Roman Solecki
UP – Kraków
Duchowa sfera wychowania w życiu młodzieży
Słowa kluczowe: duchowość, funkcje duchowości, doświadczenie duchowe, młodzież, wychowanie
Keywords: spirituality, spiritual functions, spiritual experience, the youth, upbringing
Wprowadzenie
Coraz częściej można dziś dostrzec zagubienie młodzieży w świecie, w którym przyszło jej żyć, jej nieumiejętność radzenia sobie w realnej rzeczy- wistości oraz ucieczkę do świata wirtualnego, bardziej „bezpiecznego”, gdzie nie trzeba brać odpowiedzialności za swoje decyzje. Wzrasta również zjawi- sko agresji i przemocy, coraz więcej norm społecznych i kulturowych zostaje przekroczonych, więzi społeczne ulegają rozluźnieniu i zachwianiu. Niepokoi fakt, że rodziny przestają prawidłowo wypełniać swoje podstawowe funkcje.
Zwraca na to uwagę papież Franciszek, który w adhortacji apostolskiej Evan- gelii gaudium podkreślił, że rodzina przechodzi głęboki kryzys kulturowy, podobnie jak wszystkie wspólnoty oraz więzi społeczne1. W opinii papieża, w przypadku rodziny kruchość więzi staje się szczególnie poważna, ponieważ chodzi o podstawową komórkę społeczeństwa, o miejsce, gdzie człowiek uczy się współżycia w różnorodności i przynależności do innych oraz gdzie rodzice przekazują dzieciom wiarę2.
1 Por. Franciszek, Evangelii gaudium, nr 66.
2 Por. tamże.
Pomimo pogłębiającej się wiedzy na temat nowoczesnych technik rozwoju intelektualnego i fizycznego, coraz bardziej zaawansowanej psychologii i socjo- logii oraz badań z tego zakresu, potężnej liczby „specjalistów od emocji”, róż- norodności systemów pedagogicznych propagujących metody „bezstresowego wychowania” zamiast progresu obserwujemy postępującą degradację istoty ludzkiej. Wzrasta liczba osób przeżywających stany depresyjne, uzależnionych czy też mających problemy natury emocjonalnej i psychicznej, nieprzystoso- wanych do wyzwań codzienności. Masowym symptomem współczesnego świata jest pustka duchowa, która przejawia się przede wszystkim poczuciem braku celu i sensu życia lub ich ograniczeniem do wymiaru hedonistycznego i krótkotrwałego. Przyczyna obecnego stanu ma swoje źródło w rozwoju jed- nostki. Jeżeli nie przebiega on w sposób prawidłowy, skutkuje często trwałymi zmianami w osobowości wychowanków. Naszym zdaniem, wynika to z braku odpowiedniego zaangażowania w rozwój duchowy i przyznania mu ważnego miejsca w procesie kształtowania człowieka. Według Zbigniewa Gasia, jedy- nie wielowymiarowy rozwój osobowości, uwzględniający również duchowość, może stanowić ważny czynnik chroniący w profilaktyce uzależnień i zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży, będąc zarazem koniecznym warunkiem pra- widłowego wychowania3. Celem artykułu jest zatem ukazanie roli duchowości w procesie wychowania młodzieży poprzez wyodrębnienie kategorii jej rozu- mienia oraz określenie pełnionych przez nią funkcji w życiu badanych, jak rów- nież wyodrębnienie kategorii doświadczenia duchowego i sposobów przeżywa- nia duchowości chrześcijańskiej, co pozwoli na lepsze wspieranie tej sfery i jej dowartościowanie w oddziaływaniu wychowawczym.
1. Próba zdefiniowania pojęć
W ostatnich latach możemy dostrzec wzrastające zainteresowanie tema- tyką duchowości, jej różnymi formami i rodzajami. Zatem konieczne staje się zrozumienie, czym ona jest i w czym się objawia, aby móc z niej w odpowiedni sposób korzystać. Ciekawe ujęcie z punktu widzenia pedagogiki chrześcijań- skiej proponuje Marek Chmielewski, dla którego każdy człowiek, ponieważ jest istotą rozumną i wolną, ma życie wewnętrzne. Życie to intuicyjnie odróż- niamy od aktywności zewnętrznej jako wtórnej w stosunku do wewnętrznego świata osoby. Gdy znajduje ono odniesienie do rzeczywistości pozazmysłowej, angażując w sposób szczególny osobowy wymiar człowieka, wówczas można mówić o duchowości. Najczęściej odniesienie to ma charakter religijny i wtedy
3 Por. Z. Gaś, Profilaktyka w szkole, Warszawa 2006, s. 31.
jest to duchowość religijna4. Zaczyna wyłaniać się obraz duchowości, która, aby w pełni zaistnieć, musi mieć odniesienie do czegoś większego od świata wewnętrznego człowieka, z czym można nawiązać specyficzną więź, aby móc poznać swoją rolę w świecie. Dlatego, jak podkreśla Jerzy Wiesław Gogola, duchowość jest przede wszystkim osobistym życiem duchowym wierzącego, który wchodzi w osobową relację z Bogiem5. Jedynie odwołanie do transcen- dencji, do początku i celu wszechświata, do sensu jego istnienia może dać czło- wiekowi odpowiedź na pytanie o jego istnienie.
Duchowość można określić za Markiem Dziewieckim jako zdolność czło- wieka do zrozumienia samego siebie, czyli do znalezienia odpowiedzi na py- tanie: kim jestem, skąd się wziąłem, dokąd zmierzam, jakie więzi i wartości pomogą mi osiągnąć cel mojego życia6. Z powyższej definicji wynika, że du- chowość rozwija się w wyniku działania podjętego przez człowieka. Zatem nie jest ona jedynie czymś wrodzonym, ale także nabywanym poprzez wykorzy- stywanie naturalnej zdolności istoty ludzkiej do rozwoju, do wzrastania, co zakłada pewien proces. Aby mówić o duchowości, trzeba wykazać się pewnym wysiłkiem w celu jej osiągnięcia. Podobnie stwierdza Cezary Sękalski, pisząc, że ogólnie pojęcie to oznacza dążenie człowieka do odkrycia własnej tożsamo- ści i pójście specyficzną, indywidualną drogą rozwoju. Takie rozumienie du- chowości przeciwstawia się zwykle płytkiemu konsumpcjonizmowi i bezsen- sownej gonitwie za przyjemnościami7. Kryterium wyodrębnienia duchowości chrześcijańskiej stanowi odniesienie do osoby Jezusa Chrystusa.
Jan Paweł II w środowych katechezach o duchowości świeckich8 uczył, że podstawą jakiejkolwiek duchowości chrześcijańskiej są słowa Jezusa o po- trzebie jedności z Nim samym: „Wytrwajcie we Mnie. Kto trwa we Mnie, a Ja w nim, ten przynosi owoc obfity” (J 15, 4n.). Znaczące jest rozróżnienie przez świętego papieża dwóch aspektów jedności, o których mówi tekst natchniony.
Jednym z nich jest obecność Chrystusa w nas. Powinniśmy ją przyjąć, uznać, coraz bardziej jej pragnąć i cieszyć się, jeśli czasem możemy jej doświadczyć w sposób szczególnie intensywny. Drugim aspektem jest nasza obecność w Chrystusie. Możemy ją urzeczywistnić poprzez wiarę i miłość.
4 Por. M. Chmielewski, 101 pytań o życie duchowe, Lublin 1999, s. 11–12.
5 Por. J.W. Gogola, Teologia komunii z Bogiem, Kraków 2001, s. 18.
6 Por. M. Dziewiecki, Pedagogika integralna, Warszawa 2010, s. 148. Więcej na ten temat w:
tenże, Pojednanie z Bogiem, z samym sobą i bliźnimi, w: Nawracajcie się i wierzcie w Ewan- gelię, red. M. Borda, Sosnowiec 2016, s. 75–96.
7 Por. C. Sękalski, W poszukiwaniu autentycznej duchowości, „Głos Ojca Pio” 2008, nr 50, s. 4.
8 Por. Jan Paweł II, Duchowość świeckich, katecheza środowa z 1 grudnia 1993, w: Jan Pa- weł II. Świeccy we wspólnocie chrześcijańskiej, red. E. Weron, Poznań 1997, s. 22.
Analizę tego tematu dopełnia Katechizm Kościoła katolickiego, który mówi o różnych duchowościach rozwijających się w historii Kościołów (por.
KKK, nr 2684). Duchowość znajduje się, w tym kontekście, w miejscu zetknię- cia różnych prądów liturgicznych i teologicznych oraz świadczy o inkultura- cji wiary w określone środowisko ludzkie i jego historię. Różne duchowości chrześcijańskie uczestniczą w żywej tradycji modlitwy i są niezbędnymi prze- wodnikami dla wiernych. Bez rozwijania duchowości żaden człowiek nie jest w stanie kierować swoim życiem w sposób świadomy i odpowiedzialny.
Jeżeli chodzi o proces wychowania, to możemy go zdefiniować jako system czynności wychowawców (nauczycieli, rodziców i in.) i wychowan- ków, umożliwiających wychowankom zmienianie się w pożądanym kierunku, a więc kształtowanie i przekształcanie uczuć, przekonań i postaw społecznych, moralnych, estetycznych, kształtowanie woli i charakteru oraz wszechstronne rozwijanie osobowości9.
Jan Paweł II podczas wizyty w UNESCO wypowiedział następujące słowa:
w wychowaniu chodzi głównie o to, ażeby człowiek stawał się coraz bardziej człowiekiem – o to, ażeby bardziej „był”, a nie tylko więcej „miał” – ażeby po- przez wszystko, co „ma”, „posiada”, umiał bardziej i pełniej być człowiekiem – to znaczy ażeby również umiał bardziej „być” nie tylko „z drugim”, ale także i „dla drugich”10.
W wychowaniu chrześcijańskim zwraca się uwagę nie tylko na cele do- czesne, ale także na cel ostateczny, którym jest zbawienie, a więc można je nazwać wychowaniem do wieczności11. Proces stawania się sobą realizowany jest w wymiarze cielesnym, psychicznym i duchowym12.
2. Założenia metodologiczne badań własnych
Tylko człowiek duchowy potrafi myśleć, kochać i pracować. Dlatego właś- nie osiągnięcie dojrzałości duchowej jest istotnym elementem rozwoju oso- bowego. Szukając chrześcijańskich doświadczeń duchowych w życiu młodych ludzi, przeprowadzono wśród nich badania, których celem była eksploracja i opis tych przeżyć. Przedmiotem badań stały się także ich przemyślenia, dzia-
9 W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1984, s. 243.
10 Jan Paweł II, W imię przyszłości kultury. Przemówienie w siedzibie UNESCO, Paryż, 2 czerw- ca 1980, w: tenże, Nauczanie papieskie, t. III, cz. 1, Poznań–Warszawa 1985, s. 731.
11 Por. M. Nowak, Podstawy pedagogiki otwartej: ujęcie dynamiczne w inspiracji chrześcijań- skiej, Lublin 1999, s. 399–400.
12 Por. S. Głaz, Doświadczenie religijne, Kraków 1998, s. 68–69.
łania i zmiany wywołane tymi doświadczeniami. Problem badawczy sformuło- wano następująco: Jakie jest chrześcijańskie doświadczenie duchowe młodych ludzi? Z tego pytania wyłoniono pytania szczegółowe:
– Jakie jest rozumienie duchowości i jej funkcji wśród badanej młodzieży?
– Jakie jest rozumienie doświadczenia duchowego?
– Jakie są sposoby doświadczania duchowości chrześcijańskiej?
Za metodę przyjęto jakościowy wywiad badawczy, w którym możemy wy- różnić następujące aspekty:
– świat przeżywany, czyli świat codziennych przeżyć osoby badanej i jej re- lacja do nich;
– sens, czyli rejestrowanie i interpretowanie sensu głównych tematów świata przeżywanego, tego, co i jak powiedziano;
– jakość, czyli uzyskanie wiedzy wyrażonej w języku codziennym;
– opisowość, czyli uzyskanie otwartych opisów różnych aspektów świata przeżywanego;
– konkretność, czyli uzyskanie opisów konkretnych sytuacji i ich skutków w postaci działań;
– rozmyślna naiwność, czyli otwartość na nowe i nieoczekiwane fenomeny, bez przypisywania gotowych kategorii i schematów interpretacji;
– koncentracja na temacie, czyli wywiad bez dokładnej struktury ze standa- ryzowanymi pytaniami, ale w jakimś stopniu ukierunkowany;
– niejasność opisów, które są wyrazem sprzeczności świata podmiotu udzie- lającego wywiadu;
– przemiana, która może nastąpić na skutek doprowadzenia osoby udzie- lającej wywiadu do nowych spostrzeżeń i uświadomienia sobie nowych rzeczy, co może mieć wpływ na zmianę w toku wywiadu jej opisów i sensu przypisywanego tematowi;
– efekt wrażliwości, który polega na zmienianiu swoich wypowiedzi przez respondenta w sytuacji, kiedy udziela on wywiadu różnym osobom o od- miennej wrażliwości i wiedzy na temat przedmiotu wywiadu;
– interakcja międzyosobowa, która tworzy wiedzę;
– pozytywne przeżycia, które może wyzwolić w osobach badanych dobrze przeprowadzony wywiad, będące szansą na uzyskanie nowego wglądu w sytuację życiową i życie13.
13 Por. S. Kvale, Interview. Wprowadzenie do jakościowego wywiadu badawczego, tłum. S. Za- bielski, Białystok 2004, s. 42–43.
3. Charakterystyka grupy badawczej i organizacja badań Kryteria wyboru osób wchodzących w skład grupy badawczej były specy- ficzne dla strategii jakościowej. Jak pisze Mieczysław Łobocki, właściwy dobór respondentów zależy w głównej mierze od rodzaju problemów, które zamierza- my rozwiązać, i hipotez, które pragniemy zweryfikować14. Warto w tym miejscu nadmienić, że w badaniach jakościowych rezygnuje się z postulatu reprezenta- tywności próby (dającej prawo do tworzenia uogólnień na podstawie zebranych materiałów), a także z rzetelności (pozwalającej na powtórzenie badania przy użyciu tego samego narzędzia), dlatego o doborze osób decydują wyłącznie względy poznawcze. Nie kładzie się więc nacisku na dużą liczbę badanych, nie ma też sprecyzowanego sposobu ich doboru. Badacz dokonuje doboru celowe- go, uzasadnionego problemem, może przy tym stosować różne kryteria, jeśli zależy mu na zróżnicowaniu respondentów pod względem cech15.
Przedmiotem przeprowadzonych badań było chrześcijańskie doświadcze- nie duchowe. W skład grupy badawczej weszło siedem osób: sześciu studentów i jeden licealista, z których pięć działało w różnych wspólnotach, a jedna w trak- cie prowadzenia badań nie była zaangażowana. Kryterium doboru była różno- rodność pod względem wspólnoty, kierunku studiów oraz stażu we wspólnocie.
Do wspólnoty „Magis”, prowadzonej przez ojców jezuitów w Krakowie, należy Zuzanna (lat 17, I klasa liceum ogólnokształcącego, profil ogólny, ma jedną siostrę, zaangażowana od czterech lat) oraz Ewelina (lat 20, I rok zarzą- dzania w Wyższej Szkole Zarządzania i Bankowości w Krakowie, ma jedną siostrę, zaangażowana od czterech lat). W badaniach wzięli udział również:
– Daria (lat 22, II rok nauk o rodzinie na Uniwersytecie Papieskim Jana Paw- ła II w Krakowie, ma jedną siostrę i dwóch braci, od dwóch miesięcy zaan- gażowana we wspólnocie parafialnej);
– Jolanta (lat 23, IV rok fizjoterapii w Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie, ma jedną siostrę, należała do Ruchu Światło-Życie);
– Grzegorz (lat 25, V rok elektrotechniki w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, ma dwie siostry i jednego brata, od czterech lat należy do Wspólnoty Odnowy w Duchu Świętym);
– Michał (lat 23, IV rok stosunków międzynarodowych na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, ma jedną siostrę, od 11 lat jest lektorem, a od dziewięciu miesięcy działa w Duszpasterstwie Akademickim Ojców Fran- ciszkanów w Krakowie);
14 Por. M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2006, s. 197.
15 Por. T. Bauman, T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 2001, s. 281–282.
– Karol (lat 24, V rok automatyki i robotyki w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, ma dwie siostry oraz brata, od trzech lat działa we wspólnocie
„Alfa” w Duszpasterstwie Akademickim „Na Miasteczku” w Krakowie).
Badania zostały przeprowadzone w Krakowie. Na indywidualnych spotka- niach z respondentami prowadzono wywiady, nagrywane na dyktafon cyfro- wy. Mieli oni zapewnioną poufność i anonimowość. Kolejnym etapem była transkrypcja wywiadów oraz ich analiza.
4. Analiza wyników badań: pojęcie i funkcje duchowości
Rozumienie duchowości jest w dużej mierze uwarunkowane wiedzą na ten temat oraz bogactwem i różnorodnością doświadczeń w tej sferze. Z przepro- wadzonych badań wynika, że jest ona ujmowana w różny sposób: jako relacja z Bogiem, żywym i osobowym; trwanie w Nim i życie według Jego nauki; jako coś związanego z płaszczyzną religii i wiary; z przekonaniami; jako coś, co nosi w sobie każdy człowiek; jako sfera emocji związana z wyższymi instynktami, wyższymi wartościami.
Duchowość chrześcijańska rozumiana jest natomiast jako „duchowość, która zgadza się z chrześcijaństwem, szanuje pewne wartości, związana z Jezu- sem Chrystusem” (Karol). Duchowość wymaga pewnego zaangażowania, pod- jęcia wysiłku w celu jej zrozumienia i wdrożenia w życie, jak stwierdza Ewelina:
(…) wyznaję daną wiarę, ale nie, że od czasu do czasu, ale w pełni rozumiem tą religię, ale praktykuję tak, jak najlepiej umiem (…) żeby się udoskonalić, a nie tak żeby praktykować tak nagminnie w sensie negatywnym, ale pozytywnie, ja się czuję, że Bóg nie jest mi obcy, ja się czuję przyjacielem Boga.
Duchowość przybliża do Stwórcy, który staje się bliską i znaną osobą. Dla Jolanty
jest jakimś dopełnieniem tego, co tutaj się dzieje normalnie w rzeczywistości, na- szych gdzieś obowiązków, no i pozwala normalnie funkcjonować w społeczeń- stwie, tak żeby znaleźć czas pomiędzy tymi rzeczami takimi przyziemnymi i tym, żeby się w jakiś sposób realizować na innej płaszczyźnie, tak żeby powiedzmy to całe człowieczeństwo pełniło jakąś rolę, żeby się nie skupiać tylko na tym, co tutaj jest, ciężko mi to zdefiniować (…) to są te wszystkie twoje doświadczenia, które masz w życiu, tak naprawdę powiedzmy też głębsze twoje przemyślenia, czy jakieś takie spotkania z innymi, które zajmują się tą właśnie twoją sferą psy- chiczną, która ci daje równowagę w życiu pomiędzy ukształtowaniem tego, co tutaj jest, a tego, nad czym chcesz pracować, i myślę, że duchowość też ci daje jakiś cel w życiu, i tego, że masz poczucie, że nic się nie dzieje bez przyczyny, że wszystko ma jakieś swoje założenie i do czegoś to dąży.
Dla Jolanty duchowość jest dopełnieniem życia, ale nie do końca potrafi ją zinterpretować. W opiniach respondentów dzięki duchowości możliwe staje się nadanie życiu pełniejszego wymiaru, stabilizacji, sensowności i celowości.
Wszystkie propozycje rozumienia tego terminu przez młodzież prezentuje po- niższy schemat.
Schemat 1. Rozumienie pojęcia duchowości wśród młodzieży
Źródło: opracowanie własne.
Przeprowadzony jakościowy wywiad badawczy i analiza uzyskanych treści pozwalają wyodrębnić sześć kategorii rozumienia duchowości przez młodzież:
1. Duchowość utożsamiana z wiarą;
2. Duchowość jako zbiór zasad i norm;
3. Duchowość jako relacja;
4. Duchowość jako codzienność;
5. Duchowość jako sfera rozwoju;
6. Duchowość jako utożsamienie z moralnością.
Do pierwszej kategorii należy zaliczyć: płaszczyznę wiary, zrozumienie religii i praktykę wiary; do drugiej: świat doktryn kościelnych i świat nauk ewangelicznych. Trzecią tworzą relacja z Bogiem i przyjaźń z Nim. Czwarta to spotkania z innymi, doświadczenia życiowe i głębsze przemyślenia. Piąta ka-
– płaszczyzna wiary – zrozumienie religii – praktyka wiary
– spotkanie z innymi – doświadczenia życiowe – głębsze przemyślenia – relacja z Bogiem
– przyjaźń z Bogiem
– sfera emocji
– integralna część człowieka
– świat wartości – świat moralności
– świat autorytetów moralnych – świat doktryn kościelnych – świat nauk ewangelicznych
Duchowość
tegoria to sfera emocji i integralna część człowieka. Ostatnią kategorię tworzą:
świat wartości, świat moralności i świat autorytetów moralnych.
Z problematyką rozumienia duchowości wśród młodych wiąże się kwestia interpretowania jej funkcji w życiu człowieka. Wyniki jakościowego wywiadu badawczego w tym zakresie prezentuje poniższy schemat.
Schemat 2. Interpretacja funkcji duchowości przez młodzież
Źródło: opracowanie własne.
Analiza przeprowadzonych badań pozwala wyróżnić sześć funkcji, które pełni duchowość w życiu człowieka:
1. Funkcja sensotwórcza (pomaga w odkrywaniu i nadawaniu sensu życia, pozwala odpowiedzieć na pytanie: po co żyję?);
2. Funkcja ukierunkowująca (wyznacza cel, pomaga w realizacji sensu życia, pozwala odpowiedzieć na pytanie: dokąd zmierzam?);
3. Funkcja stabilizacyjna (daje poczucie bezpieczeństwa, pozwala zaspokoić podstawowe potrzeby społeczne: akceptacji, przynależności, relacji);
4. Funkcja wskazująca (wskazuje drogę i sposoby osiągnięcia celu i sensu ży- cia, odpowiada na pytanie: gdzie jestem?);
5. Funkcja integrująco-dopełniająca (integruje osobowość i wszystkie wy- miary życia, pozwala odpowiedzieć na pytanie: kim jestem?);
6. Funkcja normatywna (wskazuje na zasady i normy, według których po- winno się żyć, aby osiągnąć szczęście).
Sprecyzowanie funkcji duchowości w życiu człowieka pokazuje u młodych ludzi bogactwo doświadczeń w tej sferze.
nadaje sens
drogowskaz równowaga życiowa
dopełnienie życia pełna rad
wyznacza cel
Funkcje duchowości
5. Doświadczenie duchowe i jego rozumienie
Doświadczenie duchowe ma charakter dynamiczny i przybiera różne po- staci. Dla Darii jest to „przejście od skupienia na doświadczeniach emocjonal- nych do trwania w Bogu pomimo trudności, gdzie emocje nie odgrywają już głównej roli”. Natomiast dla Zuzanny są to „wydarzenia z życia, które widziane są z perspektywy wiary, czego osoba wierząca nie może rozdzielać, w których wyraża się wola Boga”. Grzegorz to doświadczenie nazywa „działaniem i obec- nością Boga w życiu”. Zuzanna wspomina: „pojechałam kiedyś na rekolekcje, gdzie inne osoby (…) fizycznie odczuwały Boga, myślę, że to też można na- zwać doświadczeniem duchowości”. Dla Eweliny przestrzeganie reguł chrze- ścijańskich stwarza możliwość odczuwania Boga w każdym dniu i chwili na swój sposób, jest to przede wszystkim łaska Boga, dar, „ponieważ nie każdemu jest dane uwierzyć, wierzyć i w pełni rozumieć wszystkie aspekty”. Podobnie myśli Michał, ujmując doświadczenie duchowe w szerokim kontekście jako
„świadomość Bożej obecności, która niekoniecznie musi mieć charakter wi- docznych objawów, doznań, charyzmatów czy objawień”. Dla Jolanty doświad- czenie duchowe to „jakieś spotkanie z Bogiem, które może być realizowane w bardzo różnych formach, tak naprawdę każdy powinien sobie znaleźć jakąś koncepcję na to, gdzie chce się znaleźć w Kościele i gdzie jest mu najlepiej”.
Refleksje respondentów na temat doświadczenia duchowego prezentuje poniższy schemat.
Schemat 3. Rozumienie doświadczenia duchowego przez respondentów
Źródło: opracowanie własne.
– dar Boga – łaska Boga – wola Boga
– przestrzeganie reguł chrześcijańskich – świadomość Bożej
obecności
– działanie i obecność Boga w życiu
– wydarzenia z życia widziane w perspektywie wiary – fizyczne odczuwanie Boga – spotkanie z Bogiem
Doświadczenie duchowe
Z przeprowadzonych jakościowych wywiadów badawczych wyłania się sześć kategorii doświadczenia duchowego w życiu młodego człowieka:
1. Doświadczenie duchowe jako inicjatywa Boga;
2. Doświadczenie duchowe jako bezpośredni kontakt z Bogiem;
3. Doświadczenie duchowe jako intuicja;
4. Doświadczenie duchowe jako pragmatyzm;
5. Doświadczenie duchowe jako odkrywanie Boga w codzienności;
6. Doświadczenie duchowe jako paradygmat patrzenia na rzeczywistość.
Pierwszą kategorię tworzą: dar Boga, łaska Boga i wola Boga. Druga to fizyczne odczuwanie Boga i spotkanie z Nim. Trzecia zaproponowana katego- ria związana jest ze świadomością Bożej obecności. Czwarta to przestrzega- nie reguł chrześcijańskich. Piąta kategoria dotyczy działania i obecności Boga w życiu. Ostatnią tworzą wydarzenia z życia widziane w perspektywie wiary.
6. Przeżywanie duchowości chrześcijańskiej
Zamierzonym celem przeprowadzonych badań było uczynienie głównym tematem wywiadu duchowość chrześcijańską. Respondenci wymieniali wiele sposobów jej doświadczania, twierdząc, że jest ona obecna w każdej dziedzinie życia: uczestniczenie w życiu Kościoła, w nabożeństwach, akty religijne, Msza św., śpiew podczas liturgii, muzyka. Ważną rolę odgrywają tutaj książki i pra- sa katolicka oraz lektura Pisma Świętego16. Jak powie Karol: „poznawać i do- świadczać Pana Boga można, czytając Pismo Święte czy jakąś lekturę związaną z duchowością”. Podkreśla to także Michał:
(…) zaczęła funkcjonować jakaś lektura, najpierw były to książki Ojca Świętego, to na mnie wpłynęło i zabrałem się za te książki, potem zacząłem czytać książki Eldredge’a, Dzikie serce i podobne, też doszła lektura niektórych encyklik, cho- ciaż to może bardziej na studiach, bo część z nich była związana z moim kie- runkiem studiów, też myślę, że też jakaś lektura książek związanych po prostu z jakimś światem wartości, czy to chrześcijańskim, czy choćby w jakiś sposób moralnie zbliżonych do jakiegoś ideału chrześcijańskiego, a do tego jeszcze lek- tura prasy katolickiej, „Miłujcie się”, jakichś innych tygodników, „Gościa Nie- dzielnego”, czy podobnych.
16 W roku szkolnym 2010/2011 w większości liceów ogólnokształcących diecezji sosnowiec- kiej przeprowadzone zostały badania na temat częstotliwości czytania Pisma Świętego przez młodzież maturalną. Wynika z nich, że bardzo często czyta Biblię zaledwie 1,8% an- kietowanych. Często sięga po nią 4,5% uczniów. Prawie 20% respondentów czasami otwie- ra Pismo Święte, rzadko natomiast 38,5%. Niepokoi wysoki procent (35,5%) maturzystów, którzy nigdy nie korzystali z Pisma Świętego. Por. M. Borda, Biblijna koncepcja powołania w katechezie ponadgimnazjalnej i jej recepcja przez uczniów, Kraków 2012, s. 315–316.
Jako sposób doświadczania duchowości respondenci wymieniają również modlitwę. Rozpoczyna się to już, według Michała, wraz z pierwszymi nauczo- nymi modlitwami: „jeżeli chodzi o prywatne bardziej takie doświadczenia du- chowe no to modlitwa, powiedziałbym dość tradycyjna modlitwa, taka jaką uczą rodzice dziecko w domu i potem jak to wygląda, wiadomo, że ta modli- twa z wiekiem się zmienia, zaczyna do czegoś dorastać”. Rozwija to Ewelina, mówiąc, że doświadczenie duchowe jest możliwe
przez modlitwę czy różne swoje własne rozmowy z Panem Bogiem, bo modlitwa jest rozmową taką z głębi serca, nie takie „klepanki”, tylko szczera rozmowa jak z przyjacielem, poruszanie swoich smutków, żalów, a nawet tych najlepszych dni, kiedy się coś udało, chodzi mi nawet o modlitwę poprzez poszczególne wy- darzenia, które się toczą, krok po kroku, dostrzegam to.
Pojawia się w tym kontekście również natura, a przede wszystkim góry, ponieważ „można doświadczać takiego podziwu dla całego stworzenia, to, co można zobaczyć, podziwiać, Ktoś to musiał stworzyć” (Karol).
Najwięcej wypowiedzi na temat sposobów doświadczania duchowości chrześcijańskiej dotyczy innych ludzi, którymi Bóg się posługuje, aby na nas oddziaływać. Może się to odbywać na różne sposoby:
(…) poszczególne słowa innych osób, jak ktoś rozmawia, to jest świadectwem, też w czasie Mszy, jak ksiądz na kazaniu coś powie, co mnie dotknie, zaciekawi, to też jest ważne, bo Pan Bóg działa nie tylko przez słowo Boże, osoby święte, ale też tak na co dzień, nawet w takich dzieciach, które proszą, żebrzą, Bóg ma różne sposoby działania (Ewelina).
Przeprowadzone wywiady wskazują również na możliwość spotkania z drugim człowiekiem dzięki akcjom charytatywnym i zaangażowaniu w wo- lontariat, gdzie w sposób szczególny, uczestnicząc z innymi w ich cierpieniu lub słabościach, doświadczamy chrześcijaństwa i zgłębiamy wymiar duchowy ludzkiego życia. Kolejnym takim miejscem dla respondentów są pielgrzymki, które również stwarzają możliwość spotkania z drugim człowiekiem, często w trudnych warunkach, wyznaczając przede wszystkim czas modlitwy i prze- myśleń na temat wiary, niekiedy jedyny w ciągu roku, jak powiedziała Jolanta:
„pielgrzymki są cały czas punktem zaczepienia i jakimś tam elementem w cią- gu roku, a tutaj np. oprócz wolontariatu nie mam takiej innej rzeczy, którą robię w kwestii swojej duchowości, w tym momencie”.
Dla wszystkich badanych ważnym miejscem doświadczania duchowo- ści chrześcijańskiej jest wspólnota religijna, w której kiedyś byli lub są nadal.
Grzegorz stwierdził:
(…) myślę, że właśnie ta wspólnota bardzo dużo daje, wymiana poglądów, takie dzielenie się wspólnym doświadczeniem, wspólnymi problemami, to dużo mi dawało, dużo mi daje, no i też taka chęć pogłębiania tej duchowości, szukanie różnych źródeł, wartościowych, mądrych ludzi, którzy mają coś do powiedzenia, takie chłonięcie tego wszystkiego, nie tak, że mi to sam ktoś poda na tacy, ale sam muszę poszukać.
Spotkanie z drugim człowiekiem, który wierzy i dzieli się tą wiarą z inny- mi, umacnia w duchowości i pozwala ją rozwijać, ale także umożliwia odkrycie na nowo siebie w relacji do Boga oraz nawiązanie z Nim przyjaźni. Na pytanie o drogę Boga do człowieka i Jego sposoby działania Zuzanna odpowiedziała:
„myślę, że używał wielu ludzi, przede wszystkim przyjaciół, użył też przede wszystkim wspólnoty, w której poznałam ludzi, może nie o takich samych przekonaniach, ale mieliśmy jeden cel we wspólnocie, poznawać Boga i właś- nie to mnie do Niego zbliżyło”.
Odpowiedzi badanych na temat sposobów doświadczania duchowości chrześcijańskiej prezentuje poniższy schemat.
Schemat 4. Sposoby przeżywania duchowości chrześcijańskiej przez badanych
Źródło: opracowanie własne.
– Msza św.
– nabożeństwa – akty religijne – śpiew liturgiczny
– Pismo Święte – modlitwa – katecheza – inni ludzie
– wspólnota – pielgrzymki – życie Kościoła
- muzyka - świat przyrody
– cierpienie – wolontariat – akcje charytatywne – książka i prasa katolicka
Sposoby doświadczania duchowości chrześcijańskiej
Przeprowadzony jakościowy wywiad badawczy i analiza uzyskanych wy- ników pozwalają wyodrębnić sześć kategorii sposobów doświadczania ducho- wości chrześcijańskiej przez młodzież:
1. Doświadczenie poprzez celebrację liturgiczną;
2. Doświadczenie poprzez lud Boży;
3. Doświadczenie poprzez formację chrześcijańską;
4. Doświadczenie poprzez lekturę duchową;
5. Doświadczenie poprzez piękno stworzonego świata;
6. Doświadczenie poprzez altruizm.
Do pierwszej kategorii należy zaliczyć: Mszę św., nabożeństwa, akty reli- gijne i śpiew liturgiczny; do drugiej: innych ludzi, życie Kościoła, wspólnotę i pielgrzymki. Trzecią tworzą Pismo Święte, modlitwa i katecheza. Czwarta kategoria przeżywania duchowości chrześcijańskiej obejmuje książki, filmy i prasę katolicką. Piątą stanowią muzyka i świat przyrody. Na ostatnią składają się cierpienie, wolontariat i akcje charytatywne.
Wyodrębnione kategorie oraz ich merytoryczny zakres pozwalają odkryć wielość dróg i sposobów doświadczania duchowości chrześcijańskiej. Ważne w tym kontekście, by życie duchowe polegało na osobowej komunii wierzącego z Bogiem, która zawsze jest możliwa dzięki Chrystusowej łasce. W ścisłym zna- czeniu o życiu duchowym można powiedzieć dopiero wówczas, gdy ochrzczo- ny człowiek odpowie Bogu w sposób wolny wiarą, nadzieją i miłością17.
Podsumowanie
Papież Franciszek w adhortacji Evangelii gaudium przestrzega, by życie duchowe nie myliło się z niektórymi momentami religijnymi przynoszący- mi pewną ulgę, ale niezbliżającymi do spotkania z innymi, do zaangażowania w świecie, do pasji ewangelizowania18. Przeprowadzone badania pozwalają stwierdzić, że duchowość chrześcijańska zaspokaja wszelkie potrzeby i prag- nienia niezbędne do prawidłowego funkcjonowania w rzeczywistości oraz realizuje najgłębsze aspiracje i ideały. Daje jednostce poczucie tożsamości i za- korzenienia w historii świata, dzięki czemu może go ona zmieniać na lepsze.
Chrześcijańska perspektywa życia wiecznego porządkuje wszelką działalność i decyzyjność, nadając im cel i harmonię oraz wzbogacając je o wymiar mo- ralny i etyczny.
17 Por. J. Gogola, Doświadczenie Boga w życiu duchowym, „Karmel” 1996, nr 3, s. 6.
18 Por. Franciszek, Evangelii gaudium, nr 79.
Analiza wyników badań pokazuje jednak, że chrześcijańskie doświadcze- nie duchowe umożliwia przede wszystkim odkrywanie prawdy o sobie, świe- cie i drugim człowieku, z którym można nawiązać dojrzałe i braterskie relacje.
Ukazując najważniejsze wartości oraz pomagając w ich osiąganiu, chrześcijań- stwo pozwala na przeżywanie pełni życia w zgodzie z całym wszechświatem.
Motywując do rozwoju intelektualnego oraz fizycznego, umożliwia akcepta- cję oraz zrozumienie samego siebie i innych. Co najważniejsze, dzięki chrze- ścijańskiemu doświadczeniu duchowemu człowiek przeżywa radość i pokój w świecie pełnym chaosu, gonitwy, niepewności o jutro oraz niebezpieczeństw zagrażających jego zdrowiu i życiu, ponieważ w tym wszystkim nie pozostaje nigdy sam, ma bowiem świadomość, że otrzymuje wsparcie i pomoc od same- go Boga, który jest ponad wszystkim.
Zasadne wydaje się pogłębienie przeprowadzonych badań jakościowych w celu zdiagnozowania roli duchowości w życiu młodego człowieka. Dlatego kolejnym etapem będzie próba analizy ilościowej pod kątem funkcji duchowo- ści i sposobów jej doświadczania, tak aby możliwe było uogólnienie zebranych wyników na szerszą populację. Warto również w osobnym artykule przyjrzeć się tematowi duchowości w życiu młodzieży w nauczaniu papieża Franciszka.
Summary
The spiritual sphere of upbringing in the life of the youth
A mass symptom of the contemporary world is spiritual emptiness which shows itself as a lack of an aim and sense of one’s life or its limitation to a brief and hedonistic dimension. The reason for the present state originates from an individual’s development. If it does not go in a proper way, it often results in permanent changes in young people’s personality. In the authors' opinion (who are a layman and a priest), it results from a lack of proper engagement into one’s spiritual development and allowing it an important place while a human being is shaped. Only the multidimensional development of one’s personality, including also spirituality, forms an important factor protecting in the prophylaxis of addictions and risky behaviours of children and young people and at the same time it is a necessary condition of proper upbringing. The aim of this article is to show the role of spirituality in the process of upbringing the youth through isolating a category of its understanding and describing the functions it fulfills in the lives of the researched ones, as well as selecting a category of spiritual experience and ways of experiencing spirituality, which will make it possible to support this sphere in a better way and its boosting in a pedagogic influence.
Ks. Michał Borda – doktor nauk teologicznych (pedagogika religijna), wykładowca katechetyki, dydaktyki i pedagogiki w Instytucie Teologicznym Księży Misjonarzy w Krakowie, WSD Diecezji Sosnowieckiej i WSD Archidiecezji Częstochowskiej oraz na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Śląskiego. Dyrektor Wydziału Ka- techetycznego Kurii Diecezjalnej w Sosnowcu. Ekspert Ministerstwa Edukacji Narodowej ds. awansu zawodo- wego nauczycieli. Sekretarz Polskiego Towarzystwa Teologicznego w Krakowie (oddział Sosnowiec) i członek Polskiego Towarzystwa Katechetyków.
Roman Solecki – doktor nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki, profilaktyk, asystent w Instytucie Nauk o Wychowaniu Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie; ukończył studia z zakresu pedagogiki spo- łeczno-opiekuńczej na tejże uczelni oraz nauk o rodzinie (specjalizacja poradnictwo i mediacje) na Uniwer- sytecie Jana Pawła II w Krakowie; od kilku lat jest współpracownikiem Ośrodka Profilaktyki Problemowej
„Archezja” w Ojcowskim Parku Narodowym, gdzie prowadzi zajęcia profilaktyczno-wychowawcze z dziećmi i młodzieżą; realizator programu profilaktyczno-wychowawczego „Saper – czyli jak rozminować agresję”, a także zajęć z zakresu zagrożeń medialnych. Zainteresowania badawcze: profilaktyka integralna i zintegrowa- na, pedagogika przeżycia, pedagogika rodziny, cyberprzestrzeń a człowiek, mediacje i negocjacje, psychote- rapia i terapia rodzin, duchowość chrześcijańska w profilaktyce i wychowaniu.
