Dwie książki zbiorowe o Mickiewiczu

Konrad Górski

Dwie książki zbiorowe o Mickiewiczu

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 50/3-4, 679-699

R E C E N Z J E

₆₇₉

ADAM MICKIEWICZ. 1855— 1955. Międzynarodowa Sesja Naukow a Pol­ skiej Akadem ii N auk, 17—20 k w ietn ia 1956. (Redaktorzy naukowi: K a z i ­ m i e r z W y k a , J a d w i g a R u ż y ł o P a w ł o w s k a ) . W rocław—War­ szawa 1958. Zakład Narodowy im. Ossolińskich — W ydawnictw o Polskiej Akadem ii Nauk, s. 703, 1 nlb. + 20 kart ilustracji. Z p r a c K o m i s j i N a u k o w e j O b c h o d u R o k u M i c k i e w i c z a . Polska A kadem ia Nauk.

ADAM MICKIEWICZ IN WORLD LITERATURE. A Sym posium Edited by W a c ł a w L e d n i c k i . B erk eley and Los A ngeles 1956. U niversity of California Press, s. XVI, 2 nlb., 626 + 13 kart ilustracji.

Te dwa im ponujące dzieła, jedno w ydane w Polsce, drugie w Stanach Zjednoczonych, poświęcone są tem u sam em u tem atow i, a m ianow icie oddzia­ ływ aniu i roli M ickiew icza poza granicami jego kraju, recepcji jego dzieł wśród innych narodów i w p ływ ow i osobowości poety na ludzi poza Polską. Mimo tożsamości przedm iotu oba dzieła różnią się dość znacznie m iędzy sobą. Po pierwsze — książka polska przynosi w I rozdziale rzeczy nie zw ią­ zane z oddziaływ aniem M ickiew icza na św iat obcy; po drugie — zakres tem atyki obu dzieł nie jest identyczny. Są kraje obce, jako teren recepcji M ickiewicza, o których m ówią oba dzieła, są i takie, które uwzględnia jedna z tych książek, a pom ija m ilczeniem druga. W ten sposób uzupełniają się one nawzajem zarówno w ted y, gdy m ówią o tych samych krajach, jak i wtedy, gdy traktują o różnych. Obydwie książki poruszają tedy recepcję Mickiewicza na terenie Francji, Włoch, N iem iec, Węgier i Skandynawii oraz Słow iańszczyzny, a w ięc Rosji, U krainy, Czechosłowacji i Jugosławii; w pływ na Białoruś i B ułgarię om awia w yłącznie książka polska, natom iast am erykańska uw zględnia jeszcze A nglię, A m erykę, Belgię, Szw ajcarię, H o­ landię, Finlandię, Rum unię, Chiny i w reszcie literaturę w języku hebraj­ skim. Są w reszcie autorowie, którzy pom ieścili sw e prace w obu dziełach jak Jean Fabre, G iovanni Maver i Djordje Zivanovic. Przeważna w iększość autorów obu książek są to cudzoziem cy, ale nie brak i licznych nazwisk polskich. W książce polskiej piszą: Julian Krzyżanowski, Zenon K lem en ­ siew icz, Kazim ierz Wyka, Zofia Stefanow ska, Stefan K ieniew icz, Henryk Batowski, Tadeusz Stanisław Grabowski i Halina N atuniew icz (bibliogra­ fia); nazw iska dyskutantów i m ówców oficjalnych pomijam. W am erykań­ skiej książce zastęp Polaków otw iera Jan Lechoń, a po nim idą: W acław Lednicki, Leopold T. W ellisz, Edmund Zaw acki, Zbigniew F olejew ski, M i­ chał K. Paw likow ski i w reszcie Wiktor W eintraub. Obie książki różnią się na koniec i tym , że jeśli polska przynosi w yłącznie rozprawy naukowe, to amerykańska zawiera także próby przekładów M ickiewicza na języki an­ gielski i niem iecki oraz im presje osobiste niektórych autorów.

Szczegółowe om ów ienie m ateriału naukow ego obu książek zaczniefmy od polskiej. Jej rozdział I w ypełn iają prace Krzyżanowskiego, K lem ensiew icza i Wyki.

Rozprawa K rzyżanow skiego m iała na celu zobrazowanie w kładu, jaki przyniosły lata powojenne do naukowego poznania M ickiewicza w jego w łasnym kraju. Autor om ówił w ięc naprzód oba w ydania zbiorowe, Naro­

dowe i Jubileuszowe, oraz podał statystyk ę w ydań poszczególnych u tw o ­ rów, rzeczyw iście imponującą jako ilustracja poczytności M ickiewicza w Polsce Ludowej. N astępnie autor scharakteryzow ał zw ięźle najw ażniejsze prace naukowe o poecie, z m onografią K leinera na czele, aby dojść do w niosku, że studia now e dają w yn ik i zbieżne z otrzym yw anym i daw niej, tylko że poprawniej naukowo uzasadnione. Upom niał się natom iast o nie napisane dotąd prace, które by uzasadniły słynną form ułę K rasińskiego: „My z niego w szyscy“. Nie pom inął w reszcie faktu, że biografia M ick iew i­ cza w ciąż staje się tem atem literackim nowej dram aturgii polskiej (Kry­ styna Grzybowska, Aleksander M aliszewski, Roman B randstaetter)1. W dru­ gim rozdziale swej pracy K rzyżanowski om awia prace organizacyjne zw ią­ zane z poznawaniem M ickiewicza i tu pośw ięca w iele uwagi Muzeum M ickiew icza w W arszawie, kreśląc zw ięzły, ale treściw y program nauko­ w ych zadań tej placówki. B yłoby nader pożądane, żeby dyrekcja Muzeum w zięła pod uw agę n iew ątpliw ie słuszne sugestie autora.

R eferat K lem ensiew icza, pt. Jęz yk o zn a w stw o polskie wobec n aukowych

zadań Roku M ickiewiczowskiego, om awia dorobek odkrywczy i m etodolo­

giczny rozpraw językoznawczych zgłoszonych na Sesję Historyków L itera­ tury i Języka w dniach 5—8 grudnia 1955. D ow iadujem y się, że tych prac było 10, ale autor poddał w sw ym referacie analizie tylko dziewięć. Omó­ w ione w ięc zostały rozprawy Marii D łuskiej, Stefana Hrabca, K lem en sie­ w icza, Marii R enaty M ayenowej, Franciszka Pepłow skiego, Teresy Sku- balanki, Haliny Turskiej, Stanisław a Urbańczyka oraz zbiorowy referat H aliny Cieślakowej, Henryka Misza i Skubalanki. Muszę również stw ier­ dzić, że w nioski dotyczące ustalen ia poprawnego tekstu M ickiewicza, do jakich prowadzi analiza autografów i języka poety, nie są nowością m eto­ dologiczną jednego z referatów om awianych przez K lem ensiew icza, zostały bowiem w ypow iedziane i uzasadnione już wcześniej w mojej rozprawie

Zagadnienie em endacji te k s tó w M ic k ie w ic z a 2.

Rozprawa Wyki Poezja i p r a w d a w „Panu Tadeuszu“ przynosi nowe spojrzenie na jedną z cech artyzmu tego poematu. Chodzi o to, że płynna granica m iędzy iluzją i deziluzją nie jest tylko w łaściw ością psychiki Hra­ biego, lecz pewną tendencją całego dzieła. W tekście Pana Tadeusza w y ­ stępuje — jak to form ułuje W yka — znam ienny rytm przem iany poetycz- ności w prawdę, ilu zji w dosłow ny w ygląd rzeczy. Przem iana ta odbywa się w obu kierunkach i W yka pokazuje, kiedy i dlaczego twórca oddaje w yższość poezji, torując drogę do zw ycięstw a baśni nad epickim odtw orze­ niem. Spostrzeżenie sw oje autor rzuca na szersze tło problem atyki e ste ­ tycznej, wyrażonej czy to w znanej form ule Goethego Dichtung und W ah r­

heit, czy też w ożyw ionych dyskusjach na początku X IX stulecia na tem at,

co jest w yższe w dziedzinie wartości: piękno sztuki czy piękno natury. Poe­ m at M ickiew icza nie rozstrzyga i nie głosuje jednoznacznie na korzyść tego 1 Tu sprostowałbym drobną nieścisłość chronologiczną. Najw cześniejszą sztuką o M ickiewiczu byli Promieniści G r z y b o w s k i e j , w ystaw ien i w Toruniu już w 1946 r. (przedstawienie w Zakopanem w 1955 r. nie było prapremierą).

R E C E N Z J E

₆₈₁

lub ow ego piękna, nakazując im w przedziwny sposób w spółistnieć i w spół­ żyć. A że dostrzeżona przez W ykę tendencja artystyczna poem atu b yła prze­ prowadzana z pełną świadom ością autorską, to w yn ik a nie tylko ze struk­ tury ostatecznego tekstu, ale również z analizy różnic m iędzy kolejnym i redakcjam i autografów i druku.

Rozprawa W yki, pełn a spostrzeżeń trafnych i subtelnych, stanow i d al­ szy cenny etap w badaniach autora nad Panem Tadeuszem i w ejdzie za­ p ew ne w przyszłości jako osobny rozdział w skład jakiejś m onografii 0 artyzm ie naszego poematu.

Rozdział II wprowadza nas w sferę stosunków M ickiewicza ze społe­ czeństwem i literaturą rosyjską. Tak się jednak złożyło w obu książkach, polskiej i am erykańskiej, że się te rzeczy rozważa przede w szystkim w aspekcie stosunków m iędzy Puszkinem i M ickiewiczem. Na samej sesji kwietniow ej sprawa była potraktowana szerzej dzięki referatow i M ichaiła P. A lek siejew a o w yczerpującej bibliografii rosyjskiej, dotyczącej M ickie­ w icza w Rosji. W dziele polskim referatu A lek siejew a nie ma, poniew aż sama bibliografia ukazała się już drukiem, um ieszczone zostały natom iast referaty Dim itri ja Błagoja i Ettore Lo G atto na tem at stosunków osobistych M ickiew icza i Puszkina oraz zw iązków m iędzy ich twórczością. G łówną osią obu referatów jest w ielokrotnie dyskutow ana interpretacja Pomnika

Piotra Wielkiego i sprawa uw arunkow ania ideologii Jeźdźca miedzianego

przez polem iczny stosunek do Ustępu III cz. Dziadów. Ale nie bacząc na podjęcie problem u w ielek roć roztrząsanego referat Błagoja pełen jest spo­ strzeżeń nowych i bardzo cennych. Jak najbardziej słuszne i zgodne z ar­ tystyczną metodą twórczości M ickiew icza jest tw ierdzenie, że monolog ruskiego wieszcza w Pomniku nie jest w ykładem poglądów historycznych 1 zapatryw ań politycznych jakiejś jednej określonej osoby, lecz u ogólnie­ niem w ielu poszczególnych sądów i w ypow iedzi, które M ickiew icz słyszał od czołowych przedstaw icieli społeczeństw a rosyjskiego, w tej liczbie n ie­ w ątp liw ie również od Puszkina, a nie w yłączone, że i od R ylejew a. D ow o­ dem bliskiego pokrew ieństw a słów „ruskiego w ieszcza“ z poglądam i, jakie żyw ił Puszkin na rolę i osobę Piotra W ielkiego, są zacytowane przez B ła ­ goja pryw atne notatki poety z 1835 r. (w okresie pracy nad Historią Piotra), jak również liczne w arian ty autografu Jeźdźca miedzianego. W iele szczegó­ łów redakcji pierw otnej nie m ogło w ejść ze w zględów cenzuralnych do druku (nie m ówiąc już o tym, że Jeździec m ie d zia n y został w yd an y dopiero po śm ierci autora, i to z poprawkam i, których zażądał car), ale dla zrozu­ m ienia, ile w spólnego m ogły m ieć słowa „ruskiego w ieszcza“ ze sposobem m yślen ia Puszkina, m ateriał przytoczony przez Błagoja m a pierwszorzędne znaczenie. W ostatecznym w niosku autor podkreśla, że M ickiew icz rozw i­ nął z w yjątk ow ą m ocą oburzenia to, co u Puszkina dźw ięczy o w ie le bar­ dziej głucho, a m ianow icie protest przeciwko najbardziej w tym okresie reakcyjnej sile, jaką było rosyjskie sam ow ładztw o, protest, który czyni z U stępu III cz. D ziadów najw ybitniejsze i najm ocniejsze zjawisko ówczesnej poezji rew olucyjnej.

S treściłem tu zawartość pracy Błagoja w aspekcie interpretacji dzieła Mickiewicza, ale trzeba zaznaczyć, że praca ta zawiera bardzo ciekaw e

spostrzeżenia odnoszące się do Puszkina, jak również interesującą paralelę rozw oju pisarskiego obu poetów.

R eferat w łoskiego slaw isty, Ettore Lo Gatto, zawiera dalsze przyczynki do zagadnienia: Puszkin — M ickiewicz, przy czym Lo Gatto streszcza tu now e, bogate w yn ik i badań Lednickiego w ostatnich latach na ten sam te ­ mat. Główną tezą pracy Lo Gatto jest pogląd w ypow iedziany jeszcze w 1924 г., a m ianowicie, że M ickiew icz m ógł napisać nie tylko Ustąp, lecz także jego dedykację Do przyja ciół Moskali, nie znając utworów Puszkina z 1831 r. oraz że jego ocena ma przede w szystkim charakter psychologiczno- -uczuciow y, jakakolw iek byłaby w artość danych, na których się ona opierała.

Na m arginesie pracy Lo Gatto należałoby jednak zaznaczyć, że przeko­ nanie jego, jakoby hipoteza Krechowieckiego o napisaniu Ustępu jeszcze w R osji nie została dotychczas obalona w sposób decydujący, nie da się utrzymać. Jest pewien szczegół w obu autografach (tzw. paryskim, ogło­ szonym przez Krechowieckiego, i kórnickim), który świadczy niezbicie, że

Ustęp został napisany, gdy dram atyczna część Dziadów była już zredagowa­

na definityw nie. Pomysł zmiany im ienia bohatera z Gustawa na Konrada zrodził się w ciągu pisania części dram atycznej, jak o tym świadczy auto­ graf kórnicki. Otóż w. 158— 159 utworu Petersburg, które w redakcji druko­ w anej brzmią:

Dumali — poszli — został z jedenastu Pielgrzym sam jeden, zaśmiał się złośliw ie,

— mają w obu autografach zam iast „Pielgrzym “ słowo „Konrad“. Dopiero w drugim autografie (tj. kórnickim) M ickiew icz skreślił własnoręcznie „Konrad“ i napisał nad tym „Pielgrzym “. To chyba decyduje o dacie p ow stania Ustępu.

W dyskusji nad obu referatam i H enryk Batow ski wyprow adził w niosek, k tóry stanie się już chyba w spólnym przekonaniem w szystkich in terpretu­ jących Pomnik Piotra Wielkiego, że w „wieszczu ruskiego narodu“ upatry­ w ać należy nie tylko osobę Puszkina, ale i sym bol całej rewolucyjnej poezji rosyjsk iej, co by uprawniało do przypuszczenia, że ta symboliczna postać zaw iera w sobie także w spom nienie osoby R ylejew a.

Rozdział III, odnoszący się do związków M ickiewicza z Francją, w y p e ł­ niają (poza przemówieniami) dwa referaty: Jean Fabre’a Francja w m y ­

ślach i uczuciach Mickiewicza oraz Zofii Stefanow skiej Mickiewicz a L a­ mennais w latach 1830— 1834.

A utor pierwszej pracy zdaje sobie sprawę z tego, że sform ułowany w jej tytu le tem at mógłby w ypełnić kilka tomów, a ponieważ należałoby w tym zakresie poddać rewizji w iele tradycyjnych sądów, ogranicza się raczej tylko do pewnych sugestii, do w skazania paru szlaków dla przyszłych badań. Brak tu m iejsca na podanie, choćby w zw ięzłym streszczeniu owych su­ gestii. Jedno jest niew ątpliw e, a m ianow icie, że autor znakomicie dostrzegł, co M ickiewicza w ówczesnej Francji pociągało, a co odpychało. Praca Fabre’a jest pełna spostrzeżeń nowych i subtelnych, a całkiem rewelacyjnie się przedstaw ia, jeśli chodzi o sform ułowanie roli, jaką odegrał M ickiewicz w utrzym aniu aktualności Saint-M artina. Fabre twierdzi, że Saint-M artin oddziałał bezpośrednio czy pośrednio na w tórny romantyzm francuski

R E C E N Z JE

₆₈₃

(Victor Hugo w okresie wygnania, Baudelaire, Rimbaud, Lautréam ont i późniejsi szermierze sym bolizm u i surrealizm u), co sprawia, że M ickiew icz w sw ym stosunku do Saint-M artina okazuje się w pewnej m ierze ich pre­ k u rsorem 3. W yjątkowo p ięk ne i głębokie jest zakończenie pracy Fabre’a, ukazujące żywą obecność M ickiewicza w św iecie i moralną in icjatyw ę, jaką może on dawać nie tylk o w łasnem u narodowi, ale i innym.

Zofia Stefanow ska zaczyna swą pracę od sądu o wartości, dotyczącego

Ksiąg, których nie zalicza do najw ybitniejszych dzieł poety. Gotów byłbym

się o to posprzeczać, ale nie czas i nie m iejsce po temu. Sprawę zw iązków między M ickiewiczem i Lam ennais’m autorka uważa za dogodny teren do obserwow ania podobieństw i różnic m iędzy m esjanizm em M ickiew icza i fran­ cuską ideologią „religijno-rew olucyjną“, przy czym chciałaby do tego za­ gadnienia, nieraz już roztrząsanego, w nieść p ew ne korektury interpretacyjne. Pierwsza z tych korektur ograniczałaby rolę Lam ennais’go w ew olucji po­ glądów M ickiewicza w latach 1830—1832. A utorka jest zdania, że M ickie­ w icz idąc torem m yślow ym równoległym do m yśli Lam ennais’go albo ko­ rzysta ze w spólnego dobra epoki (problem pychy i pokory), albo stosuje w zupełnie innej dziedzinie koncepcje reprezentow ane przez francuskiego m yśliciela („rozum zbiorowy“ nie jest dla M ickiewicza kategorią teorio- poznawczą, tylko pojęciem historiozoficznym ). Stąd w niosek, że o pow aż­ niejszych i niew ątpliw ych śladach w pływ u Lam ennais’go na M ickiewicza trudno mówić, bo zasadnicze zbieżności m iędzy stanowiskam i obu pisarzy sprowadzają się do id ei w spólnych ówczesnym krytykom racjonalizm u. M e­ todologicznie ten w niosek ma wszakże jedną w adę. To, że podobne m yśli ro­ dzą się w określonej epoce niezależnie w um ysłach różnych ludzi, jest fak ­ tem niew ątpliw ym , ale rów nie n iew ątpliw e jest i to, że ten, kto takie m yśli w cześniej od innych sform ułuje i ogłosiwszy publicznie przyspiesza ew olucję sw oich czytelników , m usi być uznany za źródło ich natchnienia. A cóż dopie­ ro, jeśli któryś z tych czytelników , jak w danym w ypadku M ickiewicz, sam stwierdza, że to w łaśnie ten, nie inny m y śliciel pomógł mu do zdobycia pewnych koncepcji! Toteż pierwsza korektur a Stefanow skiej w tej form ie nie da się utrzym ać, sprzeczna jest bow iem z w łasnym w yznaniem poety. Słuszne w niej może być tylko to, że bez nagromadzającego się w M ickie­ wiczu materiału w łasnych spostrzeżeń i doświadczeń lektura Lam ennais’go nie dałaby w yniku. W tym sensie „wspólne dobro epoki“ utorowało drogę do oddziaływ ania sform ułowań francuskiego pisarza. Natom iast dalsze w y w o ­ dy Stefanowskiej, dotyczące stosunku m iędzy Księgami i Paroles d ’un

croyant, oceny tego ostatniego dzieła przez M ickiewicza, wreszcie interpre­

tacji słów Zaleskiego w liście do Kajsiewicza, streszczających sąd M ickie­ wicza o Paroles, są najzupełniej przekonywające. Nawiasem można by tylko dodać, że poruszony przez Stefanowską problem, jak sam Lam ennais oceniał swoją zależność od Ksiąg, został chyba rozstrzygnięty w cytowanej przez Bourrilly’ego (por. niżej, w om ówieniu książki amerykańskiej o Mic­

3 Do przekładu pracy F a b r e ’a wkradła się przykra omyłka. S aint-M ar- tin pochodził z francuskiej prowincji Touraine, co zostało przełożone słow em „Turyngia“ (s. 153). Ta ostatnia jednak leży w środkowych N iem ­ czech.

kiewiczu) m onografii Pierre H arispe’a o Lam ennais’m 4 w sensie przeciwnym zapewnieniom francuskiego pisarza, jakoby zaczął pisać Paroles przed poznaniem Ksiąg.

Rozdział następny, poświęcony stosunkow i Włoch do Mickiewicza, otw ie­ ra piękny szkic Giovanniego M avera o Mazzinim i M ickiewiczu. W św ietle tych w yw odów rozumie się nie tylko to, co nasz poeta dał narodowi w ło ­ skiem u, ale w ogóle znaczenie M ickiew icza dla w szystkich narodów, które w X IX w. w alczyły o sw oje w yzw olen ie polityczne czy o rozbudzenie uśpio­ nej świadomości narodowej. Ze stanow iska takich dążeń na czoło tw órczo­ ści M ickiewicza w ysuw ały się Księgi, a ich twórca urastał do rozmiarów proroka. Paryski pomnik M ickiew icza, na którym nasz poeta przedstaw io­ ny został jako pielgrzym i apostoł, sym bolicznie streszcza to w szystko, co narody w alczące o sw oje prawa do w łasn ego bytu m usiały w tym człowieku w idzieć. Szkic Mavera, ilustrujący to na przykładzie stosunku M azziniego do M ickiewicza, utrw ala tę praw dę historyczną w sposób bardzo piękny i sugestyw ny.

Związkowi z W łochami p ośw ięcony jest także bardzo cenny referat Stefana K ieniew icza o działalności p oety w dobie Wiosny Ludów. Na tle w ielu rzeczy, ujm ujących rew olucyjność społeczną M ickiewicza w sposób zgodny nie tyle z rzeczyw istością historyczną, co z osobistymi pragnienia­ mi powierzchownych autorów, w yw od y K ieniew icza odznaczają się trzeźw ym i rzetelnym spojrzeniem na om awianą sprawę. K ieniew icz podkreśla orga­ niczny związek m iędzy doświadczeniam i politycznym i M ickiew icza w okre­ sie Legionu w łoskiego i stanow iskiem zajętym później w T r y b u n i e L u d ó w , uw ydatnia ideow e osam otnienie poety i jego przeciw staw ienie się żywiołom konserw atyw nym w Polsce i w e Włoszech, bardzo subtelnie ujm uje źródła M ickiew iczowskiego napoleonizm u i rozczarowanie, jakie poeta w tym w zględzie przeżył, w reszcie daje charakterystykę roli historycznej, jaką odegrała T r y b u n a L u d ó w w ówczesnym politycznym świecie. Te ostatnie w yw ody m ają zresztą — ze stanow iska samego autora — znaczenie syntezy tym czasow ej, p oniew aż K ieniew icz słusznie twierdzi, że historia tego pism a i jego stosunek do ów czesnej prasy paryskiej oraz cało­ kształtu życia politycznego owej doby czeka w ciąż na naukow e opracowanie. Trzecim referatem „włoskim “ w iążącym się pośrednio z osobą M ickie­ w icza jest praca Mariny Bersano B egey o A kadem ii im. Adama M ickie­ w icza w Bolonii i udziale w niej T eofila Lenartowicza. Szczegóły podane przez autorkę są bardzo interesującym obrazom tradycji kulturalnej, jaką w ytw orzyły stosunki naszego poety z Włochami, i zm iennych losów tej tradycji pod w pływ em bieżącej p olityk i w drugiej poł. X IX w ieku. A cz­ k olw iek całe archiwum tej in stytu cji spłonęło podczas ostatniej w ojny św ia­ tow ej, zrekonstruowana przez M arinę B ersano B egey historia owej A ka­ dem ii świadczy, że był to w yraz dążenia do braterstw a ludów Zachodu i ludów słow iańskich, a w ięc idei w yw odzącej się w prostej linii od M ickie­ wicza.

Rozdział V wprowadza nas w sferę oddziaływ ania M ickiewicza na lite ­ raturę białoruską, ukraińską i litew sk ą. Piszą o tym Piatro Glebka, Maksym

R E C E N Z J E

₆₈₅

R ylski i Kostas P. Korsakas, a zakończenie stanow i kom unikat H enryka B atow skiego o M ickiewiczu jako badaczu Słow iańszczyzny. W ywody Glebki m ają charakter szkicowy. Autor sam stwierdza, że to, co dotychczas zrobiono dla poznania na B iałorusi twórczości M ickiewicza, stanow i dopiero począ­ tek w ielk iej pracy, jaka m usi być w ykonana w przyszłości. Znacznie w ięcej m ateriału rzeczowego przynosi praca Maksyma Rylskiego, który sam jako doskonały tłum acz Pana Tadeusza na język ukraiński położył niepospo­ lite zasługi dla udostępnienia w łasnem u narodowi dzieł naszego poety. R e­ cepcja M ickiew icza na gruncie ukraińskim jest nową ilustracją tej roli, jaką odegrał autor Konrada Wallenroda i Ksiąg w stosunku do ludów w a l­ czących w X IX w. o w łasną świadom ość narodową.

Pracę Korsakasa o M ickiewiczu w literaturze litew skiej powitać należy z uznaniem jako enuncjację kładącą koniec w szystk im fałszyw ym wnioskom 0 narodowej przynależności M ickiew icza na podstaw ie wieloznaczności sło­ w a „Litw in“. Że nie jest to indyw idualne stanow isko autora, lecz w yraz przekonania, do którego doszli najw ybitn iejsi literaturoznawcy dzisiejszej L itw y, świadczy om ów ienie przez Korsakasa m onografii, jaką poświęcił M ic­ k iew iczow i Vincas M yk olaitis-P utin as, tłum acz w ielu dzieł naszego poety na język litew sk i i jeden z n ajw ybitniejszych przedstaw icieli współczesnej literatury litew skiej. Jeśli chodzi zaś o roztrząsaną w ciąż na Litw ie sprawę, czy M ickiew icz w ład ał językiem litew skim , to sądzę, że została ona chyba już rozstrzygnięta (w sensie negatywnym ) w pracy Michała Brensztejna 1 Jana . Otrębskiego Dajny litew skie zapisane przez Adam a Mickiewicza (Wilno 1927).

Rozdział VI inform uje nas o recepcji M ickiewicza na gruncie literatury serbochorwackiej. Gruntowne studium o charakterze syntetycznym daje tu Djordje 2ivanović. Praca jego rozpatruje zagadnienie w trzech aspektach: zainteresow anie Serbów i Chorwatów polityczną i kulturalną działalnością M ickiewicza, zainteresow anie jego twórczością pisarską, w reszcie w p ływ jego na poszczególnych pisarzy serbochorwackich. Obszerniej uwzględnia oddziaływ anie M ickiew icza w poł. X IX w., ale kreśli w ogólnych zarysach recepcję naszego poety do ostatnich czasów. W całokształcie om awianej k siąż­ ki jest to jedna z najgruntow niejszych prac obrazujących rolę M ickiewicza na gruncie obcych literatur i w inniśm y autorowi wdzięczność za trud, który w łożył w u w ypuklenie znaczenia naszego poety dla rozwoju litera­ tury bratniego nam narodu.

Drugi referat jugosłowiański, Josipa Hamma A d a m Mickiewicz i Medo

Pucić, pogłębia nasze wiadomości o pewnym epizodzie stosunków Mickiewicza

z działaczam i odrodzenia wśród południowych Słowian. O Puciciu mówi rów ­ nież i poprzedni autor, ale Hamm ośw ietla kontakty Mickiewicza z dubrow­ nickim pisarzem i działaczem na tle specyficznej tradycji kulturalnej i poli­ tycznej, jaką reprezentowała indywidualność Pucicia. Pisarz ten tłum aczył bow iem M ickiewicza zarówno na język chorwacki, jak i na włoski, zasłużył się w ięc dla recepcji naszego poety na terenie obu tych literatur.

U zupełnieniem w ym ienionych dwóch prac było przem ówienie Antona Slodnjaka, szkicowo przedstaw iające znaczenie M ickiewicza dla literatury słow eńsk iej.

Rozdział VII przynosi trzy referaty om awiające recepcję M ickiewicza w literaturze czeskiej i słow ackiej. Studium Karela Krejćiego „W allenrod“

i „Irydio n “ w literaturze czeskiej jest bardzo ciekaw ym obrazem oddziały­

w ania literatury polskiej na czeską. Historia interpretacji obu utw orów na gruncie czeskim to dzieje w alk i ideologicznej dwóch bohaterów naszego ro­ m antyzm u, dwóch sym bolicznych postaw w obec spraw y w yzw olenia naro­ dowego, a w ięc czegoś równie żyw otnego i aktualnego dla obu narodów. Jest m iarą głębokości naszego w p ływ u na um ysłow ość czeską w X IX w ., jeśli dwa sym bole literackie polskie m ogły przez długi czas wyrażać ściera­ jące się ze sobą sposoby m yślen ia i działania w społeczeństw ie czeskim. To­ też w inniśm y Krejćiem u prawdziw ą wdzięczność za tak św ietny przyczynek do dziejów m yśli polskiej w św iecie.

R eferat Juliusa Dolanskiego Echa m esja nizm u polskiego w literaturze

czeskiej podejmuje tem at bardzo zbliżony do spraw omawianych przez

pracę poprzednią. Wprawdzie D olanskÿ zajmuje się niem al w yłącznie stosun­ kiem Tomasza G. M asaryka do m esjanizm u polskiego, ale problem atyka jest analogiczna. Znów chodzi o antagonizm ideow y M ickiewicza i Krasińskiego, przy czym w przekonaniach Masaryka górę brał nie autor Wallenroda i Ksiąg, lecz jego duchowy antypoda. Przedstaw iwszy dzieje m yśli swego w ielkiego rodaka, Dolanskÿ dochodzi do wniosku, że filozofia m esjanistów polskich pomagała Masarykowi do tworzenia jego w łasnego programu politycznego.

W reszcie referat Andreja Mraza P odsta w owe cechy słowackiej literatury

romantyczn ej przynosi problem atykę wychodzącą poza zakres oddziaływania

w yłącznie M ickiewicza i próbuje dać syntezę romantyzmu słowackiego jako wyrastającego z powiązania z twórczością ludow ą oraz z przyswojenia sobie podniet innych literatur słowiańskich, a szczególnie polskiej — z dorobkiem M ickiewicza na czele.

Na obszerny i n iezw ykle ciekaw y ze stanow iska teorii przekładu roz­ dział VIII złożyły się referaty o przysw ojeniu dorobku M ickiewicza w lite­ raturze niem ieckiej. Erwin Koschm ieder w referacie N iem cy a Mickiewicz stwierdzając zainteresow anie w Niem czech (zachodnich) twórczością Mickie­ w icza ubolewa, że poziom przekładów jego dzieł na język niem iecki zupełnie n ie daje pojęcia o rzeczywistej wartości i randze pisarskiej naszego poety. Tak było już za jego życia, a w drugiej poł. X IX w. nową przepaść w sto­ sunku do autora Dziadów, Ksiąg i Konrada Wallenroda w ykopał rozwój ideologiczny ówczesnej polityki niem ieckiej. Podstaw ę nowego, pozytywne­ go ustosunkowania się N iem ców do twórczości M ickiewicza w idzi Koschmie­ der w fakcie, że poeta nasz jest obrońcą swobód indywidualnych jednostki ludzkiej. W ysuwa się w ięc na czoło sprawa dokonania nowych przekładów na odpowiednim poziomie. Jako próbę ich autor przytacza tłum aczenie kon­ certu Wojskiego, opracowane przez jego córkę, i zapowiada w łasny przekład

Dziadów.

Następny referat, Victora Falkenhahna Zagadnienie przekładu dzieł A d a ­

ma Mickiewicza na ję z y k niemiecki, jest już całkow icie poświęcony sprawom,

o których była przed chw ilą mowa. Potwierdzając fakt, że N iem cy nie po­ siadają dobrych przekładów z Mickiewicza, Falkenhahn próbuje postawić diagnozę filologiczną tego niedomagania. Chodzi o to, że struktura obu języ­ ków jest zbyt odmienna (co Falkenhahn udowadnia szczegółową analizą zja­

R E C E N Z J E

₆₈₇

w isk językowych), aby niem iecki tłum acz polskiego tekstu mógł starać się 0 zachowanie językowej form y oryginału, a tym w łaśnie, fałszyw ym w swoim założeniu, dążeniem odznaczają się niem ieckie przekłady dzieł Mickiewicza. Pow staje w ięc alternatywa: albo oddać istotę dzieła, zrzekając się zbliżenia do językowych w łaściw ości oryginału, albo na odwrót — zachowując to zbli­ żenie sfałszować samo dzieło. Innymi słow y — Falkenhahn domaga się jak największej swobody dla niem ieckiego tłumacza, jeśli ma on dać przekład kongenialny. Sporo uwagi poświęca też przekładowi Pana Tadeusza dokona­ nemu przez Panitza, uważając go za bardzo w artościowy, chociaż m usi przy­ znać, że jest bardzo daleki od oryginału. Można by to określić, że Panitz posługuje się oryginałem jako podnietą do sam odzielnej twórczości.

Sprawą przekładów zajęli się również R udolf Jagoditsch i Hermann Bud- densieg. Pierwszy om ówił zw ięźle niem ieckie przekłady Pana Tadeusza, przy czym znowu w ypłynęło nazwisko Panitza jako najlepszego z dotychczasowych tłumaczy, choć ogólny sąd Jagoditscha o przekładzie Panitza nie różni się w zasadzie od sądu Falkenhahna. Natom iast Buddensieg pośw ięcił nieco uwagi bardziej ogólnemu problemowi, m ówiąc o Tajem nicy i kunszcie poetyc­

kiego przekładu. Są to w yw ody bardzo ciekaw e i cenne, zbyt subtelne w szcze­

gółach, żeby sumaryczne streszczenie na tym m iejscu m yśli autora było ce­ lowe. W zasadzie Buddensieg i Falkenhahn dochodzą do tych sam ych w nio­ sków, choć odrębnymi drogami. I znów w racam y do przekładu Panitza, aby usłyszeć najbardziej entuzjastyczną jego ocenę z ust poety i św ietnego tłum a­ cza, jakim jest sam Buddensieg. K tokolwiek m iał w ręku redagowane przez niego M i c k i e w i c z - B l ä t t e r i czytał zam ieszczone tam przekłady dzieł naszego poety dokonane przez Buddensiega, będzie m usiał podziwiać jego artystyczną intuicję. Są to bowiem przekłady oparte tylko na filologicznym przekazie zawartości tekstu; Buddensieg polskim językiem nie włada.

W szystkie dotychczasowe praoe niem ieckich autorów w naszej księdze obracały się dokoła sprawy przekładu. Jedynym w yjątk iem w tym w zg lę­ dzie jest bardzo cenny referat A loisa Hermanna (nb. w ygłoszony na sesji kwietniow ej doskonałą polszczyzną) pt. Recepcja p u blicystyki A. Mickiewicza

w Niemczech. Okazuje się, że idee polityczne M ickiewicza, jego demokratyzm

1 rewolucjonizm, były dobrze znane w ielu niem ieckim publicystom i socjolo­ gom, którzy przypominali społeczeństwu w łasnem u w ielkiego poetę polskie­ go, podkreślając ideały ogólnoludzkie, o które on w alczył. R ekrutowali się ci publicyści z żyw iołów lewicow ych, toteż Hermann podkreśla, że M ickiewicz jako publicysta, polityk i rewolucjonista został zauważony w Niem czech jedy­ nie w socjaldemokratycznym obozie.

Rozdział IX wprowadza nas w św iat literatury w ęgierskiej. O tw iera go referat Istvâna Sôtéra Paralele węgierskiego i polskiego romantyzmu. Tezą główną autora jest wykazanie, że skutkiem odm ienności warunków społeczno- politycznych Polski i Węgier romantyzm i ludow ość pojawiają się w litera­ turze polskiej jednocześnie, a w węgierskiej następują po sobie. Podobnie i tego rodzaju utwory jak Dziady i Konrad Wallenrod nie m ogłyby się zja­ wić na Węgrzech w dobie romantyzmu, bo n ie było po temu odpowiednich warunków historycznych. Toteż dopiero pow ieść węgierska drugiej poł. X IX w. kształtuje się pod w pływ em romantyzmu. W ywody Sôtéra mają uzasadnić fakt, że w pływ M ickiewicza na W ęgrzech nie był znaczny.

Szczegółowo oddziaływaniu M ickiew icza na w ęgierską literaturę po­ św ięcon y jest referat następny, Endre Kovacsa. Istotnie, potwierdza on tezę pracy poprzedniej. Pierw sze w iadom ości o M ickiewiczu docierają na Węgry w połow ie lat trzydziestych; ukazyw anie się przekładów paraliżuje cenzu­ ra, no i nieznajomość języka polskiego (pierwszy przekład jednego uryw ka z K onrada Wallenroda zostaje zrobiony na podstawie francuskiego tłum acze­ nia). Toteż w połow ie stulecia nazw isk o M ickiew icza jest raczej sym bolem w a lk i rew olucyjnej i narodowej niż pozycją literacką. Pew na ilość przekła­ dów, ale tylko utw orów drobnych, pojaw ia się dopiero w pierwszej poł. X X w ieku. Dlatego o poważniejszym zaznajom ieniu się społeczeństwa w ęgier­ skiego z twórczością M ickiewicza m ożemy m ówić zaledwie od 1945 roku. Trzeci referat w ęgierski, Józsefa Szaudera, om awia Paralele m iędzy

a r ty z m e m M ickiewicza a literacką ludowością węgierską. Chodzi o paralele,

nie zależności, o których — jak w iem y z poprzednich prac — trudno mówić. A utor ogranicza się do analizy tylko dwóch gatunków: ballady i narodowego poem atu epickiego, aby dojść do w niosku, że specyficzne ukształtow anie lu ­ dow ości w literaturze obydwu narodów zostało wyznaczone przez pokre­ w ień stw o rozwoju historycznego, a różnice w yn ik ły z odmiennych stadiów rozw ojow ych w zbliżeniu się do m ieszczańskiej rew olucji.

O tezach wszystkich referatów w ęgierskich m usim y powiedzieć, że je przyjm ujem y do wiadom ości bez krytycznego sprawdzenia, jeśli chodzi o zja­ w iska literackie na Węgrzech, poniew aż wciąż jeszcze odczuwamy boleśnie brak zarówno przekładów z tej literatury, jak i zw ięzłego choćby zarysu jej dziejów.

Rozdział X m ówi o recepcji M ickiew icza w Bułgarii. I znów — podobnie jak w referatach Jugosłow ian — otrzym ujem y tu bardzo bogaty m ateriał faktów , pozw alających ocenić głębię i doniosłość oddziaływ ania naszego poety. P ierw szy referat, Petara D inekowa, przynosi w ie le cennych wiadom ości — naprzód o przenikaniu sław y M ickiew icza do Bułgarii, a potem o stopniowym przysw ajaniu na język bułgarski jego dorobku poetyckiego. Samo ilościow e zestaw ienie jest tu nader w ym owne. Dość powiedzieć, że Pan Tadeusz był tłum aczony przez sześciu tłum aczy, przy czym w dwóch w ypadkach opra­ cowano przekład całkow ity, w pozostałych obejm ujący bardzo obszerne partie poem atu. Dinekow zajmuje się też szczegółowo sprawą oddziaływania Mic­ k iew icza na oryginalną twórczość poetów bułgarskich. W tej partii swej pracy stara się jednak o sprowadzenie do w łaściw ej miary zakusów w pływ o- logicznych niektórych bułgarskich badaczy.

Drugi referat bułgarski, Emila Georgijewa, om awia Polsko-bułgarskie

w i ę z y literackie w epoce A dam a Mickiewicza. Treść tej obszernej pracy w y­

chodzi poza ramy oddziaływania M ickiewicza i kreśli tło w zajem nych stosun­ ków m iędzy naszymi narodami w okresie w alki Bułgarów o w yzw olenie spod tureckiego jarzma. Warunki polityczne w X IX w. tak się układały, że uczu­ cia Polaków i Bułgarów wobec Rosji i Turcji m usiały być sprzeczne, co od­ bijało się niekorzystnie na w zajem nym ustosunkowaniu się Polaków i Bułga­ rów. Mimo to w narodzie polskim nie brakło ludzi, którzy rozum ieli sytuację Bułgarów i w swej działalności politycznej i literackiej spieszyli im z pomocą. Z tego stanowiska autor om awia twórczość pisarską Michała Czajkowskiego, Karola Brzozowskiego, Teodora Tomasza Jeża i W acława Wołodźki. Mimo

R E C E N Z J E

₆₈₉

w ystępujących niejednokrotnie sprzeczności interesów narodowych łączyło Polaków i Bułgarów poczucie w spólnoty słowiańskiej i walka o w yzw olenie narodu. W w alce tej Bułgarzy, zachowując pozytywny stosunek do Rosji, w zięli od Polaków tylko to, co im było potrzebne: gorącą m iłość ojczyzny i poczytyw anie w alki za jedyną drogę do wolności.

Rozdział X I przynosi krótkie przem ówienie Gunnar Gunnarsona w im ie­ niu delegacji szwedzkiej, duńskiej i finlandzkiej, oraz zw ięzłe streszczenie przez Tadeusza Stan isław a Grabowskiego pracy Apolonii Z ałuskiej-Ström - berg pt. Odzwierciedlenie proble m ów mickiewiczowskich w S z w e c j i 5.

Rozdział ostatni — poza przem ówieniem Kazimierza Nitscha, zam ykają­ cym obrady M iędzynarodowej S esji Naukowej — zawiera obszerną i cenną bibliografię Roku M ickiew iczow skiego w w ydaw nictw ach zagranicznych, opra­ cowaną sum iennie przez H alinę Natuniew iczów nę.

N a zakończenie tego sprawozdania o książce polskiej dodajmy, że za­ w iera ona cenne fotografie uczestników Sesji, uchwycone przez reporterów głów nie podczas spotkań towarzyskich.

Przejdziem y teraz do książki am erykańskiej. Inicjatyw a jej w ydania jest zasługą Polskiego Instytutu Sztuk i Nauk w Ameryce (z siedzibą w N ew Yorku); redakcja została powierzona W acławowi Lednickiemu, a d o w ykon a­ nia dzieła przyczynili się w aln ie członkowie U niw ersytetu K alifornijskiego, który figuruje na tytułow ej stronicy jako oficjalny wydawca. Jak w ynika z przedm owy redaktora, pokrycie kosztów w ydaw nictw a um ożliw iły też licz­ ne dotacje, pochodzące zarówno od polskich stowarzyszeń, jak i od osób prywatnych narodowości polskiej przebywających w Stanach Zjednoczo­ nych. Jest to w ięc dzieło będące w yrazem i m iłości Polaków do ich n aj­ w iększego poety, i hołdu złożonego mu przez cudzoziemców. Przedm owa Lednickiego obok inform acji o gen ezie książki zaw iera w skazanie na d w ie syntezy, które się w y ło n iły z tego zbiorowego w ysiłku, chociaż poszczególni autorowie nie porozum iewali się ze sobą. Jedna — to stw ierdzenie w M ickie­ wiczu nierozdzielności człow ieka i jego dzieła; druga — to uznanie M ickie­ w icza za jakiś sym bol zbratania narodów. Odtworzenie przezeń tragedii na­ rodu w łasnego było podnietą do w alk i o w yzw olenie w ielu innych upośledzo­ nych ludów.

Trudno czytać bez w zruszenia otw ierający całą książkę artykuł Jana L e­ chonia Mickiewicz w poezji polskiej, odczuwa się tam bowiem w każdym słow ie te tragiczne przeżycia em igracyjnego poety, które doprowadziły go w reszcie do decyzji samobójstwa. Lechoń podkreśla w yjątkowość takiego utożsamienia się poety z narodem, jakie widzim y w Mickiewiczu. Inni, naj­ w ięksi nawet, wyrażają tylko pew ne aspekty życia i duszy w łasnego narodu, on — wyrażał wszystkie. Rzeczywiście: „my z niego w szyscy“ ! N ie bez po­ wodu naród podniósł jego życie do wyżyn legendy, bo nikt poza nim nie posiadał takiej elem entarnej siły działania ponadrozumowego i często w brew rozumowi, a zarazem nikt nie był jednocześnie tak mądrym człowiekiem , w ielkim artystą i tak prostą, bezpośrednią duszą. Jest to drugi — obok Kościuszki — wódz narodu. O potędze jego oddziaływania św iadczy za­

5 Praca ta została opublikowana w P a m i ę t n i k u L i t e r a c k i m , 1958, z. 1, s. 111—155.

równo ciągła jego obecność w dziele w ielkiego rywala — Słowackiego, jak i protest przeciw tem u oddziaływ aniu u W yspiańskiego, gdy potom ni zaczęli przekształcać dorobek M ickiew icza w usypiający narkotyk. A le ciek aw e, że jeśli w p ływ M ickiewicza na późniejszą literaturę w yraził się w doborze tem atów , form literackich i czynników ideologicznych, to nie zdołał się zaznaczyć w m uzyczności języka i doborze słów. Nikt po nim nie potrafił się stać geniuszem prostego słowa. Lechoń podkreśla niesłabnącą żyw otność mitu o M ickiewiczu dla obecnej Polski i rolę Pana Tadeusza jako nam iastki rodzinnego kraju dla tych Polaków, co żyją dziś z dala od swej ojczyzny.

N aw et w szaćie angielskiego przekładu tek st Lechonia tętn i jakim ś n iezw yk łym rytm em w zruszenia i polotu. N ależałoby dążyć do m ożliw ie szyb­ kiego ogłoszenia tej porywającej publikacji w jej oryginalnym językow ym kształcie.

A rtyku ły naukowe poświęcone stosunkow i M ickiewicza do Rosji roz­ poczynają (podobnie jak w książce polskiej) całe dzieło i w ypełniają swoim i rozmiaram i dokładnie czwartą jego część. Przeszło dziewięćdziesięciostroni- cowe studium Lednickiego o pobycie M ickiew icza w Rosji i jego przyjaźni z Puszkinem jest podsum owaniem w ielu prac, które autor ogłosił na ten tem at i przed w ojną, i w latach późniejszych. Trudno na tym m iejscu streszczać dokładnie w yw ody Lednickiego. Autor szeroko om awia w iele faktów dobrze znanych polskiej historii literatury i polskiem u czytelnikow i (wrażenie im - prowizacyj M ickiewicza na Rosjanach, ich u w ielb ien ie dla niego jako w cie­ lenia ideału rom antycznego poety, zachw yt M ickiewicza dla życia literac­ kiego w Rosji itp.), ale słusznie, że je podaje z tak obszerną dokumentacją dla publiczności czytającej po angielsku. Jeśli chodzi o samą przyjaźń m iędzy poetą polskim i rosyjskim, to przeciwstaw ia się interpretacji tego faktu w duchu jakiegoś polsko-rosyjskiego narodowego porozumienia. Pusz­ kin odnosił się do narodu polskiego ze stanow iska wyłącznie politycznych in­ teresów rosyjskich swojej epoki, toteż n iew ątpliw a przyjaźń M ickiewicza z Puszkinem była tylko tryum fem poezji nad narodowymi konfliktam i i p oli­ tycznym i namiętnościami. O m ówiwszy sprawę kontaktów osobistych m iędzy obu poetam i, Lednicki przechodzi do w ydobycia wszelkich śladów w zajem ­ nego oddziaływ ania na siebie ich dorobku, a w ięc różnych przekładów, adap­ tacji, aluzji, rem iniscencji, a w reszcie poetyckich polem ik. Poza przedsta­ w ieniem dawniej już om awianych spraw, jak w zajem ny stosunek Ustępu III cz. Dziadów i Jeźdźca miedzianego, Lednicki porusza ew entualny związek m iędzy K on radem Wallenrodem z jednej strony oraz Poltawą i niedokończo­ nym a zagadkowym poematem Tazit — z drugiej. N ie jestem kom petentny do zabierania głosu na ten temat, ograniczam się do zaznaczenia, że Błagoj (w pracy 'wyżej omówionej) nie dopatruje się żadnego związku m iędzy Kon ­

rade m Wallenrodem i Poltawą. N atom iast nowością dla polskiego czytelnika

jest stwierdzenie, że postać im prowizatora w Egipskich nocach Puszkina jest m odelow ana prawdopodobnie na wrażeniach, jakie rosyjski poeta przeżył podczas improwizacyj M ick iew icza6.

e Jedno spostrzeżenie dotyczące oddziaływ ania M ickiewicza na Puszkina nie da się utrzym ać, poniew aż oparte jest na błędnym rozumieniu tekstu

R E C E N Z J E

₆₉₁

Druga praca dotycząca M ickiew icza w Rosji w yszła spod pióra Gleba Struvego i om awia najw ażniejsze przekłady dzieł naszego poety na język rosyjski oraz głosy rosyjskich krytyków o nim. Dziś, gdy rozporządzamy w y ­ czerpującą bibliografią w szystkiego, co napisano o M ickiew iczu w Rosji w la ­ tach 1825— 1955 (wydanie M oskiewskiej Akadem ii Nauk pod redakcją Mi­ chaiła P. A leksiejew a), praca Struvego ma dla nas wartość nie tyle jako źródło informacji bibliograficznej, ile jako w ażna ocena w artości samych przekładów i jako syntetyczny obraz recepcji M ickiewicza w rosyjskiej lite ­ raturze. W tym sensie jest to rozprawa n iew ątpliw ie cenna i nie ogranicza­ jąca tem atu tylko do jednego aspektu, który dominuje w książce polskiej i w omówionej przed chw ilą rozprawie Lednickiego.

Całkiem odrębny charakter m ają piękne i w zruszające reflek sje Wła­ dysław a Chodasiewicza o Panu Tadeuszu. Nie jest to żadna rozprawa nau­ kowa, tylko dokument osobistego przeżycia pod w p ływ em lektury dzieła. A utor czuje się Rosjaninem , choć ma w sobie przez m atkę pół krw i polskiej. Poem at M ickiewicza odczuwa i ocenia ze stanowiska psychiki rosyjskiego emigranta. Nie w idzi w praw dzie w Panu Tadeuszu głębi ani ważności pro­ blem ów, raczej muzyczność i uczuciowość niż filozoficzność, ale traktuje dzie­ ło jako ostatni akt twórczości poetyckiej człowieka, który w ew n ętrznie go­ tow ał się do działania i b ył niejako w przededniu pośw ięcenia się czynom. Autor prostuje w iele błędnych pojęć krążących wśród Rosjan na tem at Pol­ ski, a zwłaszcza na tem at stosunku M ickiew icza do Rosji i do własnego na­ rodu. Bardzo pięknie charakteryzuje id eow o-polityezn e stanow isko M ickie­ wicza, a Litanię pie lg rzym ską cytuje niem al jako w łasne w yznanie wiary. W zestaw ieniu z sum ą wiadom ości, jaką dają om ówione w yżej artykuły, praca Hildegardy Schroeder o M ickiewiczu w Niem czech w ygląd a raczej skromnie. Główną uw agę skupiła autorka na pobycie naszego poety w Niem czech, a w ięc na dniach berlińskich, w izycie u Goethego i u A u­ gusta W ilhelma Schlegla. W św ietle zestaw ienia ze źródłami niem ieckim i podnosi wartość inform acyjną listów Odyńca, tak bardzo zdeprecjonowanych przez niektórych naszych badaczy. Pobieżnie w ylicza najw ażniejsze przekła­ dy na język niemiecki, opierając się na bibliografii Kurtzmanna z 1888 r., w reszcie — i to jest najcenniejsze — uzupełnia bibliografię tego ostatniego za lata 1888—1955. Dodatkiem do artykułu pani Schroeder jest nota redak­ tora o przekładzie Pana Tadeusza p r z e z Pentza, w raz z przytoczeniem prób­ ki tego tłum aczenia (początek księgi I, w. 1—22).

Artykuł Giovanniego Mavera M ickiew icz i W ło chy przynosi częściowo powtórzenie pew nych szczegółów powiedzianych w książce polskiej, ale ogarnia całokształt zagadnienia wyrażonego w tytule. Całokształt — w sensie w zajem nych stosunków m iędzy W łochami i M ickiewiczem za życia poety, a w ięc w okresie od w ydania Ksiąg (które w yw arły w e W łoszech piorunujące okrętu, jak tłum aczy L e d n i c k i („the ship inflates“). Na podstaw ie m a­ teriału porównawczego S ło w n ika poezji i p ro zy A d a m a M ickiewicza można stwierdzić ponad w szelką w ątpliw ość, że u M i c k i e w i c z a słowo „dąsać się“ oznacza „miotać się, rzucać się gw ałtow n ie“. Por. m oją pracę: Staropol-

szczyzna w j ę z y k u A d a m a Mickiewicza. P a m i ę t n i k L i t e r a c k i , 1955,

w rażenie) aż do organizacji Legionu włoskiego. N ie ulega wątpliwości, że nazw isko M ickiewicza było znane Włochom nie dzięki jego utworom, lecz dzięki zaangażowaniu się w sprawie risorgimenta. Jeżeli chodzi o dzieła, to M ickiew icz był i pozostał dla Włochów przede w szystkim autorem Ksiąg. Tommaseo osądzał inne utw ory surowo jako naśladow nictw a Byrona, Maz- zini pozostał obojętny w obec Pana Tadeusza, towiańszczyzna jednych Wło­ chów od M ickiewicza oddaliła, innych — jak Scovazzi — zbliżyła do niego. Duże w rażenie na niektórych Włochach w yw ierały też paryskie prelekcje: entuzjastycznym ich słuchaczem był m. in. Cavour.

K olejny artykuł, Leopolda T. W ellisza M ic kie wic z w Szwajcarii, jest przyczynkiem biograficznym. Mowa w nim o w szystkich pobytach M ickie­ w icza w tym kraju i o jego stosunkach z tam tejszym i ludźmi. Główny ak­ cent pada oczyw iście na okres lozański. Cenny m ateriał inform acyjny zaw ie­ ra obszerna charakterystyka środowiska samej Akadem ii Lozańskiej i histo­ ria przyjaźni naszego poety z Olivier ami (przytoczony tekst w iersza Karo­ liny Olivier do M ickiewicza). Artykuł daje też angielski przekład i omó­ w ien ie w ażniejszych liryk lozańskich („Snuć miłość...“, „Polały się łzy me...“, „Gdy tu mój trup...“, „Nad wodą w ielką i czystą“).

O M ickiewiczu i Francji obszerną i bardzo cenną pracę napisał Jean B ourrilly (mówiąc nawiasem , znakom ity tłum acz Anhellego na język fran­ cuski). Jest to bez w ątp ienia jedna z najlepszych pozycji w am erykańskiej książce. Niepodobna dawać tu szczegółowego streszczenia tej pracy, m usim y się ograniczyć do podania jej planu w sform ułowaniu sam ego autora i uzu­ pełnić go kilkoma uwagam i. Celem rozprawy jest zatem przedstawić: 1) po­ czątki i charakter stosunków poety z Francją; 2) hołd okazywany M ickie­ w iczow i w e Francji za życia i po śm ierci; 3) w ysiłk i czynione dla rozpo­ w szechnienia znajomości jego dzieł; 4) ocenę losów M ickiewicza w e Francji. W ym ienione zadania wyznaczają tem atyk ę pracy, ale nie jej układ, który posiada charakter chronologiczny. Autor kreśli zw ięźle, ale plastycznie, tło p olityczne ustosunkowania się ówczesnej Francji do Polski i do M ickiewicza w szczególności oraz przedstaw ia losy osobistych stosunków naszego poety z takim i osobistościami, jak David d’Angers, Lamennais, Montalembert, Geor­ ge Sand, de Vigny, M ichelet i Quinet. Jeśli chodzi o późniejsze oddziały­ w anie M ickiewicza, to szczegółem nader ciekaw ym jest zainteresowanie się Barrèsa Księgami i Panem Tadeuszem. Syntetyzując Bourrilly stw ier­ dza, że M ickiewicz jest w e Francji bardziej sław iony niż znany. Francja zapam iętała z przekazu poetyckiego M ickiew icza krzyk cierpienia i buntu, aspiracje hum anitarne i m esjaniczne, potężną sugestię patriotyzm u, w iary i duchowej energii. A le do pełnego ogarnięcia w artości, jakie daje M ickie­ w icz, jest daleko. Autor sądzi, że zarówno w ielkość poety, jak i w ielkość Francji w ym agają, aby nauka francuska zdobyła się na w ysiłek opraco­ w ania niezm iernie bogatego m ateriału, jaki Francja posiada, gdy chodzi o należyte poznanie i ocenę M ickiewicza.

Udział nauki francuskiej w recenzow anym dziele w yraża się jeszcze w dwóch przyczynkach, które dał Jean Fabre. Pierw szy — to krótki esej o Panu Tadeuszu jako dziele, które nie jest ucieczką od rzeczywistości, lecz jej odnalezieniem ; drugi — stanow ią nowe szczegóły o stosunkach

R E C E N Z JE

₆₉₃

m iędzy M ickiew iczem i Marią d ’Agoult, m. in. dwa dotąd nieznane i ukazujące się po raz pierw szy listy poety do niej. Bardzo ciekaw e są też notatki z dziennika Marii d ’A goult dotyczące M ickiewicza.

Z krótkiego artykuliku G ustave’a Charlier na tem at w zm ianek o Mic­ kiew iczu w 1834 r. w prasie belgijskiej dowiadujem y się, że ukazały się w tedy prozaiczny przekład Do m atk i Polki i wierszowany R e d u ty Ordona; ten ostatni sporządził Józef Krystyn Ostrowski, podówczas oficer belgijskiej

artylerii.

O pracy W illiam a J. Rose’a na tem at Mickiewicz i Brytania należałoby powiedzieć tyleż dobrego, co i o wyżej om ówionym artykule B ourrilly’ego. Są to chyba dwie najlepsze prace w tej książce. Mimo znanej anglosaskiej powściągliwości w wyrażaniu uczuć, niew ątpliw ie przebija tu z każdego słow a głęboki osobisty stosunek autora do naszego poety. Rose stw ierdza na­ przód, że to, co najlepszego ukazało się w Anglii na tem at M ickiewicza, jest dziełem cudzoziem ców i nie odtwarza zainteresowań m ieszkańców wyspy. W iele się na to złożyło. M ickiewicz nigdy nie odwiedzał Anglii, nie m iał tam bliskich przyjaciół i nie korespondował z Anglikam i, a że ów ­ czesne społeczeństw o angielskie było po W aterloo zajęte w łasn ym i spraw am i, sceptycznie usposobione w obec utopii kontynentalnych, niechętne i nieufne w obec sojuszników Francji, w rogie katolicyzm ow i i nie znające św iata sło­ w iańskiego, w ięc nie znalazło dróg do zainteresow ania się M ickiewiczem . Zresztą w ogóle nie interesow ało się literaturam i obcymi z w yjątk iem grec­ kiej, tak że entuzjazm Carlyle’a dla poezji niem ieckiej był objaw em raczej w yjątkowym . N ic bardziej znam iennego niż reakcja na M ickiew iczow skie

Księgi. Ta rzecz, budząca niewiarogodny entuzjazm w e Francji, W łoszech czy

Niem czech, została uznana przez londyńskie A t h e n a e u m za parodię

Biblii, nie odpowiadającą gustow i brytyjskiej publiczności. Toteż m im o uka­

zania się kilku przekładów (m. in. aż dwóch Konrada Wallenroda w 1841 r.), mimo pewnej ilości artykułów o poecie (pisanych nie przez Anglików) o po­ w ażniejszej recepcji M ickiewicza w Brytanii niepodobna m ówić. Jakieś za­ interesow ania w tym kierunku budzą się dopiero koło 1880 roku. U kazują się dwa nowe przekłady Konrada Wallenroda, a w 1885 r. w ierszow ane tłu ­ maczenie Pana Tadeusza (Miss Maude Biggs). Ale dopiero w X X w. p rzyj­ dzie bardziej gruntow ne poznanie Mickiewicza. Trzeba tu podkreślić n ie­ w ątp liw e zasługi Moniki Gardner, autorki m onografii o poecie (1911) i ob­ szerniejszego dzieła o Polsce (Poland, 1915), oraz cenny przekład Pana T a ­

deusza dokonany prozą przez George Rapall N oyes’a, przedrukowywany cztero­

krotnie (1917, 1927, 1930, 1943, 1949) i w łączony do znanej popularnej serii E v e r y m a n ’ s L i b r a r y . N ie od rzeczy będzie zacytować tu w rażenie lektury Pana Tadeusza w tym przekładzie, jakie przekazał w liście do przyjaciela Lascelles Abercrom bie, sam znakom ity poeta, krytyk i teoretyk literatury. Pisze on tak:

„Czytałem Pana Tadeusza w tłum aczeniu, które Pan m i przesłał — sam nie wiem , jak mam w yrazić moją wdzięczność za dostarczenie m i tego przeżycia. Ta książka jest cudem, jest rów nie zaw iesista, jak najtłustszy pudding śliwkow y, i tak pełna zapachu, jak pudding w sosie rum owym . Jest to autentyczne tworzyw o epickie, a zarazem coś całkowicie sui generis.

Rzadko kiedy zdarzało mi się doznać tyle rozkoszy przy czytaniu dzieła tłum aczonego“ 7.

R ozpow szechnianie się wiadom ości o polskiej literaturze w zrosło w A n ­ glii dopiero w dobie dw udziestolecia, zwłaszcza od czasu ustanow ienia lek to­ ratu polskiej kultury w K in g’s College w Londynie. Po dwóch Polakach (Julianie K rzyżanow skim i W acławie Borowym) objął ów lektorat w 1935 r. sam Rose. A le dopiero od 1940 r. zaczęła się nowa epoka w poznawaniu przez Anglików Polski. W iele przybyło od. tej pory publikacji udostępniających Brytyjczykom naszą literaturę, i trzeba m ieć nadzieję (powtarzam za Rose’em), że będzie w tym w zględzie coraz lepiej. A zwłaszcza, gdy chodzi 0 Mickiewicza! On jest w ięk szy — pisze Rose — niż jego biografowie, k ry ty ­ cy i admiratorzy; na dłuższą m etę prawda o nim zw ycięży nad fałszem.

U zupełnieniem doskonałego artykułu R ose’a są dwie próbki przekładu

Pana Tadeusza, uzyskane specjalnie przez redakcję książki. Pierwszą sta­

nowi w yjątek z I księgi (w. 1—141) w w ierszowanej w ersji Kenneth R. M ackenzie’ego, który pracuje obecnie nad przekładem całej epopei, a ma w swym daw niejszym dorobku przyswojenie językow i angielskiem u poem a­ tu W Szwajcarii. Druga próbka — to w ierszow ane również tłum aczenie Epi­

logu, pióra W atsona Kirkconnella, który przełożył także III cz. Dziadów

1 pom agał N o y es’ow i w jego pracy nad przekładem Pana Tadeusza.

R ecepcję M ickiew icza na gruncie anglosaskim om awia praca Francis J. W hitfielda M ic kie wic z i literatura amerykańska. Ukazane tu są raczej zw iąz­ ki o charakterze osobistym niż oddziaływanie literackie, a w ięc stosunek naszego poety z Margaretą Fuller, znajomość z Cooperem (autor nie przy­ w iązuje znaczenia do tezy o w pływ ie Szpiega na Konrada Wallenroda), w reszcie om ów ienie filozofii Emersona w prelekcjach paryskich. Prze­ chodząc do spraw nowszych autor podnosi zasługi N oyes’a, Lednickiego i W eintrauba dla popularyzacji literatury polskiej w Am eryce.

Jeżeli W hitfield oczekuje w przyszłości lepszego poznania Mickiewicza przez naród am erykański, to z artykułu Edmunda Zawackiego o recepcji na­ szego poety w śród Polonii am erykańskiej trudno snuć optym istyczne prze­ w idyw ania. M ickiew icz jest w tym środowisku przedmiotem legendy i kultu bez znajomości jego dzieł. Nic bardziej znam iennego niż informacja (podana bez żadnych oznak zdziwienia ze strony autora), że Polski Kościół Narodowy w A m eryce, założony w 1897 r., czci corocznie jako datę urodzin wieszcza dzień... 28 listopada! Sapienti satl O om yłce zecerskiej m ówić tu chyba nie­ podobna. A utor cytu je bardzo w iele artykułów w polskiej prasie am erykań­ skiej o M ickiew iczu z racji stulecia narodzin i stulecia w ydania Fana T a ­

deusza, ale nie brak i zacytowania takich przedziwnych faktów , jak ogło­

7 M etaforyka tej uroczej zresztą w ypowiedzi przypomina i aktualizu­ je reflek sję H. T a i n e ’ a (Filozofia sztuki. Przełożył. A. S y g i e t y ń s k i . Warszawa 1896, s. 137), w ypow iedzianą wśród rozważań na tem at w pływ u klim atu na typ życia jakiegoś narodu: „w powieściach angielskich ciągle się je, i bohaterki najczulsze, pod koniec trzeciego tomu, spożyły już nie­ zm ierną ilość bułek z m asłem , filiżanek herbaty, kawałków drobiu i buter- sznytów “.

R E C E N Z JE

szenie w 1894 r. przekładu niem ieckiego G rażyny na użytek wyższej szko­ ły polskiej w M ilw aukee, a w ięc tłum aczenia dokonanego przez Polaka mó­ w iącego po niem iecku dla Polaków używ ających tegoż języka. Autor kończy refleksją, że jeśli naw et przyszłość M ickiewicza w śród am erykańskiej Polo­ nii w ygląda ciemno, to jednak trzeba pam iętać, że noc byw a zw ykle naj­ ciem niejsza przed św item . Pocieszajm y się i tak. Nic to nie kosztuje!

O losach poezji M ickiew icza w Skandynaw ii inform uje Zbigniew F ole- jew ski. Autor nawiązuje do zainteresow ania się w Skandynaw ii krajami słow iańskim i już w e w czesnym średniowieczu. Gdy chodzi o M ickiew icza, to pierw sze informacje o nim pojaw iają się w Szw ecji w 1841 r., w N orw egii w 1843. W Danii w ielkie zasługi dla poznania Polski, a zwłaszcza naszego rom antyzmu i M ickiewicza, położył Georg Brandes. Na przełom ie X IX /X X stulecia w ielkiego w ysiłk u dla upow szechnienia zachodniosłow iańskich lite ­ ratur dokonał Alfred Jensen. D zięki niem u pojaw iło się w iele przekładów z M ickiewicza, m. in. Pan Tadeusz (1898). W roku 1926 pojaw ił się drugi przekład poematu, dokonany przez Ellen Wester. N ajpom yślniej zatem sprawa wygląda na terenie szwedzkim, znacznie słabiej w N orw egii i Danii.

O M ickiewiczu w Finlandii pisze Sulo H altsonen (który uczestniczył zresztą, ale bez referatu, w sesji k w ietniow ej 1955). Pom ijając in form acyj­ ne artykuły o M ickiewiczu, datujące się od 1846 r., trzeba w ym ien ić nazw i­ ska dwóch ludzi szczególnie zasłużonych dokoła p rzysw ojen ia fińskiem u językow i dzieł naszego poety. Są to: J. J. Mikkola, znakomity slaw ista (uczestniczył w M iędzynarodowym Zjeździe Slaw istów w W arszaw ie w 1934 r.), autor cennych studiów inform acyjnych o M ickiewiczu, oraz V. K. Trast, tłum acz naprzód Pana Tadeusza (1921), a następnie G r a ż y n y i Konrada W a l­

lenroda (1930). O Panu Tadeuszu dw ukrotnie zabierał głos w ybitn y poeta

fiński, V. A. Koskenniemi, zaliczając to dzieło do najw iększych arcydzieł literatury światowej i zestaw iając je z eposem Homera i Dantego.

Skąpe informacje Thomasa A. Eekm ana o M ickiew iczu w H olandii pod­ kreślają głów nie zasługę znakomitego slaw isty N. van W ijka dla zapoznania sw ych rodaków z Mickiewiczem.

Z artykułu Vincasa M aciünasa o recepcji M ickiew icza w literaturze li­ tew skiej dowiadujem y się w ielu cennych szczegółów o dawniejszych tłu ­ maczach i naśladowcach poety na Litw ie. Okazuje się, że przeszło 50 ludzi przekładało jego dzieła na język litewski, a pew ne utwory, jak Zywila, nie tylk o pobudziły do pisania nowych d zieł o tej zm yślonej przez M ickiew icza bohaterce, ale nawet zostały w yzysk ane jako źródło historyczne przez Dau- kantasa (Dowkonta) w jego zarysie dziejów L itw y. N ie w chodząc w szczegó­ ły, trzeba powiedzieć, że w szystkie w ięk sze dzieła i przew ażna ilość drob­ nych utworów została przełożona, czasem kilkakrotnie, na język litew ski. W ielu litew skich autorów pisało też studia i artykuły o twórczości M ickie­ wicza. N iestety, m niej pocieszającą rzeczą jest bezcerem onialne przyw łaszcza­ nie sobie M ickiewicza przez Litw inów na podstaw ie in terpretow ania słow a „Litwa“ i „Litwin“ w duchu sem antyki — dzisiejszej, nie zaś w spółczesnej M ickiewiczow i. Machinas nie chciał zająć krytycznego stanow iska w obec tych tendencyj, jak to uczynił Korsakas w książce polskiej, cytu je w ięc bez za­ strzeżeń ubolew ania różnych entuzjastów litew skiego odrodzenia narodowe­ go (np. Ugenskisa), że M ickiewicz będąc rzekomo Litw inem (w dzisiejszym