoi Papieska Komisja do spraw Środków Spo- łecznego przekazu. W poszczególnych krajach działają komisje episkopatu, a w diecezjach biskupi. Oni winni zająć się koordynacją inicjatyw, porad- nictwem, organizowaniem funduszy i współpracą z osobami i instytucjami świeckimi74.
Powyższa instrukcja jest podstawowym aktem wykonawczym do na- uczania soborowego, które jest oficjalnie obowiązującą doktryną w Ko- ściele Katolickim. Istotne stwierdzenia podkreślają, że środki masowego przekazu są narzędziami cennymi dla człowieka, społeczeństwa i Kościoła.
Kościół uznaje ich autonomiczną naturę, którą pragnie badać, a nie jak to było dotychczas –zmieniać. Deklaruje również swoją otwartą postawę do współpracy. Kościół zauważył potrzebę włączenia tej dziedziny do eduka- cji, jednocześnie dał podstawy teologii mass mediów, ukazując kierunki rozwoju. Instrukcja wprowadziła nowe spojrzenie na moralną ocenę me- diów, przypominając, że media są odbiciem społeczeństwa, jego mental- ności, oczekiwań i warunków życia. Z problemami tego typu, należy wal- czyć przez zmianę mentalności i postaw odbiorców, pracując na wszystkich poziomach edukacji, a nie tylko przez zmianę treści mediów. Instrukcja wskazuje również, jak wewnętrznie dostosować Kościół, by nowe narzę- dzie mogło pomagać realizować misję. Formułuje także swoje oczekiwania wobec wiernych w związku z mediami. Jest to dokument kluczowy w roz- ważaniach nad współczesnym stanowiskiem Kościoła w kwestii mediów.
Jego wskazania są aktualne także dzisiaj i są fundamentem praktycznych działań oraz naukowych rozważań75.
Kolejny istotny dokument Kościoła Katolickiego, którego nie można pominąć analizując miejsce mediów w nauce Kościoła, to Kodeks Prawa Kanonicznego z 25 I 1983r. Środki masowego przekazu zalicza on do no- wych narzędzi Kościoła i zaleca ich stosowanie (KPK 761; 822). Porusza-
73 Zob. A. Niwiński, jw. s. 28-31; R. Podpora. Pomoce audiowizualne w katechezie. Lublin 1997 s. 14-15.
74 K. Pokorna-Ignatowicz, jw. s. 99.
75 Tamże s. 102.
ne kwestie są traktowane bardzo ogólnikowo, nie zawierają precyzyjnych norm prawnych. Nie będzie przesadnym stwierdzenie, że uwagi o mass mediach są pochodną rozpatrywania innych problemów (KPK 666; 747).
W miarę dobrze opracowane jest zagadnienie cenzury (KPK 824-832) oraz sytuacji naruszenia podstawowych norm religijnych lub moralnych (KPK 1369). Sprawy katechezy porusza Kan. 779 wskazując, na konieczność „…
stosowania wszelkich środków, pomocy dydaktycznych oraz środków spo- łecznego przekazu…” (KPK 779). Istotne rozróżnienie dla naszych rozwa- żań wprowadza kodeks oddzielając pomoce dydaktyczne, od środków spo- łecznego przekazu. Podkreśla, że do człowieka należy przemawiać w zro- zumiałym dla niego języku. Niemniej jednak można bez wątpienia stwier- dzić, że jest to dokument najwyższej rangi, który włącza media do metod działalności Kościoła i docenia ich znaczenie w życiu76.
Aetatis novae jest instrukcją duszpasterską, kontynuującą myśl sobo- rowej Instrukcji Communio et progressio77. Już na samym początku stwier- dza ona, że świat środków przekazu jest współczesnym, „pierwszym are- opagiem”, o ogromnej sile oddziaływania. Omawiane sprawy związane z mediami, sprowadzają się do tezy mówiącej o tym, że media mogą służyć w głoszeniu orędzia ewangelicznego, ale mogą być wykorzystane również do manipulacji i kreowania nierzeczywistego obrazu świata78. Kościół opo- wiada się za wizją mediów na służbie ludzi i kultur79. Instrukcja zachęca do tworzenia katolickich środków przekazu i programów duszpasterskich, wykorzystujących media w ewangelizacji i na katechezie80.
Wśród dokumentów katechetycznych Kościoła Ogólna Instrukcja Ka- techetyczna wydana 1971r., w rozdziale IV, omawiającym zagadnienie po- mocy katechetycznych, wymienia również pomoce audiowizualne (DCG 105-122 ). Ich rola sprowadza się do dwóch zastosowań. Pierwsze: doku- mentowanie katechezy treściami obiektywnymi. Mają one być autentycz- ne, ze staranną selekcją wiadomości oraz przejrzyste dydaktycznie. Dru- gie: obraz, który będzie kształtował wnętrze widza oddziałując na emocje i intelekt. Dokument zwraca uwagę na cały proces powstawania pomocy, a szczególnie na wypracowanie kryteriów produkcji i selekcji uwzględnia- jących orędzie Ewangelii. Popiera ideę rozwoju środków i wskazuje kate-
76 Tamże s. 117-119.
77 Instrukcja duszpasterska Aetatis novae. L’Osservatore Romano. Roma:1992 nr 6 s. 50-59.
78 Tamże s. 52.
79 Tamże s. 53.
80 Tamże s. 58; Por. R. Podpora, jw. s. 16-19.
chezie zadanie przygotowania wiernych do korzystania z tych środków, a szczególnie umiejętności ich oceny.
Ewangelii nuntiandi – Adhortacja Apostolska Papieża Pawła VI z 1975r.
poświęcona ewangelizacji określa współczesną cywilizację, ukazując ją jako kolejny etap w rozwoju świata, cywilizacją obrazu (EN 42). Zaleca by w no- wej sytuacji posługiwać się w pracy nowymi środkami, ponieważ swoim zasięgiem owocnie poszerzają zakres działania Bożego Słowa (EN 45).
Catechesi tradendae – Adhortacja Apostolska Papieża Jana Pawła II z 1979r. jest dokumentem podsumowującym IV Synod Biskupów z 1977r.
poświęconym katechezie dzieci i młodzieży. Temat środków informacyj- nych poruszany jest w IV rozdziale, rozróżniając środki informacji od środków przekazu grupowego. Dokument podkreśla efektywność naucza- nia radiowego i telewizyjnego (CT 46). Ojciec Święty wyraził życzenie, by dzieła formacji chrześcijańskiej posługiwały się obok innych narzędzi, rów- nież pomocami audiowizualnymi (CT 45).
Sobór Watykański II przez dekret Inter mirifica zachęca do ustanowie- nia Światowego Dnia Komunikacji Społecznej. Kilkanaście miesięcy po za- kończeniu soboru Papież Paweł VI po raz pierwszy wystąpił ze specjalnym orędziem81. Od tego czasu nieprzerwanie corocznie, na ten dzień, kolejni papieże wydają orędzia. Problematykę tę stanowi kilkadziesiąt dokumen- tów wydanych przez Pawła VI i Jana Pawła II, a od tego roku również Be- nedykta XVI. Wszystkie orędzia są kontynuacją myśli Soboru Watykań- skiego II w dziedzinie mass mediów. Porównując tematykę poszczególnych Dni, można zauważyć, że koncentrują się one wokół dwóch zagadnień: po- koju w świecie i roli jaką media mogą spełnić w dziele jego budowy i pod- trzymania oraz wokół wpływu środków na rodzinę, a zwłaszcza na młode pokolenie. Wspólną cechą jest pozytywny stosunek do mediów. Orędzia akcentują pozytywne strony i możliwości jeszcze lepszego wykorzystania mediów. Znacznie mniej mówią o negatywnych skutkach i niebezpieczeń- stwach płynących ze złego użycia. Papieże zawsze podkreślają swoją życz- liwość dla pracowników mediów, doceniając ich pracę. Apelują o wykony- wanie pracy w duchu służby prawdzie. Podobnie też postrzegają odbior- ców, przypominając o ich prawach i obowiązkach82.
81 Zob. Paweł VI Orędzie na Światowy Dzień Komunikacji społecznej z 2 V 1967r. s. 517- -520.
82 K. Pokorna-Ignatowicz, jw. s. 115.
Dyrektorium Katechetyczne Kościoła Katolickiego w Polsce zostało opu- blikowane w 2001 roku. Nie jest ono kopią Dyrektorium Ogólnego z 1997 roku, ale jest uszczegółowieniem tych elementów katechezy, które nie mają swoich rozwiązań w poprzednim dokumencie oraz potrzebują uwzględnie- nia problemów polskiej katechezy, szczególnie w związku z powrotem jej do szkoły (zob. DK Wstęp).
Dokument zwraca uwagę na tendencje propagowane w środkach ma- sowego przekazu, które w oparciu o fałszywą wizję człowieka podważają autorytet rodziców i nauczycieli. Wskazuje te zjawiska, jako pole do dzia- łania duszpasterskiego, katechetycznego i wychowawczego, co winno być poprzedzone szczegółową analizą mechanizmów, jakimi rządzi się dzisiej- szy świat, w tym również świat mediów (DK 7).
Omawiany dokument zwraca uwagę na środki społecznej komunikacji, jako na „pierwszy areopag współczesny, który jednoczy ludzkość” (DK 48).
Warunki owocnego wykorzystania środków przekazu:
• Pracownicy katechezy powinni zatroszczyć się o poznanie, kompeten- cję oraz umiejętne i aktualne wykorzystanie środków przekazu.
• Popieranie tworzenia materiałów dydaktycznych, zwłaszcza podręczni- ków katechetycznych, które będą posiadać swoistą obudowę medialną w postaci kaset audio i wideo oraz programów komputerowych.
• Możliwości techniczne mediów nie mogą przesłonić prawdziwego orę- dzia Ewangelii, którym jest Jezus Chrystus.
• Korzystanie ze środków społecznej komunikacji winno być roztropne
• Katecheza winna wychowywać do właściwego odbioru mediów83. Końcowy rozdział, poświęcony formacji katechetów, wspomina po- średnio o środkach przekazywania informacji, przypominając: „Katecheza jest aktem komunikacji międzyludzkiej i dlatego wymaga znajomości me- tod i środków komunikacji” (DK 155).
W obecnych czasach, nie sposób wpłynąć na twórców informacji i jej nadawców, by treść i forma przekazów była oparta na podstawowych war- tościach: prawdzie, dobru i pięknie84. W tej sytuacji rozsądnym jest zwró- cenie uwagi na odpowiedzialność odbiorców i przygotowanie ich, szczegól- nie dzieci i młodzieży do świadomego, selektywnego, twórczego i krytycz- nego odbioru85. Kościół zdaje sobie z tego sprawę i oprócz licznych apeli
83 A. Niwiński, jw. s. 113.
84 Zob. M. Ł. Lipowski. O sprawności mass mediów w komunikacji społecznej i edukacji. W:
Media i edukacja. Red. W. Strykowski W. Skrzydlewski Poznań 2002 s. 136-140.
85 J. Gajda. Edukacja bez granic. Lublin 1992 s. 121-123; W. Strykowski, jw. s. 19.
do twórców informacji i jej nadawców, o zachowanie podstawowych zasad etyki, a także konkretnych instrukcji, swoją troskę kieruje ku wychowaniu odbiorców informacji86.
Przekaz informacji współczesnymi środkami komunikowania, najbar- dziej trwały ślad zostawia w obszarze postaw. W związku z tym, w wycho- waniu do odbioru środków audiowizualnych, istotną funkcję pełni kształ- towanie właściwych postaw i eliminowanie postaw negatywnych87. Ucznio- wie muszą wiedzieć, a jednocześnie umieć i potrafić, odnajdywać się w świecie mediów. Tak by były one pomocne w nauce i zabawie, ale przede wszystkim, by służyły sferze rozwoju osobowości. Zaniedbania w wycho- waniu do odbioru środków audiowizualnych, przy długotrwałym korzysta- niu z nich, nieuchronnie prowadzą do deformacji struktury osobowości, lęków, nerwic, nietowarzyskości, wtrenowania mechanicznych sposobów myślenia, ograniczoności horyzontów. Podziwianymi wartościami stają się wówczas techniczne możliwości wykorzystania przez siebie maszyny oraz potęga własnego umysłu, rządzonego prawami logiki matematycznej. To wszystko określa się mianem „choroby multimedialnej”, która prowadzi do kształtowania negatywnych postaw88.
Najtrudniejszą, a zarazem najważniejszą postawą do ukształtowania, jest postawa krytyczna89. W gąszczu informacji nieustannie bombardują- cych odbiorcę zauważa się wzrastające zjawisko opóźnienia publikowanych treści, a także gubienia spraw ważnych. Taka sytuacja ułatwia podatność na manipulację90.
Oto propozycje konkretnych inicjatyw, zebranych i proponowanych przez A. Lepę, jakie należy podjąć, by świadomie kształtować postawę kry- tyczną, selektywną i twórczej aktywności. Działania w celu uformowania postawy krytycznej:
86 Por. T. Kocór. Wychowanie do odpowiedzialnego korzystania z mediów. W: Katechizować dzisiaj. Problemy i wyzwania. Red. J. Stala. Kielce 2004 s. 301-321.
87 Zob. S. Kunowski. Podstawy współczesnej pedagogiki. Łódź 1996 s. 264.
88 K. Wenta. Metodyka stosowania technik komputerowych w edukacji szkolnej. Szczecin 1999 s. 142-144; Zob. B. Siemieniecki. W. Lewandowski. Internet w szkole. Toruń 1998 s. 127;
Por. J. Trawka. Internet u bram szkoły. W: Internet w edukacji. Red. A. Kołudo. J. Moos.
Łódź 2003 s. 30-31.
89 D. Adamczyk. Wychowanie do krytycznego korzystania z mass mediów. W: ZFK 4:2004 s. 53.
90 Zob. M. Zając. Wirtualny system w realizacji katechezy. W: Środki audiowizualne w kateche- zie. jw. s. 216-219.
• stały kontakt jednostki z mediami, by ich obraz nie powstawał jedynie z okazjonalnego i powierzchownego odbioru,
• stałe pogłębianie wiedzy o mediach i o ich najważniejszych mechani- zmach, m.in. przez spotkania z ludźmi mediów,
• wyrabianie stałych nawyków czerpania informacji z różnych źródeł in- formacyjnych,
• inspirowanie do dialogu z innymi ludźmi, co wyrabia osobistą refleksję na różne tematy, szczególnie przydatna jest dyskusja i formułowanie argumentów w jej trakcie,
• uczenie obiektywnej oceny zachowania ludzi i aktualnych wydarzeń,
• uwrażliwianie odbiorcy na funkcjonowanie opinii publicznej wraz z prawami, którymi ona się kieruje,
• uwrażliwianie osób na różne formy zakłamania, ponieważ fundamen- talne znaczenie ma odpowiedni stosunek do prawdy,
• wypracowywanie pozytywnego odnoszenia się do mediów, jako darów Bożych, danych człowiekowi.
Kolejna postawa, wypływająca z powyższej dotyczy selektywnego od- bioru. Jest to trudne zadanie, gdyż duża część społeczeństwa, a w tym rów- nież i młodzieży, akceptuje rzeczywistość medialną, całkowicie i bez wąt- pliwości. Oto sposoby jej kształtowania:
• wyrabianie selektywnego stosunku do ogólnodostępnych zabaw, prac, spotkań,
• eliminowanie zachowań typu: kaprys, zachcianka,
• ukazywanie niebezpieczeństwa i komplikacji w codziennym życiu, w przypadku braku selektywnego podejścia do otaczającej rzeczywi- stości,
• ukazywanie mechanizmów działania mediów, które mogą przyczyniać się do osłabienia woli ich odbiorców (sensacja, ekscytowanie ruchem i barwami, manipulacja),
• zwrócenie uwagi na motywy działania jednostki, uczenie jej hierarchi- zowania i najszlachetniejszego wybierania,
• stosowanie stopniowalności trudności wyboru, stawianie coraz trud- niejszych zadań,
• uczenie chrześcijańskiej ascezy w celu nauczenia panowania nad sobą,
• uczenie przebywania w ciszy.
Twórcza aktywność jest trzecią najczęściej podawaną postawą. Jest ona niezmiernie ważna w budowaniu właściwych relacji między osobą, a me- diami. Kształtuje się ją poprzez:
• pozytywny stosunek do twórczej pracy,
• nie dopuszczanie do rozwoju zachowań symulujących prawdziwą ak- tywność, np. przez bezproduktywne marzycielstwo albo inne działania pozorujące aktywność,
• postawę pracowitości wspieraną twórczą aktywnością i właściwe plano- wanie i wykorzystywanie czasu,
• inne osoby, znane i podziwiane, podawane jako wzorce osobowe, ma- jące duże znaczenie praktyczne w omawianym procesie,
• zadbanie o hierarchię działań, w której twórcza aktywność winna być przed zabawą, relaksem91.
Środki audiowizualne umożliwiają pośredni wpływ jednych ludzi na drugich.
To ciągle jest teoria. A jak wygląda praktyka?
Kościół troszczy się na katechezie o właściwą postawę młodzieży wobec mediów. W tym miejscu należy zauważyć, że każda grupa podręczników do młodzieży gimnazjalnej i ponadgimnazjalnej, zawiera katechezy o me- diach, dosłownie jedna lub dwie katechezy w podręczniku. Najczęściej są to teoretyczne rozważania poza jednostkowymi przypadkami odwołujący- mi się w konspektach do zastosowania telewizji. Tych katechez jest jednak zbyt mało, jak na zagadnienie wokół którego koncentruje się dzisiaj niemal cały świat.
Wychowuje się do odbioru stosując media w katechezie. Z analizy pod- ręczników do katechezy młodzieży gimnazjalnej i ponadgimnazjalnej, za- twierdzonych przez Komisję Wychowania Katolickiego Konferencji Epi- skopatu Polski (Aneks) jasno wynika, że katechezy z zastosowaniem ja- kichkolwiek współczesnych mediów, których język audiowizualny, każ- demu młodemu człowiekowi jest lepiej zrozumiały, niż teologiczny ję- zyk katechety, są niebywałą rzadkością. Na około 67 katechez zawartych w przeciętnym podręczniku do konkretnej klasy gimnazjalnej, przypada 3,9 katechezy z zastosowaniem filmu, telewizji, Internetu, komputera. Jeże- li chodzi o podręczniki ponadgimnazjalne, to w przeciętnym podręczniku znajduje się 54 katechez. 1,7 katechezy przypada na każdy z podręczników do klas ponadgimnazjalnych. Prawie cztery katechezy w ciągu roku, albo tylko dwie, to zbyt mało. Na prawie trzy tysiące katechez, zaproponowa- nych w analizowanych podręcznikach, tylko w 92 katechezach proponowa- ny jest jakiś środek audiowizualny, 3,2% katechez z zastosowaniem multi- mediów.
91 A. Lepa. Media a postawy. Łódź 2002 s. 99-131; Por. B. Kostrubiec, jw. s. 30-31.
Żyjemy w dobie rewolucji informatycznej, w której świat jest kreowa- ny przez media. Ich nieobecność na katechezie staje się poważnym brakiem w wychowaniu młodzieży, do odpowiedzialnego korzystania z mediów, któ- re mogą być wykorzystane, jak każde inne w dobrych celach, ale też i złych.
Katolickie media mogą być pomocne w formowaniu odpowiedniej po- stawy młodzieży wobec mediów. Dobrze wpisują się w tę inicjatywę mło- dzieżowe programy emitowane przez Radio Maryja, Radio Podlasie i Tele- wizję Trwam. Na czasie, jak mówi młodzież, są portale internetowe two- rzone bądź przez młodzież, bądź nieco starszych od niej wychowawców.
Podsumowanie Pozostaje pytanie: co my mamy robić?
Ważne jest aby pamiętać o zasadzie złotego środka i nie wpadać w zbyt wielką euforię przy temacie mediów. Nie można też przesadzić w drugą stronę, nie podejmując tych nowoczesnych środków, traktując je jako zło konieczne. Należy zaprząc je na usługi głoszenia Królestwa Niebieskiego.
THE CHURCH CARE OF THE APPROPRIATE ATTITUDE OF THE YOUTH TOWARDS MEDIA IN
THE AGE OF THE INFORMATION REVOLUTION
SUMMARY
The third revolution in the history of the world, after the agricultural and the industrial revolutions, is the information revolution. It has begun in the second half of the 20th century at the moment when personal computers have become widely used. Contemporary young man is a typical representative of the „instant” culture, i.e. the culture of living in immediacy, which is named: fast food, fast sex, fast car. This culture is shaped by the media, which are at the service of information. They form young men, change their mentality, and even become their extension.
Modern mass media enter the life of Church and its activity, together with the young man. This situation forces the Church to take the media into account in its pastoral care.
Communicating information with modern mass media leaves its most lasting mark in attitudes. An important function in upbringing for media reception is forming the right attitudes and eliminating negative ones.
Therefore, the Church undertakes activities for upbringing young people for media reception, shaping the following attitudes: critical, selective reception and creative activity. Pupils must have the knowledge, and also the skill to find their way in the world of media. So that they be helpful in learning and in playing, but first of all, so that they serve to develop personality.
