WSPARCIE DZIAŁAŃ W OPERACJACH WOJSKOWYCH I REAGOWANIA KRYZYSOWEGO

(1)

Akademia Wojsk Lądowych

imienia generała Tadeusza Kościuszki

WSPARCIE DZIAŁAŃ

W OPERACJACH WOJSKOWYCH I REAGOWANIA KRYZYSOWEGO

Studia i materiały

Praca zbiorowa

Redakcja naukowa Norbert Św iętochow ski

W rocław 2019

(2)

Zbigniew Zielonka

Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej w Warszawie z.zielonka@ron.mil.pl

OD KOMPANII DO BRYGADY,

CZYLI HISTORIA ROZWOJU ORGANIZACYJNEGO POLSKICH WOJSK CHEMICZNYCH

STRESZCZENIE

W II Rzeczypospolitej Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego dostrzegało pilną potrzebę organizacji obrony przeciwgazowej. Pierwszym w historii Wojska Pol

skiego centralnym organem kierowania obroną gazową została powołana do służby w 1918 roku Sekcja Chemiczna Departamentu Artylerii w Ministerstwie Spraw Wojskowych. Organizację służby gazowej na niższych szczeblach rozpo

częto od utworzenia w 1919 roku etatu oficerów gazowych dla Naczelnego Do

wództwa oraz dowództw armii, dywizji i pułków. Za ich przygotowanie do służby odpowiedzialność spoczęła na utworzonej w tym samym roku Szkole Gazowej.

W następnych latach sformowano pododdziały chemiczne na szczeblu pułków i oddziałów broni oraz wielkich jednostek.

II wojna światowa okazując się, wbrew przewidywaniom analityków wojsko

wych, konfliktem o charakterze konwencjonalnym, zakwestionowała jednak sens istnienia tego rodzaju wojsk. Dopiero początek „zimnej wojny" oraz uzna

nie broni jądrowej za decydujący środek walki otworzyły nowy etap w historii polskich wojsk chemicznych. W obliczu kolejnej wojny światowej, tym razem z obustronnym użyciem broni masowego rażenia, wojska chemiczne intensyw

nie rozbudowywano i szkolono. Pojawienie się w latach 50. dywizyjnych i okrę

gowych kompanii chemicznych, a w kolejnej dekadzie także samodzielnych ba

talionów, spowodowało kilkukrotny wzrost ich liczebności, powiększenie struk

tur organizacyjnych oraz dostosowanie koncepcji ich użycia do zmieniających się potrzeb pola walki. W rezultacie, na przełomie lat 60. i 70. wojska chemiczne osiągnęły największy w swej historii potencjał bojowy, dysponując czterema wy

szkolonymi i ukompletowanymi pułkami chemicznymi, które po mobilizacyjnym rozwinięciu do Brygad Chemicznych zabezpieczały szczebel dwóch Armii oraz Frontu.

Słowa kluczowe: polskie wojska chemiczne, organizacja wojsk chemicznych, hi

storia wojsk chemicznych, obrona przeciwgazowa, obrona przeciwchemiczna, brygady chemiczne

(3)

Zbigniew Zielonka

WPROWADZENIE

Historia wykorzystywania w konfliktach zbrojnych trucizn, szkodliwych dymów, mieszanek zapalających oraz chorób zakaźnych sięga zamierzchłej przeszłości. Za

pewne jest ona tak samo długa jak historia cywilizacji. Pierwsze wzmianki o stosowa

niu na polu walki prekursorów współczesnej broni masowego rażenia1 pojawiły się już w dziełach starożytnych historyków oraz pisarzy: Tukidydes pisał o użyciu przez Spartan dymu spalanej siarki i smoły, Liwiusz i Polibiusz o wykorzystaniu dymu pa

lących się piór do obrony Ambracji, natomiast Juliusz Sykstus Afrykańczyk o zatru

waniu wina oraz wody w studniach2.

Opisywane metody, co raz powszechniej stosowane przez różne armie, uznane zo

stały jednak przez cywilizowany świat za niegodne, a wręcz barbarzyńskie. U progu naszej ery za nieformalny kodeks wojenny przyjęto bowiem deklarację rzymskiego jurysty Valeriusa Maximusa, który pod hasłem: „Armis bella, non venesis, geri debe-

re” (walcz orężem a nie trucizną), potępił ów haniebny sposób walki3.

Nowe reguły prowadzenia wojen, choć niepisane, przetrwały przez następnych dziewiętnaście stuleci. Zdarzały się, co prawda, odstępstwa oraz pogwałcenia przyję

tych zasad prowadzenia „cywilizowanej wojny”4, lecz użycie środków trujących mie

wało jedynie charakter incydentalny i lokalny5.

1 Za pierwowzory broni chemicznej uznaje się zatrutą żywność, wodę, sztylety, strzały, włócznie oraz drażniące dymy. Początek współczesnej broni zapalającej dał m.in. „ogień grecki”, natomiast za prekur- sory broni biologicznej można uznać: jad węży, rozkładające się ludzkie bądź zwierzęce zwłoki, eks

krementy czy wreszcie bezpośredni lub pośredni kontakt z zakażonym człowiekiem albo zwierzęciem, zob. J. Maroń, Koczownicy i rycerze. Najazd Mongołów na Polskę w 1241 roku na tle sztuki wojennej Europy X II i X III w., Wrocław: Oficyna Wydawnicza Arboretum, 2001, s. 17-20, 129-135; E. Croddy, Broń chemiczna i biologiczna. Raport dla obywatela, tłum. Z. Witkiewicz, Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 2003, s. 167-171, 273-274; Historia. Słownik encyklopedyczny, pod red. M. Cza

plińskiego, Wrocław: Wydawnictwo Europa, 1998, s. 133; C. Pieniążek, H. Sawczyński (oprać.), Ilu

strowana historia starożytna. T. 2. Grecja przed, w czasie i p o wojnie perskiej i rozkwit helleńskiej kul

tury, Poznań: Dom Wydawniczy Babicz, Harasimowicz i Spółka, 1997, s. 165-167; M. Krauze, I. No

wak, Broń chemiczna, Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1984, s. 11-13.

2 Eneasz Taktyk, Obrona oblężonego miasta, przekł. i oprać. B. Burliga, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2007, s. 68, 141; B. Campbell, Greek and Roman M ilitary Writers. Selected Readings, London; New York: Routledge, 2004, s. 76, 157, 168, 176, 239.

3 Odezwa ta została wydana ok. 14 r. n.e. przez Senat Rzymu na wieść o zatruwaniu przez podbijane ludy germańskie źródeł i studni. Jak wiadomo, takie barbarzyńskie metody walki stosowane były także przez legiony rzymskie, np. w celu całkowitego stłumienia powstania niewolników w Azji Mniejszej (130 r.

p.n.e.), zob. H. Grotius, J. Barbeyrac, The Rights o f War and Peace, in Three Books. Wherein are ex

plained, the Law o f Nature and Nations, and the Principal Points relating to Government, Clark, New Jersey: Lawbook Exchange, 2004, s. 567-568; L. Piotrowicz, Dzieje rzymskie. Cz. 2, Poznań: „Kurpisz”, 1997, s. 17.

4 Zdarzające się w Europie przypadki bojowego wykorzystania substancji toksycznych stały się przy

czynkiem do stworzenia także praw'a pisanego. Pierwszym międzynarodowym aktem potępiającym ich użycie było porozumienie francusko-niemieckie z 1675 r., zabraniające stosowania w walce pocisków zawierających trucizny. Kolejną próbą była Konwencja Brukselska z 1874 r. o prawach i zwyczajach wojennych oraz dwie Konferencje Haskie z 1899 i 1907 roku, w których państwa strony zobowiązywa-

(4)

Swoistym przekroczeniem Rubikonu okazała się dopiero I wojna światowa. Ta

„najdłuższa wojna nowoczesnej Europy”, różniąc się w sposób zasadniczy od dotych

czasowych konfliktów zbrojnych, była starciem nauki i techniki. Po przeciwnych stro

nach stanęły milionowe armie, które dysponowały nowoczesnym sprzętem i uzbroje

niem. Do walki wprowadzono m.m. karabiny maszynowe, czołgi, samoloty oraz, po raz pierwszy na masową skalę, gazy bojowe. Podczas wojny naukowcy walczących stron sprawdzili ponad trzy tysiące substancji chemicznych pod kątem ich przydatno

ści na polu walki. Z liczby tej tylko 30 zostało użytych w boju i tylko niecała połowa dała pożądany efekt militarny6.

Do najczęściej stosowanych i najskuteczniejszych bojowych środków trujących na

leżały wprowadzone do walki w 1915 roku chlor i fosgen, a w 1917 roku gaz musz

tardowy. Jednak to ten ostatni okazał się „królem gazów bojowych” Wielkiej Wojny.

Tylko w efekcie pierwszego niemieckiego ataku, który miał miejsce 12 lipca 1917 roku pod Ypres, straty angielskie wyniosły ponad 6 tys. porażonych żołnierzy, a w ciągu pierwszego miesiąca stosowania iperytu były większe niż podczas wszyst

kich poprzednich ataków gazowych7. W ujęciu globalnym iperyt swym podstępnym działaniem spowodował największą liczbę rannych w ciągu całej wojny8.

W połowie 1918 roku broń chemiczna w swej efektywności i skali użycia w wojnie lądowej skutecznie rywalizowała już z lotnictwem i bronią pancerną9. Ataki gazowe stały się bowiem tak powszechnym sposobem walki, iż po obu stronach frontu nie wyobrażano sobie choćby przygotowania natarcia bez uprzedniego wielogodzinnego bombardowania przeciwnika gazem bojow ym 10.

____________ Od kompanii do brygady, czyli historia rozwoju organizacyjnego polskich wojsk chemicznych

ły się do nieużywania pocisków z gazami w celu rażenia siły żywej, zob. E. Croddy, Broń chemiczna i biologiczna..., op. cii., s. 215-218; M. Krauze, I. Nowak, Broń chemiczna..., op. cit., s. 16; S. Podho

recki, S. Michałek, M. Lodowski, Bojowe środki trujące. Część 1, Kraków: Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Chemicznych 1973, s. 4-5.

5 Szerzej: L. Konopski, Historia broni chemicznej, Warszawa: Bellona, 2009, s. 16-24; A. Małyszko, Wojna chemiczna (gazy trujące), Warszawa: Główna Księgarnia Wojskowa, 1924, s. 16-21.

6 C. Heller, Chemical Warfare In World War I: The American Experience, 1917-1918, [w:] Leavenworth Papers, Nr 10, Kansas: Combat Studies Institute Press, 1984, s. 13.

7 O niespotykanej dotąd skali użycia bojowych środków trujących świadczyć może choćby bitwa o Flan

drię, w której niemiecka artyleria, w ciągu tylko dziesięciu dni walk, wystrzeliła ponad milion pocisków oznaczonych żółtym krzyżem, zawierających ok. 2500 ton iperytu siarkowego.

8 E. Croddy, Broń chemiczna i biologiczna..., op. cit., s. 189; M. Krauze, I. Nowak, Broń chemiczna..., op. cit., s. 25; S. Podhorecki, S. Michałek, M. Lodowski, Bojowe środki trujące..., op. cit., s. 9. Sku

teczność rażąca iperytu obejmowała nie tylko dużą liczbę ofiar śmiertelnych w następstwie zatrucia czy poparzenia, lecz także dużą liczbę porażonych wymagających wielotygodniowej hospitalizacji znacznie obciążającej stronę zaatakowaną.

9 W ostatniej fazie wojny blisko co drugi pocisk wystrzelony przez niemiecką artylerię przenosił gaz, zob.

A. Wysocki, Broń chemiczna w wojnie polsko-sowieckiej. Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej, 1999, nr 22, s. 14.

10 Niemcy, oprócz wprowadzania do walki coraz nowszych i skuteczniejszych BST, przodowali także w taktyce ich stosowania. Gazy bojowe, a zwłaszcza iperyt, traktowali jako uniwersalne narzędzie walki w działaniach zarówno ofensywnych, ja k i defensywnych. Ich metody walki chemicznej stały się inspi

racją i wzorem do naśladowania dla innych armii przez wiele następnych dziesięcioleci, zob. A. Leosz,

(5)

el©nka

؛ ew Z

؛ Z bgn

Wojna gaz©wa przyniosła łącznie ponad 1,2 min ofiar, w tej liczbie ok. 7-8%

przypadków stanowiły zatrucia śmiertelne. Broń chemiczna w konfrontacji z bronią konwencjonalną nie okazała si؟ więc najdoskonalszym środkiem walki w powodowa- niu strat bezpowrotnych Była natomiast nadzwyczaj skuteezna w pozbawianiu zdolno- ści bojowej wojsk, powodując ogromne straty sanitarne i zasługując tym samym na miano „najskuteczniejszej broni w wojnie 1914 roku”.

ل. Organizacja broni chemicznej w (ا Rzeczypospolitej

Zmasowane użycie broni chemicznej podczas 1 wojny światowej przyczyniło si؟

do powstania w walczących armiach specjalistycznych wojsk, których zadaniem było przygotowanie i przeprowadzenie uderzeń bojowymi środkami trującymi oraz ochrona wojsk własnych przed atakiem chemicznym przeciwnika. Wykorzystując zatem do- świadczenia walczących stron, w siłach zbrojnych odrodzonej Rzeczypospolitej utworzono służbę oraz wojska pr7.er.iwga7.owe■

ل د . Organy kierowania ©broną przeciwgazową

?ierwszym w historii Wojska ?olskiego centralnym organem kierowania obroną przeciwgazową była powołana do służby 10 grudnia 1 9 8 ؛ roku Sekcja Chemiczna Departamentu Artyleryjskiego‘' w Ministerstwie Spraw Wojskowych (M SW ojsk)12.

W jej strutourach znalazły się trzy wydziały: materiałów wybuchowych, gazów oraz pirotechniczny. Głównym zadaniem sekcji było zaopatrywanie nowo formowanych jednostek w materiały wybuchowe i pirotechniczne, a także środki obrony przeciwga-

zowej.

Kompetencje komórki chemicznej zmieniła przeprowadzona w sierpniu 1921 roku reorganizacja Ministerstwa spraw Wojskowych, polegająca m.in. na utworzeniu w niiejsce Departamentu ٧ Uzbrojenia - D e^rtam en tu 111 Artylerii i Uzbrojenia, a w nim Wydziahr Cbemiczno-Gazowego.

Żółty ط و ف i nie tylko, ءءرحما'٠ amunicji chemicznej / wojny światowej. Chemik. Biuletyn Stowarzyszę- nia Chemików Wojskowych RP, 2009, nr 5, s. 37-54; c . lleller, Chemical Warfare In World War OD. c i f, B. Sypniewski, Technika walki chemicznej, wvd. 2, Warszawa: Wydawnictwo Szkoły Gazo- wej, 1930, s. 134-181.

11 ^epartam€nt Artyleryjski powstał w wyniku reorganizacji utworzonego 13 listopada 1918 roku Depar- tamentuTechniczno-Artyleryjskiego.

12 Organizowanie polskich struktur wojskowych rozpoczęto jeszcze przed oficjalnym ogłoszeniem nie- podległości. Istniejąca od 1916 roku i podporządkowana państwom centralnym Rada Regencyjna 25 października 1918 roku powołała Sztab Generalny, a w dniu następnym przekształciła istniejącą w Ra-

،lz؛e Komisję Wojskową w Ministerstwo Spraw Wojskowych.

13 departam ent V Uzbrojenia powstał w wyniku przemianowania d e p a rta m e n t ٧١١ Artylerii. Reorgani- zacja ta miała miejsce w marcu 1920 roku i była elementem szerszych zmian w Ministerstwie spraw Wojskowych, spowodowanych trwającymi działaniami wojennymi, Centralne Archiwum Wojskowe, 1.300.32, Rozkaz MSWojsk., Dep. 1 ١١٢ 1792/org.

(6)

Od kompanii do brygady, czyli historia rozwoju organizacyjnego polskich wojsk chemicznych

Kolejne zmiany organizacyjne przeprowadzone w lipcu ل926 ؛-©ku w • '

Spraw W ojskowych14, zaowocowały podziałem Departamentu III na Samodzielny Wydział Artylerii oraz Departament Uzbrojenia. Dotychczasowy Wydział Chemicz- no-Gazowy przemianowany został w referat podporządkowany Wydziałowi Amunicji, który obok Wydziału Bron؛ i samodzielnego referatu rachunkowo-budżetowego wszedł w skład departamentu15, w jego zakresie kompetencyjnym znalazł się w tym czasie całokształt problematyki obrony przeciwgazowej, w tym również zagadnienia szkoleniowe oraz naukowo badawcze16.

Poszukiwanie odpowiedniej organizacji jak też uregulowanie kwestii związanych z zarządzaniem jednostkami uzbrojenia doprowadziło w kwietniu 1929 roku do reorganizacji Departamentu Uzbrojenia i ponownego wyodrębnienia w nim Wydziału Chemicznego, złożonego z trzech referatów: materiałów wybuchowych, prochów o؛'az obrony przeciwgazowej. Podlegające pod wydział Wojskowy Instytut Przeciwgazowy oraz Szkołę Gazową podporządkowano odpowiednio I i II Wiceministrowi Spraw Wojskowych^.

W połowie 1930 roku podjęto prace nad utworzeniem samodzielnego Wydziału Chemicznego, będącego poza strukturalni Departamentu Uzbrojenia, w bezpośrednią podległość Wydziału ؛ub też Departamentu Spraw Chemicznych miała wejść Szkolą Obrony Przeciwgazowej wraz z kompanią chemiczną instruktorów, Poligon Chemicz- ny, Wojskowy Instytut Przeciwgazowy oraz Wojskowe Zakłady Zaopatrzenia Che- micznego’؟.

Powyższego planu nie wprowadzono jednak w życie, natoniiast w lipcu 1935 ا '0لآاا

zreorganizowano Wydział Chemiczny Departamentu Uzbrojenia tworząc nowe refera- ty: materiałów wybuchowych i prochów, przemysłowy ©raz obrony przeciwgazowej.

W tejże strukturze wydział dotrwał do wybuchu wojny, w międzyczasie zmieniając swoje kompetencje: od 1937 r©ku zajmował się wyłącznie sprawami za©patrywan؛a wojska w niezbędny sprzęt i środki, natomiast za obronę przeciwgazową odpowie- dzialna z©stała Sekcja Chemiczna, przeformowana w kwietniu 1938 roku w Wydział Obrony Przeciwgazowej w utworzonym Dowództwie Obrony Przeciwlotniczej

14 Po przewrocie majowym zlikwidowano Radę Wojenną i Ścisłą Radę Wojenną, zastępując je General

nym Inspektoratem Sił Zbrojnych z podporządkowanym mu Sztabem Generalnym oraz Inspektoratami Armii.

15 Centralne Archiwum Wojskowe, Dz. Rozk. MSWojsk. 1926 r., dod. tjn. nr 6, poz. 16, 19.

161. Nowak, Obrona przeciwgazowa w Wojsku Polskim I I Rzeczypospolitej (2). Przegląd Wojsk Lądo

wych, 2001, nr 6, s. 80. Do zadań referatu należało m. in. kierowanie na kursy gazowe oficerów wszystkich rodzajów broni, wydawanie zarządzeń i instrukcji oraz opracowywanie programów szkole

nia z obrony przeciwgazowej.

17 Centralne Archiwum Wojskowe, I. 303.3.121, k. 54, Uwagi do referatu w sprawie wniosków do orga

nizacji służby chemicznej; ibidem, Dz. Rozk. MSWojsk. 1929, dod. tjn. nr 1, poz. 2.

18 Ibidem, k. 52-53.

191. Nowak, O b ro m przeciw gazowa. .., op. cit., s. 81.

(7)

Zbigniew Zielonka

1.2. Szkoła Gazowa

Pierwszą placówkę edukacyjną, przygotowującą kadi'y WP na potrzeby obrony przeciwgazowej, utworzono na przełomie lipca i sierpnia 1919 ™ku w Warszawie.

W toku swej działalności kilkukrotnie zmieniała nazwę i siedzibę^0, w latach 1920- 1922 fonkcjonowała jako Centralna Szkoła Gazowa, a w latach 1923-1925 jako Szko- ła Broni Chemicznej21, w kwietniu 1925 roku uczelnia ponownie przyjęła nazwę Szkoły Gazowej22 i pod takim szyldem działała przez następnych dwanaście lat.

W kwietniu 1937 roku Szkołę Gazową przemianowano na Szkolę Obrony Przeciwga- zowej z jednoczesnym podporządkowaniem jej Dowódcy Obrony Przeciwlotniczej MSWojsk^. Jesienią 1938 roku została przeniesiona z Warszawy do Trauguttowa (kolo Brześcia nad Bugiem), gdzie fimkcjonowala do wybuchu wojny w ramach Cen- trum Wyszkolenia Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej^.

Głównym zadaniem szkoły było prowadzenie kursów gazowych dla oficerów i podoficerów wszystkich rodzajów broni oraz szkolenie oficerów i instruktorów walki gazowej2'؟. Uczelnia organizowała także różnego typu kursy informacyjne m.in. dla strażaków, kolejarzy, policjantów oraz przedstawicieli Polskiego Czerwonego Krzyża.

20 Początkowo ,Szkoła Gazowa miała swoją siedzibę na Powązkach. Ze względu jednak na złe warunki lokalowe, w grudniu 1919 roku podjęto decyzję o przeniesieniu jej do porosy؛sk؛،:؛i koszar przy ulicy Ludnej ł ł . Zaadoptowany tam budynek pozwolił na odpowiednie zorganizowanie sal wykładowych i muzeum gazowego 01'az na zakwaterowanie ١٠٠ podoficerów i 50 oficerów (słuchaczy kursów), Cen- tralne Archiwum Wojskowe, 1 .0 0 .3 .2ق, Raport Szefa Departamentu Naukowo-Szkolnego do łł Wice- ministra Spraw Wojskowych z 6.12.1919 r. w latach 1925-1937 siedziba szkoły mieściła się na Mary- nroncie. A. Leosz, Gazmajstry. Chemik, 2006, nr 2, s. 41; I. Nowak, Obrona przeciw gazowa..., op. cit., s. 82.

؛ 'C entralne Archiwum Wojskowe, 1.303.3.136, Stałe i tymczasowe pokojowe etaty centralnych szkół i obozów szkolnych.

22 Ibidem, General^}' Inspeltforat Sił Zbrojnych, 302.4.235, Zarządzenie MSWojsk. dotyczące reorganiza- cji Szkół}’ Gazowej, L. 1609/0rg. Tj z 30.04.1937 r.

23 Ibidem, Meldunek Szefa Biuca Inspekcji Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych dotyczący reorgani- zacji Szkofy Gazowej z 8.05.1937 ٢.

24 Ibidem, 1.303.3.136, Stałe i tymczasowe pokojowe etaty centralnych szkół i obozów szkolnych;

A. Leosz, G azm ajstry..., op. cit., s. 41; I. Now'ak, Obrona przeciw gazowa... , ،،م cit., s. 82.

25 W początkowym okresie funkcjonowania szkoły organizowano 1 ()-dniowe „Kursy Gazowe” . W na- łatach s y s t e n ^ z i i e je w ^ ^ i 8-10-tygodniow'ych w lataclr 1920-1921 do 5-miesięcznych (m.in. operacyjno-technicznych dla oficerów broni, referentów operacyjnych i wy- szkoleniowyeh oraz przyszłych dow ód^w ) w latach 1922-1925. N a kursy kierowano przeważnie ofice- rów młodszych, łed^nie w latach wojny polsko-rosyjskiej uczestnikami kursów byli także podchorą- Zowie, którzy po ukończeniu szkolenia otrzymywali stopień oficerski, zob. z. W،)؛n i^ -S ia n o ż ؟ cki, ٥ o rg a n iza cjiza d a n ia ch broni chemicznej, Centralne Archiwum Wojskowe, Wojskowy Instytut Prze- ciwgazowy, 1.342.2.44, k. 14; A. Leosz, G azm ajstry..., op. cit., s. 41; I. Nowak, Obronaprzeciwgazo- w a..., op. cit., s. 82-83. w latach 30. w celu zapewnienia odpowiedniej do potrzeb wojennych liczby oficerów i podoficerów służby broni chemicznej w szkole prowadzono także kursy: 3,5 ؛miesięczny dla oficerów zawodowych broni na referentów broni chemicznej wyższych dowództw oraz dowódców i oficerów jednostek chemicznych; 6-tygodniowy dla oficerów zawodowych broni na dowódców p؛u- tonów przeeiwgazowych w oddziałach broni; 4-tygodniowy dla oficerów rezerwy broni na instrukto- rów obrony przeciwgazowej oraz dowódców plutonów przeciwgazowych w oddziałaeh broni; 4-

(8)

W 1925 roku przy Szkole Gazowej utworzono ćwiczebną kompani؟ chemiczną, zwaną też kompanią instruktorów. Jej przeznaczeniem był© szkolenie szeregowych rezerwy dla fo؛'m©wanych na wypadek wojny jednostek broni chemicznej. R©czn؛e osiągano wskaźnik wyszkolenia około 90 szeregowych, w tym 30 podoficerów, którzy po odbyciu kursu Szkoły Podoficerskiej byli przygotowywani do roli zastępcy dowód- cy plutonu chemicznego. Kadra kompanii miała jednocześnie stanowić zalążek nowo formowanych jednostek na czas wojny2؛.

W 1936 r©ku, w świetle przygotowywanej koncepcji wojennej organizacji sił zbrojnych, możliwości Szkoły Gazowej oceniono jak© dalece niewystarczające.

W przygotowaniu większej liczby specjalistów w korpusach oficerskim i podoficersk؛m pomóc miało między innymi zwiększenie budżetu szkoły oraz przeniesienie placówki do bardziej dostosowanego do celów nauk©wych obiektu w Brześciu nad Bugiem. Jednocześnie zaproponowano rozwinięcie ćwiczebnej kompanii chemicznej w batali©n 4-kompanijny ze szkołą podoficerską w składzie, zdolny do zmobilizowa- nia 12-15 kompanii ^ em iczn y ch ^ . z powyższych zamierzeń realizacji doczekała się tylko zmiana lokalizacji szkofy.

1.3. Wojskowy Instytut Przeciwgazowy

Placówka naukowa, którą utworzono w 1922 I'©ku, początkowo nosiła nazwę Insty- tutu Badawczego Broni Chemicznej. Tw©rzyły ją pracownie fizyczna i chemiczna, dział dymowy oraz laboratorium kapsli i kapiszonów. Podobnie jak w przypadku Szkoły Gazowej, także Instytut na przestrzeni lat zmieniał k؛lkuki'©tnie swą nazwę i strukturę2؟. رeg© głównym zadaniem pozostawały jednak prace badawczo-

tygodniowy dla podoficerów zawodowych na zastępców dowódców plutonów przeciwgazowych w od- działach broni, szerzej: Centralne Archiwum Wojskowe, Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych, 302.4.455, Sprawozdanie i wnioski z inspekcji Szkoły Gazowej - Pismo Inspektora Armii do General- nego Inspektora Sił Zbrojnych z 9.07.1936 r.; K. Cygan, Chemical School iii the interwal■ period. Jour- nal o f Science o fT h e Military Academy ofL an d Forces. 2017, 49, 3 (185), s. 9-12.

26 Centralne Archiwum Wojskowe, Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych, 302.4.455, Sprawozdanie i wnioski z inspekcji Szkofy Gazowej - Pismo Inspektora Armii do Generalnego Inspektora Sił Zbrój- nych z 9.07.1936 r.

27 Ib id e m .ه rozwinięciu kompanii do szczebla batalionu wspomina Ireneusz Nowak. Powołując się na relację ppłk. Szymanka zaznacza jednak, iż potwierdzenia tej informacji nie można znaleźć w innych źródłach, zob.: I. Nowak, Obrona przeciw gazow a..., op. cit., s. 82.

28 18 grudnia 1925 roku Instytut Badawczy Broni Chemicznej przemianowano w Wojskowy Instytut Gazowy (WIG), a cztery lata później, 1 kwietnia 1929 roku, na Wojskowy Instytut Przeciwgazowy (WIP), który jako instytucja centralna wszedł w podległość I W iceministra Spraw Wojskowych, w jego strukturach organizacyjnych znalazło się kierownictwo, biuro rachunkowo-materiałowe, ja k również działy: środków zaczepnych, środków ochronnych, toksykologiczny, analityczny, artyleryjski, dymów bojowych, fizyczny oraz techniczny. 1 lipca 1935 roku dokonano ostatniej reorganizacji Instytutu.

W skład nowego Instytutu Przeciwgazowego wchodził: kierownik, sekretariat. Samodzielny Referat Zasobów i Regulaminów oraz dziafy: administracyjny, chemiczny, obrony biernej, badań lekarskich i ratownictwa, fizykochemiczny i analityczny, sprzętu obrony czynnej oraz pracownia konstrukcyjna, zob. I. Nowak, Obrona p r z e c iw g a z o w a .o p . cit., s. 83; ه . Skrzypczak, Akta wojskowych instytutów

(9)

Zbigniew Zielonka

doświadczalne nad metodami prowadzenia walki chemicznej i amunicją chemiczną oraz sposobem jej wytwarzania dla potrzeb wojska. Opiniowaniem programu prac i fachową oceną zajmowały się organa pomocnicze Instytutu w postaci Rady Woj

skowej Instytutu Przeciwgazowego oraz Komitetu Naukowego.

Współpracując z zakładami chemicznymi produkującymi na potrzeby armii Insty

tut przeprowadził szereg tajnych prac naukowo-badawczych, między innymi nad otrzymywaniem bojowych środków trujących oraz amunicji chemicznej29. W ich efekcie, z sukcesem przeprowadzono syntezy ponad 300 różnych związków o prze

znaczeniu militarnym30, a także opracowano metody produkcji półtechnicznej i prze

mysłowej m.in. chloropikryny, fosgenu i iperytu31.

i biur technicznych z lat 1915-1939, [online], [dostęp: 10.01.2018], Dostęp w Internecie: http://Cen tralne Archiwum Wojskowe.wp.mil.pl/plik/file/biuletyn/bl l/b _ l l_7.pdf.

29 Instytut prowadził szereg eksperymentów nad skutecznością amunicji chemicznej. Jedno z badań do

świadczalnych, przeprowadzonych przez Dział III na poligonie w Kazuniu w maju 1934 r., dotyczyło sprawdzenia skuteczności wytworzonej plamy chemicznej i zasięgu obłoku skażonego powietrza po wybuchu min saperskich, zawierających 10 kg iperytu i 100 g materiału wybuchowego. W tym celu na terenie piaszczystym o powierzchni 100 m 2 ustawiono 4 miny (dwie na powierzchni oraz dwie zakopa

ne w ziemi),a w pasie o szerokości 8 m, odległym od linii min o 21 m, rozmieszczono zwierzęta do

świadczalne (świnie). W kilka minut po wysadzeniu min stwierdzono skażenie aerozolem i kroplami iperytu wszystkich uczestników eksperymentu. Świnie, jako zwierzęta mające w zwyczaju rycie w ziemi, zdaniem specjalistów Instytutu doskonale imitowały stan po przejściu oddziału. Dlatego też posłużyły w badaniu „deziperytażu saperskiego” , polegającego na: 1) przysypaniu terenu skażonego ziemią, 2) zebraniu jego wierzchniej warstwy, 3) na skopaniu terenu i przykryciu go warstwami ziemi.

W każdym z wariantów świnie przemieszczały się po wyznaczonej trasie przez okres 15 minut. Bada

nie zwierząt po 48 godzinach wykazało poparzenie ryja - w przypadku marszu po drodze pokrytej war

stwą piasku o grubości 4-5 cm oraz poparzenie kończyn, pachwin, podbrzusza i ryja - przy warstwie 0 grubości 2,5 cm, szerzej Centralne Archiwum Wojskowe, 1.342.2.51, k. 10, Sprawozdanie z wyników doświadczeń w Kazuniu w dniu 24 i 26.05.1934 r.

30 Do największych osiągnięć Instytutu zalicza się opracowanie metody wytwarzania fluorooctanów - związków chemicznych o niezwykle toksycznych właściwościach, szerzej: P. Maszkowski, Produkcja 1 użycie broni chemicznej w I I Rzeczpospolitej Polskiej, Chemik, 2006, nr 2, s. 14-19.

31 Najskuteczniejsze gazy bojowe Wielkiej Wojny produkowano w Wojskowej Wytwórni Rakiet (W.W.R.) w Skarżysku. Pod koniec 1931 roku w wyniku próbnej produkcji gazów bojowych uzyskano 104,5 ton iperytu oraz 106,8 ton fosgenu. W następnych latach prowadzono napełnianie pocisków ga

zowych, osiągając wydajność technologiczną adekwatną do produkcji po 100 ton iperytu i fosgenu miesięcznie. Zapotrzebowanie na pociski chemiczne było jednak mniejsze niż możliwości produkcyjne (wydajność instalacji do produkcji iperytu i fosgenu w W.W.R. wynosiła 5 ton na dobę dla każdego środka trującego). Z tego powodu nadwyżki gazów bojowych wykorzystywano do napełniania innych środków przenoszenia, m.in. bomb Livensa, skraplaczy terenu, bomb lotniczych oraz min iperytowych, Centralne Archiwum Wojskowe, Wojskowy Instytut Przeciwgazowy, 1.342.2.51, k. 11-12, 35-36, Sprawozdanie z prac nad bronią chemiczną i obroną przeciwgazową; A. Wysocki, Zarys produkcji bo

jow ych środków chemicznych w Polsce w latach 1918-1939. Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej, 2001, nr 24, s. 84-85.

(10)

Od kompanii d© brygady, czyli historia rozwoju organizacyjnego polskich wojsk chemicznych

Opracowano również technologie elaborowania amunicji chemicznej32 oraz warunki techniczne wdrożonej do produkcji w połowie lat 30. polskiej maski przeciwgazowej „WSR wz. 32”33.

1.4. Wojska przeciwgazowe

Organizację służby gazow ej^ w wojskach rozpoczęto we wrześniu 1919 roku od utworzenia tymczasowego etatu oficerów gazowych dla Naczelnego Dowództwa oraz dowództw armii, dywizji i pułków. Zgodnie z wytycznymi zawartymi w Regulaminie obrony gazowej, do Naczelnego Dowództwa przydzielono etaty oficera sztabowego, a do dowództw armii oficera w stopniu kapitana oraz podoficera gazowego, jako jego pomocnika, w dywizji utworzono etaty dla oficera gazowego (absolwenta kursu gazowego) i podoficera gazowego, a w pułku dla odpowiednio wyszkolonego oficera w stopniu podporucznika lub porucznika, w kompanii specjalistą gazowym miał być podoficer, żołnierz „inteligentny i obowiązkowy, ze zdrowym sercem i płucami” 3؛.

We wrześniu 1921 ل- ه1ه ا sformowano pierwszy oddział obrony gazowej. Był nim stacjonujący w Warszawie batalion chemiczny. Zgodnie z etatem czasu pokoju składał się on z dowództwa, sztabu, dwóch kompanii gazowych (po 3 plutony), kompanii miotaczy ognia (3 plutony) i kadry kompanii zapasowej, a także skład□ i warsztatu batalionowego oraz sekcji taborowej (i'yc. 1). Batalion liczył 360 żołnierzy, w tym 18 oficerów, 2 chorążych oraz 340 podoficerów i szeregowych. Oddział wyposażony był w 12 koni (6 wierzchowców i 6 koni taborowych), 3 wozy i 1 samochód ciężarowy.

Na jego uzbrojeniu znajdowało się 27 miotaczy ognia, 2 ciężkie karabiny maszynowe, 293 karabiny z bagnetem, 67 pistoletów i sztyletów oraz 2 szable3؛.

32 W ze$tawie polskiej amunicji gazowej znalazły się: pociski działowe 75 mm, 100 m]n i 155 mm napeł- nione iperytem oraz fosgenem, pociski 81 mm do moździerzy Stokesa z mieszanką iperytu i fosgenu, a także ip ei^o w e bomby lotnicze o masie 50 kg, Centralne Archiwum Wojskowe, Wojskowy Instytut Przeciwgazowy, 1.342.2.51, k. 60, Sprawozdanie z prac nad bronią chemiczną i obroną przeciwgazową.

33 W prowadzenie wyprodukowanych w Radomiu w Wojskowej Wytwórni Sprzętu Przeciwgazowego masek na wyposażenie WP poprzedzone było licznymi testami w pododdziałach i Szkole Gazowej.

Udoskonaloną wersją WSR wz. 32. była maska wz. 38. w przededniu wybuchu II wojny światowej WP dysponowało 1 400 000 sztuk masek wz. 32 i 38, ibidem, k. 20; I. Nowak, Wybrane problem y hi- s torii polskiej techniki bojowej XX wieku. z. 2. Sprzęt i środki wojsk chemicznych, red. nauk. H. Wcisło i Z. Ognik, Warszawa: Akademia Obrony Narodowej. Wojskowy Instytut Historyczny, 2001, s. 18-19.

34 W 1925 roku, w następstwie podpisania Protokołów Genewskich przeprowadzono zmianę nazewnic- twa służby, jednostek i instytucji na obronę przeciwgazową.

35 Regulamin obrony gazowej, Warszawa 1920, s. 6-12. Dobre zdrowie było jedn>™ z najważniejszych wymagań stawianych przed kandydatami na podoficerów gazowych. Tylko zdrowe serce i płuca gwa- rantowały sukces podczas prowadzenia wykrywania skażeń chemicznych, w latach 20., przy braku po- lowych przyrządów, wykrywanie i rozpoznanie skażeń opierało się na wykorzystywaniu ludzkich zmy- słów powonienia i wzroku, a także charakterystycznych odruchach zatrutego organizmu.

36 Centralne Archiwum Wojskowe, 1.303.3.121, k. 1-11, Organizacja batalionu chemicznego - czas pokojowy.

(11)

Zbigniew Zie^nka

R y c.ل. Organizacja batalionu chemicznego według etatu pokojowego z 15.10.1921 roku Źródło: Opracowanie wła$ne na podstawie: Centralnego Archiwum Wojskowego,

Centralne Archiwum Wojskowe, 1.303.3.121, k. 1-11, Organizacja batalionu chemicznego - czas pokojowy.

Z początkiem 1925 )•oku batalio» rozwiązano, a w jego miejsce utworzono ćwi- czebną kompanię chemiczną przy Szkole Obrony Przeciwgazowej. w s ^ a d kompanii weszła drużyna dowódcy kompanii oraz trzy plutony chemiczne. Łącznie jej stan osobowy wyniósł 104 żołnierzy: 4 oficerów oraz ١ 00 podoficerów i szeregowych. Podod- dział wyposażony był ؛١٦.؛١٦. w 12 miotaczy Stokesa i 90 miotaczy Livensa oraz 180 butli do napełniania gazem bojowym37.

W 927ل roku opracowano „Projekt organizacji broni chemicznej na czas wojny”.

Zakładano w nim, iż:

- w każdym pułku znajdzie się oficer gazowy pełniący rolę doradcy dowódcy puł-

ط ل w sprawach walki i obrony przeciwgazowej, a do wykonywania zadań zwią- zanych z ataki،“١٦٦ lub obroną zostanie wydzielonych z każdego batalionu (dywizjonu) 7 żołnierzy, którzy w liczbie 21 stworzą 3 drużyny odkażające,

- w sztabach Dywizji Piechoty (Brygady K ^ a l e r i ؛) będzie oficer gazowy zaopa- trujący oddział w sprzęt obrony i napadu, pełniący także rolę doradcy teehnicz- nego dowódcy OP (BK),

37 Zgodnie z przyjętą koncepcją użycia wojsk przeciwgazowych, zakładającą walk؟ chemiczną w ramach odwetu, kompania była gotowa do wykonywania ataków gazowych, A. Leosz, j. M arcinkowski, Woj- ska chemiczne wczoraj / dziś. Chemik, 2007, nr 3, s. 17; I. Nowak, Obrona przeciw gazow a. . ., s. 82.

١٧ 1936 ،•oku kompania chemiczna liczyła 195 szeregowych, w tym 90 żołnierzy starszego rocznika.

Na uzbrojeniu posiadała moździerze wz. 1932 oraz 150 miotaczy Livensa. Liczb؟ tych ostatnich oce- niano jednak jako niewystarczającą do wykonania szkoleniowego pokazu napadu gazowego, Centralne Archiwum Wojskowe, Ceneralny Inspektorat Sił Zbrojnych, 302.4.455, Sprawozdanie i wnioski z inspekcji Szkoły Gazowej - ?ism o Inspektora Armii do " Inspektora Sił Zbrojnych z9.07.1936 ٢.

(12)

Od kompanii do brygady, czyli historia rozwój□ organizacyjnego polskich wojsk chemicznych

- ٦٧ Armii doradcą dowódcy w sprawach walki i ©brony gazowej oraz fachowym organem wykonawczym będzie SzefBi'©ni Chemicznej,

- doradcą Naczelnego Wodza w sprawach walki i obrony przeciwgazowej będzie Szef Broni Chemicznej,

- ćwiczebna k©nipaińa chemiczna będzie zasadniczą jednostką organizacyjną i tak- tyczną broni chemicznej^®.

Powyższy stan rzeczy trwał do 1937 roku, kiedy realizując zatwierdzony plan mo- dernizacyjny, będący następstwem szczegółowych analiz stanu faktyczneg© WP i studiów porównawczych z sąsiednimi armiami, zaczęto tworzyć w oddziałach i wielkich jednostkach plutony przeciwgazowe^؟, a w zmotoryzowanych batalionach saperów oraz armiach i Odwodzie Naczelnego Wodza - kompanie (tab. 1).

Tabela 1. Wojenna koncepcja organizacyjna obrony przeciwgazowej z 1937 roku Lp• Szczebel Pododdział chemiczny Siły i środki

1. pułk piechoty

pluton przeciwgazowy (3 drużyny) organizacyjnie przypisany do kompanii tech

nicznej (pionierów) pułku

- oficer gazowy pułku (dowódca plpgaz)

- 3 zestawy odkażające, 1000 kg wapna chlorowanego

- 24 miny gazowe

2. pułk kawaler؛؛

drużyna przeciwgazowa (drpgaz)

w składzie plutonu pionierów pułku

- oficer gazowy pułku

- zestaw odkażający na taczan- ce, 400 kg wapna chlorowa

nego

- środki do alarmowania - podoficer gazowy oraz mały

zestaw odkażający w każdym szwadronie

3. ^batalion czołgów

drużyna przeciwgazowa przeznaczona do odkażania sprzętu,

- oficer gazowy

- zestaw odkażający, 150 kg wapna chlorowanego

4. kompania

czołgów

- podoficer gazowy - mały zestaw odkażający

38Centralne Archiwum Wojskowe, 1.342.2.44, k. 8-12, Projekt organizacji broni chemicznej w czasie wojny.

39 Na szczeblu pułku, samodzielnego batalionu i dywizjonu (dyonu) planowano wprowadzenie zmotory

zowanego plutonu przeciwgazowego, którego zadaniem miało być organizowanie obrony przeciwga

zowej oraz odkażanie terenu i sprzętu bojowego. Pluton miał korzystać z pomocy nieetatowych drużyn chemicznych.

(13)

Zbigniew Zielonka

Lp. Szczebel Pododdział chemiczny Siły i środki

5. batalion saperów

pluton przeciwgazowy złożony z 3 drużyn

- oficer gazowy (dowódca plpgaz)

- 3 zestawy odkażające, 2000 kg wapna chlorowanego

- środki alarmowe

- zapasowy zestaw ubrań przeciw-iperytowych

- 72 miny gazowe M.S. i 9 apa

ratów tlenowych

6.

zmotoryzowany batalion saperów oddziału motorowego

zmotoryzowana

kompania przeciwgazowa złożona z 3 plutonów

- oficer gazowy

- ubrania przeciwiperytowe - 2 rozpryskiwacze gazów

na samochodach

- zbiornik na gaz o pojemności 2 m3

- 2 degazatory (polewaczka i degazator mechaniczny do wapna suchego)

- cysterna samochodowa na wodę

- 2 zestawy odkażające, 4000 kg wapna chlorowanego

- 150 min gazowych M.S drużyna przeciwgazowa

w składzie kompanii sztabo

wej Kwatery Głównej

- Szef Służby Gazowej - zestaw odkażający, 200 kg

wapna chlorowanego

7. dywizja piechoty

pluton przeciwgazowy w batalionie saperów nowe

go typu (II) złożony z patrolu meteorologiczno-

rozpoznawczego

i sanitarnego, 3 drużyn prze

ciwgazowych i drużyny mate

riałowej

- 13 koni, 6 wozów i 1 rower

(14)

Lp. Szczebel Pododdział chemiczny Siły i środki

brygada kawalerii

drużyna przeciwgazowa w składzie szwadronu sztabo

wego Kwatery Głównej

- Szef Służby Gazowej - wyposażenie drużyny iden

tyczne jak w drpgaz kompanii sztabowej

pluton przeciwgazowy w szwadronie pionierów.

- 2 zestawy odkażające, 800 kg wapna chlorowanego - 24 miny gazowe M.S

- środki alarmowe

9

oddziały motorowe

zmotoryzowana

kompania przeciwgazowa batalionu saperów

w składzie: poczet, drużyna gospodarcza, 4 plutony (roz

poznawczy, dwa chemiczne i materiałowy)

b. d.

drużyna przeciwgazowa w składzie kompanii sztabo

wej Kwatery Głównej

- Szef Służby Gazowej - zestaw odkażający, 500 kg

wapna chlorowanego

10. armia

zmotoryzowana kolumna degazacyjna

- ubrania ochronne

- 2 polewaczki samochodowe - 2 siewniki bębnowo-rzutowe - 2 komory dezynfekcyjne J.R.

(do dezynfekcji ubrań i bieli

zny)

- 2 cysterny samochodowe na wodę

- 12 ton wapna chlorowanego i 6 samochodów ciężarowych do jego przewożenia

- laboratorium polowe armii - pluton przeciwgazowy

w składzie batalionu sape

rów armii

- kompania przeciwgazowa w zmotoryzowanym bata

lionie saperów

-zm otoryzow ana kompania moździerzy przydzielona do

b. d.

(15)

ewZiel©nka

؛ n

؛£

h

Lp• Szczebel Pododdział chemiczny Siły i środki armii z odwodów Naczel

nego Wodza

11.

odwody naczelnego wodza

- 2 kolumny degazacyjne (wyposażone podobnie jak w armii)

- 6 zmotoryzowanych kom

panii

Dowódca i Szef Służby Gazowej

Źródło: Centralne Archiwum W ojskow e,3.3.741ا.3ه, k. 110-120, referat ه rozbudowie ^٢٥٨/ chemicznej...; z. Cutter, Saperzy polscy ل و لة-لووو. Organizacja, szkolenie /' wyposażenie

materiałowo-techniczne, Wrocław: Wyższa Szkoła Cficerska imienia generała Tadeusza Kościuszki, 2001, s. 90-91, 93; A. Leosz, W. Piątek, z dziejów obrony przeciwchemicznej

w Polsce, Wrocław: Wyższa Szkoła Cficerska imienia generała Tadeusza Kościuszki, 1995, s. 48-49; A. Szugajew, Saperzy wojsk polskich w międzywojniu. Saper.

2. Obrona przeciwgazowa podczas ١١ wojny światowej

1. W piechocie:

- 90 plpgaz w pp czynnych, - 2 1 plpgaz w pp rezerwy,

- 6 plpgaz w dowództwach pp dyspozycyjnych, - 1 plpgaz w dowództwie [س 1ه ل strzelców.

2. W kawalerii: 13 plpgaz w szwadronach pionierów.

3. W j^ n o stk a c h saperskich:

- 4 plpgaz w bsap typu 1, - 2 plpgaz w bsap typu 11, - 27 plpgaz w bsap typu IIA,

- 1 kpgaz w zmotoryzowanym bsap OM.

Pomimo braku potwierdzenia w dokumentach ^-chlwalnych wiadomo jednak, iż we wrześniu 1939 roku obronę przeciwgazową zabezpieczały brygadowe i pułkowe

40 Centralne Archiwum Wojskowe, 1.303.3.741, k. 77, Obliczenie zapotrzebowania na gazy dla jednostek lądowych i lotnictwa, Sztab Główny Oddział I, 1938 r., Zał. 3, Obliczenie ilości iperytu i fosgenu po

trzebnych do wykonania jednego zadania przez jednostki wojsk lądowych według stanu na 1.04.1940 r.; ibidem, k. 103-104, referat O rozbudowie broni chemicznej, wpłynął do Adiutantury I Wiceministra Spraw Wojskowych 21.09.1938 r.; A. Leosz, W. Piątek, Z dziejów obrony przeciwchemicznej w Polsce, Wrocław: Wyższa Szkoła Oficerska imienia generała Tadeusza Kościuszki, 1995, s. 54; Z. Jaśtak, Szlakiem wojsk chemicznych 1943-1945, Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej,

1966, s. 20-21.

(16)

plutony przeciwgazowe oraz zmotoryzowany Samodzielny Batalion Chemiczny41, rozwinięty na bazie Szkoły Obrony Przeciwgazowej, wchodzącej w skład Centrum Wyszkolenia Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej. Wojska te, mimo niewyko

nywania zadań specjalistycznych42, walczyły w składzie swych oddziałów do momen

tu zakończenia działań bojowych na terenie kraju.

W Wojsku Polskim organizowanym po klęsce wrześniowej na Zachodzie dostrze

gano potrzebę zabezpieczenia przeciwgazowego. Dla oficerów i podoficerów gazo

wych, którzy wraz z innymi rodzajami wojsk przedostali się przez Rumunię i Węgry do Francji, organizowano kursy specjalistyczne w Poitiers i Paryżu. Po ich ukończeniu pełnili oni obowiązki oficerów gazowych w formowanych związkach taktycznych i oddziałach Wojska Polskiego. Formacji tych jednak nie wyposażono w sprzęt prze

ciwgazowy.

Po tyleż niespodziewanym co szybkim upadku Francji, we formowanym już w Wielkiej Brytanii 1. Korpusie Polskim wciąż widziano potrzebę zorganizowania obrony przeciwgazowej. Przeszkolonych oficerów i podoficerów różnych rodzajów wojsk i służb na kursach przeciwgazowych w Centrum Wyszkolenia Piechoty43 wypo

sażono zatem w odpowiedni sprzęt i kierowano do tworzonych związków taktycz

nych44, gdzie pełnili funkcje nieetatowych instruktorów oraz oficerów gazowych na szczeblu pododdziału i oddziału. W strukturach polskich związków operacyjnych i taktycznych powstałych na Zachodzie nie sformowano jednak pododdziałów obrony przeciwgazowej.

Jednostki polskich wojsk chemicznych sformowano natomiast w Związku Ra

dzieckim. Wyposażono je w radziecką broń, sprzęt i instruktorów. Przyjęto także or

ganizację i taktykę Armii Czerwonej. Obroną przeciwchemiczną na szczeblu armii, dywizji, brygady (pułku) i batalionu kierowali odpowiednio: szef oddziału chemicz

nego armii, szef służby chemicznej korpusu (dywizji, brygady), szef służby chemicz

nej lub oficer gazowy pułku i oficer gazowy lub instruktor chemiczny batalionu.

W strukturach utworzonych dwóch armii występowały dwa samodzielne bataliony chemiczne oraz jeden batalion miotaczy ognia, w strukturach dywizji i korpusu pan

41 Samodzielny Batalion Chemiczny był w pełni zmotoryzowany, wyposażony w samochody ciężarowe.

Składał $؛؟ z trzech kompanii po 180 żołnierzy oraz szkoły podoficerskiej, zob. A. Leosz, w. p ؛؛؛tek,

z dziejów obrony przeciwchemicznej w P olsce..., op. cit., s. 50.

42 Choć większość uczestników ١؛ wojny światowej była znakomicie przygotowana do walki gazowej, to broń chemiczna nie została użyta na żadnyin z je j fi*ontów. Ten zaskakujący w świetle przewidywań po Wielkiej Wojnie fakt tłumaczy się o ^ o m n ą przewagą i skutecznością innych rodzajów broni armii niemieckiej, a później powszechną obawą, także wśród Aliantów, przed chemicznymi działaniami od- wetowymi.

43 W 1942 ٢. zorganizowano tam pięć kursów dla oficerów i podoficerów gazowych, a w roku 194ت -

^ Chodzi o 1. Dywizję Pancerną, 2. Dywizję Grenadierów Pancernych oraz Brygadę Spadochronową, zob. A. Leosz؛ j. Marcinkowski, Wojska chemiczne wczoraj i dziś..., op. cit., s. 18; w. Biegański, Re- gularnejednostki Wojska Polskiego na Zachodzie, Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Cbrony Na- rodowej, 1967, s. 19-22, 39-42.

(17)

ew Zielonka

؛ gn

؛ Zb

cernego - 16 kompanii chemicznych, a w $t)*uktui'ach pułków piechoty i kawalerii oraz biygady pancernej - 46 plutonów chemicznych45, w toku prowadzonych walk forma- cjc te wykonywały trzy podstawowe zadania: organizowały i zabezpieczały obron؟

przeciwchemiczną wojsk, zwalczały za pomocą miotaczy ognia broń pancerną, punkty ogniowe i $؛ł؟ żywą przeciwnika, a także maskowały dymami działania bojowe wojsk na froncie i obiekty tyłowe46.

3. Wojska Chemiczne po 1945 roku

Splot wielu zdarzeń oraz decyzji politycznych podejmowanych na arenie mi؟ dzy- narodowej pod koniec 11 wojny ،wiatowej i po jej zakończeniu spowodował, że w drugiej połowie XX wieku poiskie wojska chemiczne stały si؟ odzwierciedleniem swych radzieckich odpowiedników, a ich zadania i koncepcja użycia, narzucone przez Związek Radziecki, były wynikiem przyjętych przez „sojusznika” rozwiązań oraz ściśle określonych potrzeb.

3.1. Organizacyjny punkt wyjścia

W chwili zakończenia 11 wojny światowej wojska chemiczne liczyły 1302 żołnie- rzy, w tym 179 oficerów, 362 podoficerów i 761 szeregowych^. O r^ riz acy jn ie sta- nowiły je dwa samodzielne bataliony chemiczne (1. i 3.), jeden samodzielny ziuotory- zowany przeciwpancerny batalion miotaczy ognia (2.), 15 samodzielnych kompanii chemicznych w dywizjach piechoty i 1 w korpusie pancernym, a także 46 plutonów chemicznych: 42 w pułkach piechoty, 3 w pułkach kawalerii i 1 w brygadzie piechoty zmotoryzowanej4؟.

Wprowadzony jesienią 1945 roku w życie plan pokojowej organizacji sił zbrojnych najbardziej dotknął wojska chenńczne. Reorganizację rozpoczęto od przekazania bata- lionów chemicznych pod dowództwa utworzonych okręgów wojskowych, a następnie rozformowania 1 . 3 ن. samodzielnego batalionu cheiuicznego. Jednocześnie 2. sam o

45 Formowanie oddziałów chemicznych rozpoczęto 14 maja 1943 r. w Sielcach nad Oką od utworzenia 1.

samodzielnej kompanii chemicznej 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki oraz trzech plutonów chemicznych w pułkach piechoty tej dywizji. Kompanię chemiczną sformowano według radzieckiego etatu 04/508 w składzie dwóch plutonów chemicznych i polowego laboratorium chemicznego. W lipcu 1943 r. pododdział liczył 72 żołnierzy, szerzej: Z. Zielonka, Polskie wojska chemiczne w latach 1945- 1991. Organizacja, koncepcje użycia i możliwości bojowe, Wrocław 2015, s. 50-54.

46 Realizacja tak różnorodnych zadań, w dużej mierze niewynikających z przeznaczenia poszczególnych jednostek z wyjątkiem oddziału miotaczy ognia, nie miała odzwierciedlenia w ich organizacji. Ze względu na potrzeby pola walki stawianiem zasłon dymnych, po doraźnym przeszkoleniu, zajmowały się kompanie odkażania terenu oraz kompanie sanitarno-odkażające ze składu batalionów chemicz- 47 Z. Jaśtak, Szlakiem wojsk chemicznych..., op. cit., Warszawa 1966, s. 394.

48 Z. Zielonka, Polskie wojska chem iczne..., op. cit., s. 56.

(18)

dzielny zmotoryzowany pizeciwpancemy batalion miotaczy ognia przeformowany został w 2. samodzielny batalion obrony przeciwchemicznej49.

W ostatnich miesiącach 1945 roku, wraz ze skadrowaniem większości dywizji, roz

formowano także samodzielne kompanie chemiczne w dywizjach piechoty i korpusie pancernym. Podobną decyzję podjęto w zakresie plutonów chemicznych i stanowisk szefów służby chemicznej w pułkach oraz instruktorów w batalionach. W rezultacie stan osobowy wojsk chemicznych zredukowany został o ponad 80%50.

Do końca 1948 roku jedyną jednostkę wojsk chemicznych reorganizowano jeszcze czterokrotnie, zmieniając etat, przebudowując strukturę organizacyjną oraz zmieniając nazwę i przeznaczenie batalionu.

3.2. Od kompanii do batalionu

Rozpoczęcie zimnej wojny i groźba przeistoczenia jej w globalny konflikt z nieograniczonym użyciem broni jądrowej, rozpoczęło nowy etap rozwoju polskich wojsk chemicznych. W obliczu ponownych zagrożeń wojska chemiczne nie tylko restytuowano, ale intensywnie rozbudowywano i szkolono.

Ilościowy rozwój wojsk chemicznych zapoczątkowany został sformowaniem na początku lat pięćdziesiątych dwóch samodzielnych kompanii obrony przeciwchemicz

nej okręgów wojskowych. W Pomorskim OW powstała 26. kopchem, natomiast w Śląskim OW 29. kopchem. Na miejsce ich dyslokacji wyznaczono Inowrocław oraz Oleśnicę51.

Pododdziały zorganizowano według etatu nr 12/9 o stanie osobowym 49 żołnierzy (5 oficerów, 9 podoficerów: 4 zawodowych i 5 zasadniczej służby wojskowej, 35 sze

regowych, w tym 16 elewów). Kompanie w swej strukturze posiadały: dowództwo (dowódca, zastępcy ds. technicznych i polityczno-wychowawczych, szef, podoficer gospodarczy); pluton odkażania uzbrojenia, umundurowania i terenu, złożony z: dru

żyny odkażania uzbrojenia (6 żołnierzy wyposażonych w przyrząd do odkażania uzbrojenia ADM-1 lub DK-1 oraz samochód ciężarowo-szosowy), drużyny odkażania umundurowania i wyposażenia (13 żołnierzy wyposażonych w instalacje do odkażania umundurowania AGW lub DKOS, BU i dwa samochody ciężarowo-szosowe pod in

stalacje), drużyny odkażania terenu (4 żołnierzy wyposażonych w przyrząd do odka

żania terenu PDM-1 na samochodzie ciężarowo-szosowym); pluton szkolny w składzie

49 Jednostkę rozmieszczono w Skierniewicach, doposażono uzbrojeniem i sprzętem likwidowanych bata

lionów chemicznych, Centralne Archiwum Wojskowe, IY.501. l/A/143, k. 124-126, Rozkaz organiza

cyjny NDWP nr 0244/ORG z 12.09.1945 r. dotyczący reorganizacji oddziałów chemicznych WP na

50 W porównaniu do stanu wojsk chemicznych z 1.05.1945 r., por. Z. Jaśtak, Szlakiem wojsk chemicznych, op. cit., s. 394; Z. Zielonka, Polskie wojska chemiczne..., op. cit., s. 74.

51 Centralne Archiwum Wojskowe, IV .501.1/A/l 78, k. 385, Rozkaz Organizacyjny Sztabu Generalnego nr 096/ORG z 29.08.1950 r. dotyczący sformowania kompanii obrony przeciwchemicznej OW. For

mowanie 29. kopchem rozpoczęto jednak we Wrocławiu, natomiast w październiku następnego roku pododdział przeniesiono do Milicza.

____________Od kompanii do brygady, czyli historia rozwoju organizacyjnego polskich wojsk chemicznych

(19)

el©nka

؛ Zbigniew z

dwie drużyny szkolne po 9 żołnierzy, w tym 8 elewów (ryc. 2). Żołnierzy zawodo

wych kompanii uzbrojono w pistolety, natomiast poborowych w pistolety maszyno- we52

D O W Ó D Z T W O

P l u t o n s z k o l n y م/،اءمس

o d k a ż a n i a u z b r o j e n i a , u m u n d u r o w a n i a i t e r e n u

D r u ż y n a s z k o l n a

1

D r u ż y n a s z k o l n a

2 D r u ż y n a

o d k a ż a n i a u z b r o j e n i a

D r u ż y n a

o d k a ż a n i a u m u n d u r o w a n i a اw y p o s a ż e n i a

D r u ż y n a o d k a ż a n i a t e r e n u

Ryc. 2. Struktura organizacyjna kopchem OW według etatu nr 12/9 (sierpień 1950 roku) Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Centralne Archiwum Wojskowe, 1544/73/1502,

k. 1-3, Etat nr 12/9 kompanii ohrony przeciwchemicznej OW z 25.08.1950 r.

W tym samym okresie rozpoczęto także formowanie kompanii obrony przeciw

chemicznej w istniejących już oraz nowo formowanych związkach taktycznych, a w pułkach ogólnowojskowych plutony rozpoznania skażeń, które zastąpiono wkrót

ce plutonami chemicznymi.

W następnych latach okręgowe kompanie rozwinięto do batalionów obrony prze

ciwchemicznej (26. i 29.) oraz utworzono trzy kolejne samodzielne kompanie różnego typu, które pod koniec dekady wykorzystano jako zalążki do sformowania dwóch batalionów. Uzyskawszy w ten sposób, w pierwszej połowie lat sześćdziesiątych, stan wojsk chemicznych o składzie sześciu batalionów i jednej kompanii (7. oraz 26. bata

lion odkażania terenu i umundurowania; 1., 2., 4. i 6. batalion zabiegów specjalnych i rozpoznania skażeń; 24. kompania zabiegów specjalnych i rozpoznania skażeń), przystąpiono do ich organizacyjnego przekształcania pod kątem specjalistycznego wykorzystania na atomowym i chemicznym polu walki5' (ryc. 3). Równocześnie

52 Centralne Archiwum Wojskowe, 1544/73/1502, k. 1-3, Etat nr 12/9 kompanii obrony przeciwchemicz

nej OW z 25.08.1950 r.

113 Zmiana poglądów doktrynalnych, polegająca na uznaniu broni jądrowej za zasadniczy środek walki, spowodowała m. in. likwidację pododdziałów zadymiania oraz miotaczy ognia.

(20)

w dywizjach zmechanizowanych i pancernych rozpoczęto porządkowanie struktur kompanii chemicznych wprowadzając nowy, zunifikowany etat34.

3.3. Od batalionu do pułku i brygady cza$u „W"

Ostatnim i najważniejszym etapem, kończącym intensywny i trwający ponad dwie dekady rozwój wojsk chemicznych, było sformowanie w latach ل967-ا9?ل czterech pułków chei^cznych^.Tym samym, po dwudziestu dwóch latach obfitujących w róż- ne i często sprzeczne wizje organizacji, wypracowano ostateczną koncepcję składu polskich wojsk chemicznych.

Pierwszą jednostkę w Wojsku Polskim, zabezpieczającą działania na szczeblu ope- racyjnym, rozwinięto na przełomie 1966 i 1967 roku w śląskim o w . Był nią 1. pułk chemiczny w Zgorzelcu, sformowany w oparciu o 1. batalion zabiegów specjalnych i rozpoznania skażeń oraz stan osobowy i sprzęt rozwiązanego 7. batalionu odkażania terenu i umundurowania. Pułk zgodnie z etatem nr 2/40 ا liczył 445 żołnierzy (60 ©fi-

55 Na przełomie 1967 i 1968 rokn przemianowano wojska obrony ^-ze^wchem icznej na wojska chemiczne. w ten sam sposób zastąpiono także nazwy jednostek i sprzętu, zob. Archiwum Wojskowe w O l e ^ c y , ZA nr 7, 2444/73/341, k. 13, Zarządzenie Szefa Sztabu Generalnego nr ©186/ORG z 14.12.1967 ٢. dotyczące zmiany nazwy z kopchem na kchem (DZ, DPanc) istniejącej według etatu wojennego nr 05/160.

(21)

Zbigniew Zielonka

cerów, 95 podoficerów, 290 szeregowych) i 9 pracowników cywilnych. W jego struk

turze znajdowały się: dowództwo; sztab; sekcje: polityczna, finansowa i techniczna-, dwa bataliony zabiegów specjalnych', kompania rozpoznania skażeń', kompania odka

żania umundurowania', laboratorium chemiczno-radiometryczne oraz pododdziały zabezpieczające: pluton remontowy, pluton transportowo-gospodarczy, drużyna łącz

ności i drużyma elektrowni oświetleniowych (ryc. 4).

Ryc. 4. Struktura organizacyjna pułku chemicznego według etatu nr 12/40 (grudzień 1967 roku)

Źródło: Z. Zielonka, Polskie wojska chemiczne w latach 1945-1991. Organizacja, koncepcje użycia i możliwości bojowe, Wrocław 2015, s. 118-119.

Na uzbrojeniu pułku było: 12 karabinków-granatników, 316 PM i 117 pistoletów.

Wyposażenie specjalne stanowiło: 14 zespołów urządzeń do rozpoznania skażeń na samochodzie, 42 instalacje rozlewcze IRS /ARS/, 10 zestawów motopomp, 4 instala

cje odkażania umundurowania BU, 1 instalacja odkażania umundurowania AGW-3, 4 instalacje dezynfekcyjno-kąpielowe DDA-53A, 14 urządzeń do dezaktywacji umun

durowania UDU, 14 urządzeń grzejnych UG-65, 1 laboratorium chemiczne AL-3, 1 polowe laboratorium radiometryczne RŁU, 1 polowe laboratorium chemiczne PChL-54, 1 zestaw meteorologiczny i 2 elektrownie oświetleniowe. Transport zabez

pieczały 134 pojazdy mechaniczne56.

W maju 1967 roku na bazie 4. batalionu zabiegów specjalnych i rozpoznania ska

żeń rozwinięto kolejny w Wojsku Polskim - 4. pułk chemiczny57. Podobnie jak po

przedni, sformowano go według etatu nr 12/40.

؛،A rchiw um W©j$kowe w Oleśnicy, SzWChem, 2954/84/11, k. 669-671, Zagadnienia osiągania goto- wości bojowej przez Armijną Brygadę Chemiczną, Szefo$two Wojsk Ohemicznych SOW, Wrocław 1969; Centralne Archiwum Wojskowe, 1791/90/678, k. 3-21, Etat nr 12/40 pułku chemicznego z 23.12.1967 r.; Zarys historii i tradycji 1 bopchem, Zgorzelec 1996, s. 13, 15; M. Chwiałkowski, 4 Brodnicki Pułk Obrony Przeciwchemicznej im. Ignacego M ościckiego, Brodnica 1995, s. 14.

” Archiwum Ministerstwa Obrony Narodowej, 1704/00/91, k. 58, Dzieło, Zarządzenie Szefa Sztabu Generalnego nr O62/ORG z 11.05.1967 r. dotyczące sformowania 4. pułku chemicznego na bazie 4.

bzsrs.