Marcin Menkes
Tortury a środki dowodowe w
procesie karnym: sprawa Gafgen v.
Niemcy
Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego 3, 265-290
Po l s k i Ro c z n ik Pr a w Cz ł o w ie k a i Pr a w a Hu m a n it a r n e g o (3
UWM w Olsztynie 2012 ISSN 2082-1786
Marcin Menkes
Kolegium Zarządzania i Finansów SGH w Warszawie
Tortury a
ś
rodki dowodowe w procesie karnym.
Spraw a Gäfgen v. Niemcy
1. W prow adzen ie
27 w r z e ś n ia 2002 r. 27 le t n i s tu d e n t p r a w a M a g n u s a G ä fg e n z w a b ił do s w o je g o m ie s z k a n ia w e F r a n k fu r c ie n a d M e n e m , a n a s tę p n ie u d u s ił 11-let- n ie g o J a k o b a vo n M e t z le r a , n a jm ło d s z e d zieck o p o w s z e c h n ie s z a n o w a n e g o b a n k ie r a F r ie d r ic h a v o n M e t z le r a . Z w ło k i o fia r y u k r y ł w s ta w ie o d d a lo n y m o g o d z in ę ja z d y od F r a n k fu r tu . Ju ż po z a b ó js tw ie ch ło p ca do dom u v o n M e t z le r ó w p o d rz u c ił lis t z a w ie r a ją c y in fo r m a c ję o u p ro w a d z e n iu syna, a ta k ż e ż ą d a n ie m ilio n a eu ro o k u p u i g w a r a n c ji n ie z a k łó c o n e g o o p u s z c z e n ia k r a ju p rze z p o r y w a c z y (k tó ry c h rz e k o m o m ia ło być k ilk u ) pod g r o ź b ą o d e b r a n ia ż y c ia z a k ła d n ik o w i.R o d z in a v o n M e t z le r ó w n a w ią z a ła w s p ó łp ra c ę z p o lic ją b e z p o ś re d n io po o d n a le z ie n iu listu , d z ię k i czem u od m o m e n tu o d e b r a n ia o k u p u z d w o rca p o d e jr z a n y z n a jd o w a ł się pod c ią g łą o b s e r w a c ją P o w p ła c e n iu c zęśc i p ie n ię d z y do b a n k u o ra z u k ry c iu p o z o s ta łe j k w o ty w m ie s z k a n iu G ä fg e n u d a ł się n a lo tn is k o , g d z ie 30 w r z e ś n ia z o s ta ł z a tr z y m a n y pod p r e te k s te m k ło p o tó w z k r ą ż e n ie m i p ro b le m ó w skórn ych .
P o lic ja p o in fo r m o w a ła G ä fg e n a , ż e z o s ta ł z a tr z y m a n y w z w ią z k u z p o d e jr z e n ie m p o rw a n ia J a k u b a vo n M e t z le r a o ra z p o u c z y ła go o p r z y s łu g u ją cych m u p ra w a ch , w s z c z e g ó ln o ś c i o p r a w ie do k o n ta k tu z a d w o k a te m o ra z p r a w ie z a c h o w a n ia m ilc z e n ia . G ä fg e n z e z n a ł, ż e ch ło p iec b y ł p r z e t r z y m y w a n y p r z e z p o z o s ta ły c h p o ry w a c z y . N a s tę p n ie , po p ó łg o d z in n e j k o n s u lta c ji z a d w o k a te m , p o d a ł im io n a d w óch rz e k o m y c h p o r y w a c z y o ra z tw ie r d z ił, ż e p r z e tr z y m u ją o n i p o rw a n e g o w ch a tce n a d je z io r e m . N a s tę p n e g o dn ia, o b serw u ją c z a c h o w a n ie z a tr z y m a n e g o , u w z g lę d n ia ją c n is k ą te m p e r a tu r ę a tm o s fe r y c z n ą i cza s od z a tr z y m a n ia , fu n k c jo n a riu s z P o lic ji k o m is a r z W o lfg a n g D a s c h n e r p o w z ią ł o b a w y o ż y c ie p o rw a n e g o . J a k p ó ź n ie j n a p is a ł „d z ia ła ją c z g o d n ie z z a s a d ą p r o p o rc jo n a ln o ś c i u zn a ł, ż e p o d s ta w o w y m o b o w ią z k ie m c ią ż ą c y m n a p o lic ji w t y m m o m e n cie b y ło p o d ję c ie w s z e lk ic h m o ż liw y c h d z ia ła ń z m ie r z a ją c y c h do u r a to w a n ia ż y c ia
p o rw a n e g o ” 1. 1 p a ź d z ie r n ik a D a s c h n e r z le c ił p rze s łu c h a n ie z a tr z y m a n e go s w o je m u p o d w ła d n em u , in s p e k to r o w i O r t w in a E n n ig k e ita , z e z w a la ją c , w p rz y p a d k u b ra k u w s p ó łp r a c y p rze s łu c h iw a n e g o , n a z a s to s o w a n ie g r o ź b y to rtu r. N a d z ó r n a d p r z e b ie g ie m p r z e s łu c h a n ia s p r a w o w a ł le k a r z .
W p o m ie s z c z e n iu p rze s łu c h a ń E n n ig k e it z a g r o z ił G a fg e n o w i, ż e „s p e c ja ln y g lin a ” je s t ju ż w d ro d ze i w p rz y p a d k u d a ls z e g o z a ta ja n ia m ie js c a p r z e tr z y m y w a n ia ch ło p ca ta m te n z a d a m u „b ó l k tó r e g o n ig d y n ie z a p o m n i” o ra z ż e „ n ik t m u ju ż n ie p o m o ż e ” (w e d le r e la c ji G a fg e n a g r o ź b y b r z m ia ły o d p o w ie d n io : „b ó l ja k ie g o je s z c z e w ż y c iu n ie p o czu ł” i „m o ż e m y tu z to b ą z ro b ić w s z y s tk o co c h c e m y ” ). Z g o d n ie z z e z n a n ia m i G a fg e n a E n n ig k e it g r o z ił m u ró w n ie ż , ż e z o s ta n ie z a m k n ię t y w c e li i z g w a łc o n y p rze z d w óch w ie l k ich m u rz y n ó w (p r a w d z iw o ś ć te g o z e z n a n ia z a k w e s tio n o w a ł p e łn o m o c n ik rz ą d u ). N a s t ę p n ie p o lic ja n t u d e r z y ł go w k la t k ę p ie r s io w ą p o w o d u ją c s tłu c z e n ie n a d o b o jc z y k ie m o ra z p o trz ą s n ą ł n im w te n sposób, ż e z a tr z y m a n y u d e r z y ł g ło w ą o ścian ę. P r z e r a ż o n y g r o ź b a m i G a fg e n u ja w n ił m ie jsce u k r y c ia z w ło k po około d z ie s ię c iu m in u ta c h p rze słu ch a n ia .
Z e z n a n ia G a fg e n a w w ię k s z o ś c i z g o d n e są z in s tru k c ja m i D a sch n e ra , k tó ry c h w y d a n ie te n o s ta tn i p o tw ie r d z ił. W s p o rz ą d z o n e j te g o sa m e go d n ia n o ta tc e D a s c h n e r s tw ie r d z ił, ż e r o z k a z a ł E n n ig k e it o w i w y d o b y ć z z a t r z y m a n e g o n ie z b ę d n e in fo rm a c je , a w r a z ie k o n ie c z n o ś c i z a g r o z ić z a s to s o w a n ie m p rze m o cy , je d n a k b ez p o w o d o w a n ia o b ra żeń . J a k p o d k r e ś lił w n o ta t ce, w s z e lk ie d z ia ła n ia p o d jęto w y łą c z n ie z m y ś lą o r a to w a n iu ż y c ia d z ie c k a a n ie d a ls z y m p o s tę p o w a n iu k a r n y m o ra z ż e po z ło ż e n iu z e z n a ń p r z e z G a f- g e n a ż a d n e d a ls z e d z ia ła n ia n ie z o s ta ły w z g lę d e m n ie g o p o d jęte.
G a fg e n u ja w n ił fa k t ś m ie rc i ch ło p ca i z g o d z ił się w s k a z a ć m ie js c e u k r y c ia z w ło k . W p o b liż u je z io r a p o lic ja o d n a la z ła ś la d y opon sam och od u G a f- gen a . W d ro d ze p o w ro tn e j z a tr z y m a n y p r z y z n a ł się do u p r o w a d z e n ia i z a b ó js tw a ch łopca; w s k a z a ł ró w n ie ż m ie js c e u k ry c ia p r z y b o ró w szk o ln y ch i u brań , k tó re o fia r a m ia ła n a sobie w d n iu z a b ó js tw a o ra z m a s z y n y do p is a n ia n a k tó re j n a p is a n y z o s ta ł lis t z ż ą d a n ie m oku pu . W m ie s z k a n iu G a fg e n a o d n a le z io n o n ie m a l c a łą k w o tę o ku pu o ra z n o ta tk ę z p la n e m p r z e s tęp s tw a .
P o d e jr z a n y p o t w ie r d z ił sw o je z e z n a n ia p o d cza s k o le jn e g o p rze s łu c h a n ia p rze z p o lic ję 4 p a ź d z ie rn ik a , p r z e d p r o k u r a to re m (4, 14 i 17 p a ź d z ie r n ik a ).
Ju ż n a p o c z ą tk u p o s tę p o w a n ia sąd o k r ę g o w y w e F r a n k fu r c ie u zn a ł, ż e z e z n a n ia z ło ż o n e p r z e z G a fg e n a pod p r z y m u s e m n ie m o g ą s ta n o w ić d o w o du w sp ra w ie , p o n ie w a ż s ta n o w iło b y to n a r u s z e n ia a rt. 136a n ie m ie c k ie g o K o d e k s u p o s tę p o w a n ia k a rn e g o o ra z a rt. 3 E u ro p e js k ie j K o n w e n c ji P r a w C z ło w ie k a i P o d s ta w o w y c h W o ln o ś c i (E K P C ). S ą d d o p u ścił n a to m ia s t p ó ź n iej o d k ry te d o w od y. M im o ż e w c z e ś n ie js z e z e z n a n ia G a fg e n a n ie z o s ta ły
1 J. Rosenthal, “Torture” in the Dock. A tough interrogation in Germany [w:] Hoover In stitution Stanford University, Policy Review, December 2008 & January 2009.
Tortury a środki dowodowe w procesie karnym. Sprawa „Gafgen v. Niemcy” 267 u w z g lę d n io n e p r z y w y r o k o w a n iu , 28 lip c a 2003 r. z a p o rw a n ie i m o r d e rs tw o z o s ta ł on s k a z a n y n a k a r ę d o ż y w o tn ie g o p o z b a w ie n ia w oln o ści. W z w ią z k u z p r z y p is a n ie m n a jw y ż s z e g o s to p n ia w in y s k a z a n e m u n ie p r z y słu g u je p r a w o do p r z e d te r m in o w e g o z w o ln ie n ia po o d b yc iu 15 la t k a r y p o z b a w ie n ia w oln o ści. G ä fg e n z ło ż y ł a p e la c ję co do p ra w a , k t ó r a w m a ju 2004 r. z o s ta ła o d rzu co n a p r z e z S ą d F e d e r a ln y ; w tej s y tu a c ji s k a z a n y w n ió s ł s k a r g ę do F e d e r a ln e g o T r y b u n a łu K o n s ty tu c y jn e g o , k t ó r y w g ru d n iu te g o sa m e go ro k u o d m ó w ił je j zb a d a n ia .
W g ru d n iu obaj p o licja n c i, k t ó r z y k ie r o w a li i p r o w a d z ili p rze s łu c h a n ie G ä fg e n a , u z n a n i z o s ta li w in n y c h s to s o w a n ia p rzy m u s u o ra z n a k ła n ia n ia do s to s o w a n ia p rzy m u s u w tra k c ie w y k o n y w a n ia o b o w ią z k ó w słu żb o w ych i s k a z a n i n a k a r ę g r z y w n y w z a w ie s z e n iu .
W g ru d n iu 2005 r. G ä fg e n w y s t ą p ił o p r z y z n a n ie p o m o cy p r a w n e j ce le m d o c h o d z e n ia o d s z k o d o w a n ia od K r a ju z w ią z k o w e g o H e s ji z a tra u m ę sta n o w ią c ą k o n s e k w e n c ję m e to d p rze s łu c h a ń z a s to s o w a n y c h p r z e z p o licję. O d s z k o d o w a n ia n ie p rzy z n a n o . P o d c z a s p o b y tu w w ię z ie n iu s k a z a n y u k o ń c z y ł s tu d ia p r a w n ic z e o ra z o p u b lik o w a ł a u to b io g r a fię A l l e i n m i t G o t t - D e r W e g z u r ü c k . 15 c z e rw c a 2005 r. G ä fg e n w y s t ą p ił z e s k a r g ą do E u ro p e js k ie g o T r y b u n a łu P r a w C z ło w ie k a (E T P C z ). 30 c z e rw c a 2008 r. T r y b u n a ł u zn a ł, ż e s k a r ż ą c y n ie b y ł o fia r ą p o g w a łc e n ia a rt. 3 E K P C (z a k a z to r tu r o ra z n ie lu d z k ie go lu b p o n iż a ją c e g o tra k to w a n ia ) a n i ż e n ie doszło do p o g w a łc e n ia art. 6 k o n w e n c ji (p r a w o do rz e te ln e g o p rocesu s ą d o w e g o )2. 1 g r u d n ia teg o s a m e go roku , n a w n io s e k pow oda, s p ra w a z o s ta ła p r z e k a z a n a do W ie lk ie j Izb y . 18 m a rc a 2009 r. o dbyło się o s ta tn ie p rze s łu c h a n ie p r z e d W ie lk ą Izb ą .
2. Stosowanie tortur w dem okratycznym państw ie
p raw n ym
M im o ż e d o p u szcza ln o ść to r tu r je s t p r z e d m io te m ż y w e j d y s k u s ji co n a jm n ie j od k o ń c a I I w o jn y ś w ia t o w e j3, w o s ta tn ic h la ta c h sp ó r d o ty c z ą c y s z c z e g ó ln e j p r z e s ła n k i - o ch ro n y b e z p ie c z e ń s tw a p u b lic z n e g o - w y b u c h ł n a now o.
2 European Court of Human Rights, Chamber Judgment, Gäfgen v. Germany (Applica tion no. 22978/05), Judgment, 30 June 2008; Referral to the Grand Chamber 01/12/2008.
3 Patrz m.in. bibliografia wskazana przez: J. Skupiński, Zakaz stosowania tortur lub in nego nieludzkiego traktowania, [w:] Prawa człowieka. Model prawny, Ossolineum, Wrocław
1991, s. 217 i nast., A. Krempelewski, Europejska Konwencja o Zapobieganiu Torturom - nowy mechanizm ochrony praw człowieka, Biuletyn nr 3, Centrum Europejskie Uniwersytetu
R a m y d y s k u s ji n a d s to s o w a n ie m in w a z y jn y c h m e to d p rze s łu c h a ń w y z n a c z y ł R a p o r t K o m is ji L a n d a u , p o w o ła n e j w 1987 r. do z b a d a n ia p r a k t y k p rze s łu c h a ń iz r a e ls k ie j ta jn e j p o lic ji S h in B e t 4. W k o n k lu z ja c h R a p o rtu s tw ie rd zo n o , ż e is t n ie ją „ t r z y m o ż liw o ś c i r o z s t r z y g n ię c ia p o w a ż n e g o k o n flik tu m ię d z y k o n ie c z n o ś c ią o ch ro n y p a ń s tw a i je g o m ie s z k a ń c ó w o ra z p o s z a n o w a n ia z a s a d p a ń s tw a p r a w a ” 5: 1) z e z w o lić słu żb o m s p e c ja ln y m to c zy ć w a lk ę z t e r r o r y z m e m w s fe rz e p ó łm ro k u p o z a r e ż im e m p r a w n y m
(in a twilight zone), 2) m e to d a h ip o k ry tó w : d e k la r o w a ć p o s z a n o w a n ie p r a w a n ie z w a ż a ją c n a p r a k ty k ę lu b 3 ) słu szn a d ro g a p r a w o rz ą d n o ś c i (the thruthful road of the rule of law), tj. p r a w n a r e g u la c ja p o s tę p o w a n ia słu żb b e z p ie c z e ń s tw a w o b ec z a g r o ż e n ia te rr o r y s ty c z n e g o .
J e ż e li, p r z y t a k im s fo rm u ło w a n iu p ro b le m u , w y b ó r tr z e c ie j d r o g i w y d a je się n a jw ła ś c iw s z y , to w ią ż e się on z p r o b le m e m e la s ty c z n o ś c i re g u la c ji
p ra w n y c h d o p u s z c za ln e g o z a k re s u s to s o w a n ia m e to d in w a z y jn y c h . W n io s k i K o m is ji n ie r o z s t r z y g a ły w ą tp liw o ś c i, su ge ru ją c o d w o ła n ie się do z a s a d y k o n ie czn o ści, w o b ec k tó re j k o n tr a k t s p o łe c zn y ja k im je s t p r a w o n ie o b o w ią z u je (necessity knows no law). W ty m k o n te k ś c ie s z c z e g ó ln e w ą tp liw o ś c i m o że b u d zić o b u sieczn ość a rg u m e n tu k o n ie czn o ści, k t ó r y m ó g łb y u z a s a d n iać ró w n ie ż d z ia ła n ia t e r r o r y s ty c z n e d la o c h ro n y „h o n o ru lu b w ła s n o ści” . W a r t o je d n a k z a u w a ż y ć , ż e S ą d N a jw y ż s z y Iz r a e la o d rz u c ił w 1999 r. m o ż liw o ś ć u z n a n ia in s ty tu c jo n a ln e g o u p r a w n ie n ia do s to s o w a n ia m e to d in w a z y jn y c h 6. J e d n y m z p u n k tó w z a p a ln y c h n o w ej f a li d y s k u s ji b y ło o p o w ie d z e n ie się w g ru d n iu 2002 r. p r z e z p r o fe s o r a H a r v a r d u A la n a D e r s h o w itz a n a rz e c z d o p u szcza ln o ści s to s o w a n ia to r tu r w p r z y p a d k u z a g r o ż e n ia ż y c ia w ie lu lu d zi. A n a liz u ją c z a g r o ż e n ie ty k a ją c e j b o m b y (ticking bomb case) 7, ja k o
4 Patrz np. krytyczny artykuł dotyczący izraelskich praktyk: S. Sosebee, Speaking About the Unspeakable: Officially Sanctioned Torture, Washington Report on Middle East Affairs,
October 1991, s. 41.
5 „[...] Three ways for solving this grave dilemma between the vital need to preserve the very existence o f the state and its citizens, and to maintain its character as a law-abiding State”,za: A. Dershowitz, Tortured Reasoning, [w:] A. Levinson, Torture: a collection, Oxford
University Press US, 2004, ss. 257-280.
6 Sąd Najwyższy Izraela orzekając w sprawie legalności stosowania przez służby bez pieczeństwa nie-śmiertelnych metod przesłuchań dla ochrony życia „setek osób” odrzucił taką możliwość twierdząc, że demokracja czasem musi bronić się „z jedną ręką skrępowaną a mimo to wciąż posiada przewagę” (39. This is the destiny o f democracy, as not all means are acceptable to it and not all practices employed by its enemies are open before it. Although a democracy must often fight with one hand tied behind its back, it nonetheless has the up per hand. Preserving the rule o f law and recognition o f an individual’s liberty constitutes
an important component in its understanding o f security) . Odrzucając prawo organizacji do
stosowania określonych praktyk, Sąd uznał jednak że pojedynczy funkcjonariusze w szcze gólnych sytuacjach mogą działać w stanie wyższej konieczności, The Supreme Court Sitting as the High Court of Justice, Issa Ali Batat v. The General Security Service (HCJ 1043/99), http://elyon1.court.gov.il/files_eng/94/000/051/a09/94051000.a09.htm (7.05.2010).
7 Mimo że rozgłos zdobyły publikacje Dershowitza z okresu „wojny z terroryzmem”, po wyższe argumenty zostały przezeń zaprezentowane znacznie wcześniej (pod koniec lat 80 XX wieku podczas wykładów w Izrealu), a sam kazus „tykającej bomby” jest mu przypisywany
Tortury a środki dowodowe w procesie karnym. Sprawa „Gafgen v. Niemcy” 269
p r z y k ła d u n a d z w y c z a jn e g o z a g ro ż e n ia , o p o w ie d z ia ł się n a rz e c z d o p u s z c z e n ia - w s z c z e g ó ln y c h sy tu a cja ch i pod k o n tr o lą sądu - to r tu r ja k o m e to d y p rze s łu c h a ń z a s tr z e g a ją c je d n o c z e ś n ie , ż e p o z y s k a n e w te n sposób in fo r m a cje n ie m o g ły b y z o s ta ć n a s tę p n ie w y k o r z y s t a n e ja k o śro d e k d o w o d o w y w p ro c e s ie 8. M im o św ia d o m o ś c i ż e p o s tu la t b ę d z ie p r z e d m io te m o strej k r y ty k i, a u to r d o w o d ził, ż e skoro w sk ra jn y c h p r z y p a d k a c h t o r t u r y są i b ę d ą sto so w a n e d la o ch ro n y b e z p ie c z e ń s tw a p u b lic zn e g o , n a to m ia s t ich le g a li z a c ja p o z w o li n a z e r w a n ie z h ip o k r y z ją w t y m z a k r e s ie o ra z n a p r a w n ą re g u la c ję i k o n tr o lę ta k ic h p r a k ty k 9. U t r z y m a n ie b e z w z g lę d n e g o z a k a z u s to s o w a n ia t o r t u r w ią ż e się z u t r w a le n ie m p a t o lo g ii p r z y z w o le n ia n a sto s o w a n ie to r tu r n ie b ę d ą c y c h p r z e d m io te m ż a d n e j k o n t r o li a n i o g ra n ic ze ń .
3. Zakaz tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego
trak to w an ia - „tw ardy rdzeń ” p ra w człow ieka
Z a k a z s to s o w a n ia t o r t u r o ra z in n e g o n ie lu d z k ie g o lu b p o n iż a ją c e go tr a k t o w a n ia z a lic z a n y je s t do tz w . tw a r d e g o r d z e n ia p r a w a m ię d z y n a ro d o w e g o p r a w c z ło w ie k a (fr . n o y a u d u r ) , c z y li g r u p y c z te re c h n ied e- ro g o w a ln y c h p r a w c z ło w ie k a do in te g r a ln o ś c i fiz y c z n e j i p s y c h ic z n e j10 z a g w a r a n to w a n y c h m o cą p o d s ta w o w y c h tr a k t a t ó w p r z e d m io to w y c h (M i ę d z y n a ro d o w e g o P a k t u P r a w O b y w a te ls k ic h i P o lity c z n y c h , A m e r y k a ń s k ie j k o n w e n c ji p r a w c z ło w ie k a o ra z E K P C ) 11. O w e c z t e r y p r a w a s ta n o w ią n ie
niesłusznie; jak autor sam wskazuje problem był podejmowany przez wielu filozofów m.in. Michael Walzera, Jean-Paul Sartre’a, a nawet Jeremy Benthama a on wyłącznie zmodyfiko wał zagadnienie stosownie do rozwoju współczesnej techniki wojskowej, A. Levinson, op. cit.
8 Deklarując „normatywny sprzeciw” wobec tortur, w sytuacji nieuniknionego wyboru po między mniejszym złem Dershowitz postulował ustanowienie sądowego zezwolenia na stoso wanie tortur (torture warrant). Szerzej: A. Dershowitz, op. cit.; R. Tarnogórski, Zakaz stoso wania tortur a „wojna z terroryzmem,”, Biuletyn PISM nr 7 (11), 5 lutego 2003.
9 Warto zauważyć, że podobna logika strategii walki z niepożądanymi zjawiskami po przez ich legalizację i reglamentację znajduje znacznie szersze zastosowanie. Szeroko prob lem ten badał laureat nagrody Nobla Gary Becker, między innymi analizując zalety prawnej legalizacji obrotu narkotykami, G. Becker, K. Murphy, M. Grossman, The Economic Theory o f Illegal Goods: the Case o f Drugs, National Bureau of Economic Research, Working Paper 10976, http://www.nber.org/papers/w10976 (7.05.2010).
10 Do grupy tej zalicza się: (1) prawo do życia, (2) prawo do nie bycia poddanym torturom ani poniżającemu lub nieludzkiemu traktowaniu, (3) zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej oraz (4) nieretroaktywność prawa karnego. Szerzej: F. Sudre, D roit européen et international des droits de l ’homme, Presses Universitaires de France, Paris 2006, ss. 65-66, 197-203.
11 Trudno w tym kontekście jednoznacznie odnieść się do postanowień Afrykańskiej Kar ty Praw Człowieka i Ludów niezawierającej klauzuli derogacyjnej. Jak stwierdziła w sprawie
Commission Nationale des Droits de l ’Homme et des Libertes v. Chad Afrykańska Komisja Praw Człowieka i Ludów Państwo-strona AKPCL nie ma prawa do uchylenia praw przewi dzianych w Konwencji w sytuacji stanu wyjątkowego, co skłoniło część doktryny do stwierdze nia, że wszystkie prawa zagwarantowane w AKPCL są niederogowane, która to interpretacja kłóci się jednak z konstytucjami większości państwa afrykańskich (przewidujących warun ki i procedurę uchylenia praw człowieka oraz listę praw niederogowanych) oraz ze standar
o d łą c z n y a try b u t p r z y ro d z o n e j g o d n o ś ci c z ło w ie k a , w s p ó ln e j w s z y s t k im s y ste m o m k u ltu r o w y m i s p o łe c z n y m 12, czeg o w y r a z e m je s t P o w s z e c h n a D e k la r a c ja P r a w C z ło w ie k a z 1948 roku . S z c z e g ó ln a ra n g a p r a w a do ży cia , p r a w a do n ie b y c ia p o d d a n y m to r tu r o m o ra z n ie -r e tr o a k ty w n o ś c i p r a w a k a rn e g o (o ra z z a k a z u b r a n ia z a k ła d n ik ó w ) p o tw ie r d z o n a z o s ta ła w e w s p ó l n y m A r t y k u le 3 c z te re c h K o n w e n c ji G e n e w s k ic h z 1949 r., w y z n a c z a ją c y m m in im a ln y s ta n d a rd h u m a n ita rn e g o tr a k t o w a n ia w cz a s ie k o n flik tu z b r o j n ego, m ię d z y n a r o d o w e g o i n ie -m ię d z y n a r o d o w e g o , tj. g d y u c h y lo n a m o że z o s ta ć w ię k s z o ś ć p o z o s ta ły c h p r a w i w o ln o ś c i c z ło w ie k a 13. P r a w a te, j e d y n ie p o tw ie rd z o n e w m o cą tr a k t a t ó w m ię d z y n a r o d o w y c h , w y n ik a ją z z a s a d o g ó ln y c h p r a w a h u m a n ita r n e g o 14. Z p u n k tu w id z e n ia p r z e d m io tu a rty k u łu , p o s tę p o w a n ia w s p r a w ie „G a f- g e n a ” p r z e d E T P C z w S tra s b u rg u , n a jw ię k s z e z n a c z e n ie m a a r ty k u ł 3 E K P C , w m y ś l k tó re g o „ N ik t n ie m o że być p o d d a n y to r tu r o m a n i n ie lu d z k ie m u lu b p o n iż a ją c e m u tr a k to w a n iu a lb o k a r a n iu ” . Z g o d n ie z d y s p o zy c ją a r t y k u ły 15 K o n w e n c ji n ie m o ż n a u ch y lić o b o w ią z y w a n ia te g o z a k a zu .
J e d n o c z e ś n ie n a le ż y je d n a k p o d k reślić, ż e s y s te m E K P C o c h ro n y p ra w c z ło w ie k a i p o d s ta w o w y c h w o ln o ś c i p e łn i fu n k cję s u b s y d ia rn ą w z g lę d e m s y s te m ó w p r a w a k r a jo w e g o . P r z e ja w ia się to z a ró w n o w s fe r z e p r z e p is ó w p ro c e d u ra ln y c h (u w a r u n k o w a n ie d o p u szcza ln o ści s k a r g i do T r y b u n a łu od u p rz e d n ie g o w y k o r z y s ta n iu w s z e lk ic h k r a jo w y c h śro d k ó w o ch ro n y p r a w ) ja k i w s fe rz e n o rm m a te r ia ln y c h K o n w e n c ji, s ta n o w ią c y c h m in im a ln y s ta n d a rd o ch ron y. T o n a P a ń s tw a c h -s tro n a c h K o n w e n c ji c ią ż y o b o w ią z e k p ełn ej r e a liz a c ji z a w a r ty c h w n ie j p r a w 15. Z a s a d ę n a d rz ę d n o ś c i n o rm
dami powszechnie stosowanym przez demokratyczne państwa prawne. Szerzej: B. Tessema,
A C ritical Analysis o f Non-Derogable Rights in a State o f Emergency Under the African System: the Case o f Ethiopia and Mozambique,http://www.up.ac.za/dspace/handle/2263/1138
(7.05.2010).
12 F. Sudre, op. cit.
13 Pierwszy raz zakaz tortur został sformułowany w międzynarodowym prawie humani tarnym już w Kodeksie Liebiera z 1863 roku. Zgodnie ze Statutem Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze zaliczał złe traktowanie cywilów i jeńców wojennych do zbrodni wojennych. Wreszcie na gruncie Konwencji genewskich, niezależnie od wspólnego artykułu 3, zakaz tortur wynika z licznych przepisów szczegółowych. Szerzej: J.-M. Henckaerts, L. Do swald-Beck, Customary International Humanitarian Law. Volume I: Rules, Cambridge Uni
versity Press, Cambridge 2009, ss. 315-319.
14 M ilitary and Param ilitary Activities in and against Nicaragua (Nicaragua v. United States o f America), M erits,Judgment, I.C.J. Reports 1986, s. 14, par. 218-220.
15 Jak stwierdził ETPCz w sprawie brytyjskiego wydawcy Handyside’a: 48. The Court points out that the machinery o f protection established by the Convention is subsidiary to the national systems safeguarding human rights [. . . ] the Convention leaves to each Contracting State, in the first place, the task o f securing the rights and liberties it enshrines. The institu tions created by it make their own contribution to this task but they become involved only through contentious proceedings and once all domestic remedies have been exhausted,ECHR,
Case of Handyside v. the United Kingdom (Application no. 5493/72), Judgment, 7 Decem ber 1976. Skutek bezpośredni postanowień konwencji w związku z subsydiarnością jej stoso wania prowadzi zatem do decentralizacji systemu implementacji EKPC w „belgijskim sporze językowym” Trybunał stwierdził: 10. the Court [. . . ] cannot assume the role o f the competent national authorities, for it would thereby lose sight o f the subsidiary nature o f the
interna-Tortury a środki dowodowe w procesie karnym. Sprawa „Gafgen v. Niemcy” 271
E K P C n a d p r z e p is a m i p r a w a k r a jo w e g o n a le ż y z a te m b a d a ć w ś w ie tle z a s a d y s u b sy d ia rn o ś ci ich sto so w a n ia .
Z n a m ie n n y m d la s z c z e g ó ln e g o r a n g i p r a w „tw a r d e g o r d z e n ia ” je s t fa k t, że p r z e d m io te m b a d a n ia w p ie r w s z y m sp o rze m ię d z y p a ń s tw o w y m p r z e d E T P C z b y ło w ła ś n ie z a g a d n ie n ie t o r t u r o ra z n ie lu d z k ie g o lub p o n iż a ją c e g o tr a k t o w a n ia 16.
4. T ortury a nieludzkie lu b poniżające traktow anie
C e c h ą w s p ó ln ą p r z e p is ó w tr a k ta to w y c h s ta n o w ią c y c h z a k a z s to s o w a n ia to r tu r o ra z n ie lu d z k ie g o lu b p o n iż a ją c e g o tr a k t o w a n ia j e s t la p id a rn o ś ć i n ieja sn o ść w y k o r z y s ty w a n y c h s fo rm u ło w a ń ; w z w ią z k u s z c z e g ó ln e je s t z n a c z e n ie fu n k c ji w y k ła d n i p o s ta n o w ie ń tr a k t a t ó w c ią żą c y c h n a sęd zia ch .
Próg i zakres zakazu przedmiotowego
P ie r w s z y ra z a r ty k u ł 3 E K P C b y ł p r z e d m io te m b a d a n ia T r y b u n a łu je s z c z e w 1978 ro k u 17. E T P C z o r z e k ł w ó w c z a s , ż e z łe t r a k to w a n ie m u si c h a ra k te ry z o w a ć o d p o w ie d n i sto p ie ń in te n s y w n o ś c i, a b y m o gło z o s ta ć o b ję te z a k r e s e m o m a w ia n e g o a rty k u łu (ill-treatment must attain a minimum level of severity if it is to fall within the scope of Article3 ). R e la t y w n a oce n a m in im a ln e g o s to p n ia in te n s y w n o ś c i z łe g o tr a k t o w a n ia w in n a u w z g lę d n iać w s z e lk ie o k o lic zn o ś c i s p ra w y , ta k ja k czas je g o tr w a n ia , s k u tk i p s y ch iczn e i fiz y c z n e sto so w a n ych p r a k ty k a w u z a s a d n io n y c h p rzy p a d k a c h
tional machinery o f collective enforcement established by the Convention, Case “Relating to
Certain Aspects of the Law on the Use of Lanugages in Education in Belgium” v. Belgium (Merits) (Application no 1474/62; 1677/62; 1691/62; 1769/63; 1994/63; 2126/64), Judgment, 23 July 1968.
16 Przedmiotem badania Trybunału było stosowanie w trakcie Operacji Demetriusz w Irlandii Północnej, prowadzonej na początku lat 70-tych przez Wielką Brytanię, tzw. „Pię ciu Technik” obejmujących zmuszanie zatrzymanych do stania przy ścianie przez wiele kilku godzin z rękoma rozpostartymi ponad wysokość głowy, z nogami w rozkroku oraz stopami wysuniętymi do tyłu (wall-standing), nakładanie na głowę kaptura i pozostawianie przez długi okres czasu (hooding), pozbawianie snu, jedzenia i wody. ETPCz uznał, że stosowane praktyki wprawdzie stanowiły przejaw nieludzkiego i poniżającego traktowania, jednak nie były torturami (ECHR, Case o f Ireland v. the United Kingdom (Application no. 5310/71), Judgment, 18 January 1978). Patrz m.in.: A. Szpak, Tortury są absolutnie zakazane i niesku teczne, http://amnesty.org.pl/badz-aktywny/kampanie/stop-torturom-w-wojnie-z-terroryzmem/
a-szpak-tortury-sa-absolutnie-zakazane-i-nieskuteczne.html (7.05.2010).
17 Co ciekawe Wielka Brytania, przeciwko której wniesiona została skarga, twierdziła że zarówno sama wielokrotnie potwierdziła, że stosowanie „Pięciu Technik” (patrz wyżej) stano wiło naruszenie art. 3 EKPC jak i że zgadza się z wnioskami Europejskiej Komisji Praw Czło wieka w tym zakresie, a skoro uprzednio zobowiązała się do zaprzestania stosowania kwe stionowanych metod oraz podjęła odpowiednie kroki zabezpieczające w tym zakresie, sprawa nie będąc przedmiotem sporu nie podlega kognicji Trybunału; ETPC odrzucił powyższy za rzut, Ireland v. the United Kingdom,op.cit., par. 152-155, 162-164.
ró w n ie ż w ie k , p łeć c z y sta n z d r o w ia o fia ry . K o n w e n c ja , ja k p o d k r e ś lił T ry b u n a ł, fo rm u łu je a b s o lu tn y z a k a z to rtu r, n ie z a le ż n ie od p o s tę p o w a n ia o fia r y (The Convention prohibits in absolute terms torture and inhuman or degrading treatment or punishment, irrespective of the victim’s con duct). K r y t e r iu m s to s o w a n ia a rty k u łu 3, ja k r ó w n ie ż r o z r ó ż n ie n ia to r tu r od n ie lu d z k ie g o lub p o n iż a ją c e g o tra k to w a n ia , je s t z a te m in te n s y w n o ś ć c ie r p ie n ia z a d a n e g o o fie r z e d z ia ła ń b ęd ą c ych p r z e d m io te m s k a r g i18.
T r y b u n a ł s tw ie r d z ił, ż e o ile A r t y k u ł 3 n ie w s k a z u je p r z y k ła d o w y c h p r a k ty k o b ję ty c h z a k a z e m a n i p o d s ta w ich r o z ró ż n ia n ia , to je g o z d a n ie m in te n c ją a u to ró w K o n w e n c ji b y ło o d ró ż n ie n ie n ie lu d z k ie g o lu b p o n iż a ją c e go tr a k t o w a n ia od to rtu r, b ęd ą c ych fo r m ą s t y g m a t y z a c ji k w a lifik o w a n y c h fo r m u m y ś ln e g o n ie lu d z k ie g o tr a k t o w a n ia p o w o d u ją ceg o p o w a ż n e c ie r p ie n ie. W t y m k o n te k ś c ie p r z y w o ła n y z o s ta ł a r ty k u ł 1 D e k la r a c ji Z O O N Z w s p r a w ie o ch ro n y w s z y s tk ic h osób p r z e d to r t u r a m i o ra z in n y m o k ru tn y m , n ie lu d z k im lu b p o n iż a ją c y m tr a k t o w a n ie m a lb o k a r a n ie m 19, w m y ś l k tó re j „t o r t u r y s ta n o w ią ra ż ą c ą i z a m ie r z o n ą fo rm ę o k ru tn e g o , n ie lu d z k ie g o lub p o n iż a ją c e g o tr a k t o w a n ia albo k a r a n ia ” . N a tej p o d s ta w ie E T P C z o r z e k ł - w b r e w w n io s k o m E u ro p e js k ie j K o m is ji P r a w C z ło w ie k a (d a le j: K o m is ja ) o ra z s ta n o w is k u rz ą d ó w Ir la n d ii i W ie lk ie j B r y t a n ii - ż e w p r a w d z ie sto so w a n ie k o m b in a c ji „P ię c iu T e c h n ik ” c e le m w y d o b y c ia z o fia r in fo r m a c ji s ta n o w iło n ie lu d z k ie lu b p o n iż a ją c e tra k to w a n ie , to m im o ż e p r a k ty k i ta k ie sto so w a n e b y ły s y s te m a ty c z n ie z a d a n e c ie r p ie n ie n ie b y ło r ó w n ie p o w a ż n e a n i b ru ta ln e , ja k n ie s ie z e sobą p o ję c ie to rtu r. Z k o le i w ła ś n ie n a p o d s ta w ie k r y t e r iu m in te n s y w n o ś c i c ie r p ie n ia , u w z g lę d n ia ją c w ie k i s z c z e g ó ln ą sy tu a cję o fia ry , E T P C z u zn a ł, ż e e k s tr a d y c ja s k a rżą c e g o W ie lk ą B r y t a n ię S o e r in g a do V ir g in ii w S ta n a ch Z je d n o czo n y ch , k tó re j d e m o k ra ty c z n e g o c h a ra k te ru u s ta w o d a w s tw a T r y b u n a ł n ie k w e s tio n o w a ł, s ta n o w iła b y k w a lifik o w a n e n a ru s z e n ie a rty k u łu 3 20.
M im o ż e p r z e z p e w ie n o k res E T P C z d o p u szcza ł p r z y in te r p r e t a c ji a r t y k u łu 3 „p e w n ą b r u ta ln o ś ć ” , w o rz e c z e n iu b e z p o ś re d n io z w ią z a n y m z p r z e d m io te m a rty k u łu T r y b u n a ł o rz e k ł, ż e w s z e lk ie a k ty s to s o w a n ia s iły p rze z p o lic ję w z g lę d e m o sob y z a tr z y m a n e j, z n a jd u ją c e j się w g o r s z y m p o ło żen iu , n a r u s z a ją z a k a z n ie lu d z k ie g o lu b p o n iż a ją c e g o t r a k t o w a n ia 21. T r y b u n a ł s ta n o w czo p o d k re ś lił, ż e a n i w y m o g i ś le d z tw a , a n i im m a n e n tn e tru d n o ści w a lk i z p r z e s tę p c z o ś c ią n ie u z a s a d n ia ją o g r a n ic z e n ia o c h ro n y fiz y c z n e j
18 Sudre, op. cit., ss. 287-309.
19 Deklaracja w sprawie ochrony wszystkich osób przed torturami oraz innym okrutnym, nieludzkim lub poniżającym traktowaniem albo karaniem. Rezolucja ZO ONZ 3452(XXX) z dnia 9 grudnia 1975 r.
20 ECHR, Case o f Soering v. the United Kingdom (Application no. 14038/88), Judgment, 7 July 1989, par. 111.
21 ECHR, Case o f Tomasi v. France (Application no. 12850/87), Judgment, 27 August 1992, par. 113, 115: Although the injuries observed might appear to be relatively slight, they nevertheless constituted outward signs o f the use o f physical force on an individual deprived o f his liberty and therefore in a state o f inferiority. The treatment had therefore been both inhuman and degrading.Dalsze orzeczenictwo patrz: Sudre, op. cit., s. 288.
Tortury a środki dowodowe w procesie karnym. Sprawa „Gdfgen v. Niemcy” 273
in te g r a ln o ś c i osoby. W o p in ii o d ręb n ej s ę d z ia de M e y e r s tw ie r d z ił, ż e s to s o w a n ie s iły p r z e z p o licję, g d y n ie je s t to u z a s a d n io n e z a c h o w a n ie m z a trz y m a n e g o , s ta n o w i z a m a c h n a godn ość c z ło w ie k a a ty m s a m y m n a ru s z a a r ty k u ł 3 K o n w e n c ji22. P o d o b n ie T r y b u n a ł o r z e k ł w s p r a w ie s k a r g i o n a r u s z e n ie a r ty k u ły 3 w z w ią z k u z w a lk ą z t e r r o r y z m e m i p rze s tę p c z o ś c ią z o r g a n iz o w a n ą ; E T P C z u zn a ł, ż e w o b ec osób p o z b a w io n y c h w o ln o ś c i z a k a z a n e je s t s to s o w a n ie w s z e lk ie j p r z e m o c y u z n a ją c je d n o c z e ś n ie d o m n ie m a n ie p o w a g i n a r u s z e n ia b ęd ą c ej p r z e d m io te m s k a r g i23. W a r t o w t y m k o n te k ś c ie z a u w a ż y ć , ż e z a k a z t o r t u r i n ie lu d z k ie g o lub p o n iż a ją c e g o tr a k t o w a n ia z n a la z ł sw ój w y r a z ró w n ie ż w p ó ź n ie js zy c h a k ta ch p r a w n y c h R a d y E u ro p y , w ty m E u ro p e js k ie j K o n w e n c ji o n a d z o rz e n a d s k a z a n y m i i z w o ln io n y m i p r z e s tę p c a m i z 1964 r. c z y K o n w e n c ji o p r z e k a z y w a n iu osób sk a za n y c h z 1983 r. Z p e r s p e k ty w y p r a k ty k i p o lic y jn e j i s to s o w a n ia śro d k ó w p rzy m u s u w o b ec osób p o z b a w io n y c h w o ln o ś c i s z c z e g ó ln e z n a c z e n ie m a E u ro p e js k a k o n w e n c ja o z a p o b ie g a n iu to r tu r o m o ra z n ie lu d z k ie m u lu b p o n iż a ją c e m u tr a k to w a n iu lu b k a r a n iu z 1987 r. M o cą K o n w e n c ji P a ń s t w a c z ło n k o w s k ie R a d y E u ro p y , s y g n a ta riu s z e K o n w e n c ji, p r z e ś w ia d c z e n i „ż e o ch ro n a osób p o z b a w io n y c h w o ln o ś c i p r z e d to r tu r a m i o ra z n ie lu d z k im lu b p o n iż a ją c y m tr a k t o w a n ie m albo k a r a n ie m m o że być w z m o c n io n a ś r o d k a m i p o z a s ą d o w y m i o c h a r a k te r z e z a p o b ie g a w c z y m , p o p rze z w iz y t a c je ” u s ta n o w ili m e c h a n iz m p r z e c iw d z ia ła n ia e x a n te a n ie, ja k m a to w p r z y p a d k u p o z o s ta ły c h tr a k ta tó w , s y s te m k o n t r o li i r e p r e s ji e w e n tu a ln y c h n a r u s z e ń 24.
O d p o w ie d n io o b o w ią z k i cią ż ą c e n a p a ń s tw a m o cą a rt. 3 E K P C p o d z ie lić m o ż n a n a m a te r ia ln e i p ro ce d u ra ln e .
Skutek materialny Artykułu 3 EKPC
O b o w ią z e k m a t e r ia ln y w y n ik a ją c y z tre ś c i a rty k u łu 3 a n a liz o w a ć m o ż n a w a s p ek cie n e g a ty w n y m i p o z y ty w n y m 25.
22 Opinion Concordante de M. le juge de Meyer: A l ’égard d’une personne privée de sa l i berté, tout usage de la force physique qui n’est pas rendu strictement nécessaire par son pro pre comportement3 porte atteinte à la dignité humaine et doit, dès lors, être considéré comme
une violation du droit garanti p a rl’article 3 (art. 3) de la Convention,ibidem.
23 ECHR, Case o f Rehbock v. Slovenia (Application no. 29462/95), Judgment, 28 Novem ber 2000, par. 76-78. Patrz: A. Mowbray, Cases and materials on the European Convention on Human Rights,Oxford University Press, 2007, ss. 109-110, 175, 319.
24 Szerzej nt. Konwencji i działalności Europejskiego Komitetu do Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu: E. Bieńkowska, A. Krempe lewski, Zakaz tortur w prawie międzynarodowym [w:] A. Rzepliński (red.), Prawa człowieka a policja. Problemy teorii i praktyki,Legionowo: Centrum Szkolenia Policji 1994, ss. 209-250
oraz A. Krempelewski, Europejska Konwencja o Zapobieganiu Torturom - nowy mechanizm ochrony praw człowieka, Biuletyn nr 3, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego,
Ośrodek Informacji i Dokumentacji Rady Europy, Warszawa 1992, ss. 69-72. 25 Sudre, op. cit., ss. 290-292.
M o c ą a rty k u łu 3 w z w . z art. 1 E K P C P a ń s t w a w sposób s z c z e g ó ln y w in n y ch ro n ić in te g ra ln o ś ć fiz y c z n ą osób p o z b a w io n y c h w o ln o ś c i z e w z g lę du n a ich w ię k s z ą „w r a ż liw o ś ć ” . P r z e ja w ia się to m ię d z y in n y m i w k o n ie c z n ości d o ło ż e n ia tr o s k i o sta n z d ro w ia , w s z c z e g ó ln o ś c i p o p rz e z u d z ie le n ie n ie z b ę d n e j p o m o cy ra n n y m . P a ń s t w a w in n y p r z y ją ć w ła ś c iw e re g u la c je w z a k r e s ie s to s o w a n ia śro d k ó w p rzy m u su , w t y m b r o n i p a ln ej (u ż y w a n ie b r o n i o b ję te je s t z a k re s e m a rty k u łó w 2 i 3 E K P C , b o w ie m n a w e t je ż e l i b r o n i u ż y to b e z sk u tk u ś m ie r te ln e g o , to je j s to s o w a n ie m o gło b yć n ie p ro p o rc jo n a ln e do z a m ie r z o n y c h ce ló w a t y m s a m y m n a ru s z a ć a r ty k u ł 3). W re s z c ie , z g o d n ie z d y n a m ic z n ą w y k ła d n ią t r e ś c i a rt. 3 E K P C , P a ń s tw a c z ło n k o w s k ie z o b o w ią z a n e są do p o d ję c ia ś ro d k ó w p r e w e n c y jn y c h ce le m o ch ro n y osób z n a jd u ją c y c h się pod ich ju ry s d y k c ją , w ty m do o ch ron y p r z e d c z y n a m i in n y ch osób (a r t y k u ł 3 w zw . z a r ty k u łe m 8 E K P C ) 26. O d p o w ie d n io n a P a ń s t w ie (w ła d z a c h p e n ite n c ja rn y c h ) c ią ż y o b o w ią z e k u n ie m o ż liw ie n ia s to s o w a n ia p r z e m o c y p rze z z a tr z y m a n y c h w ob ec s ie b ie 27.
Skutek proceduralny Artykułu 3 EKPC
P o d s ta w o w y m o b o w ią z k ie m o c h a r a k te r z e p r o c e d u ra ln y m c ią ż ą c y m n a P a ń s tw a c h , w p rz y p a d k u d o n ie s ie n ia o p o g w a łc e n iu a rty k u łu 3 E K P C , je s t p r z e p r o w a d z e n ie o fic ja ln e g o , d o g łę b n e g o i e fe k ty w n e g o d o ch od zen ia , z g o d n ie z z a s a d ą k o n tr a d y k to ry jn o ś c i, c e le m o k r e ś le n ia i u k a ra n ia o d p o w ie d z ia ln y c h z a n a ru s z e n ie , ró w n ie ż g d y z o s t a li o n i z a tr z y m a n i28. O b o w ią z e k ten , p o tw ie r d z o n y w K o n w e n c ji O N Z w s p r a w ie z a k a z u s to s o w a n ia to r tu r z 1984 roku , je s t o c z y w is ty m n a s tę p s tw e m z o b o w ią z a n ia do sk u teczn ej im p le m e n ta c ji a rty k u łu 3, tj. w s z c z e g ó ln o ś c i u k ró c e n ie b e z k a r n o ś c i fu n k c jo n a r iu s z y p a ń s tw o w y c h w p r z y p a d k u p o g w a łc e n ia p o w y ż s z e j n orm y.
N ie dość ż e P a ń s tw o m m o że z o s ta ć p r z y p is a n a o d p o w ie d z ia ln o ś ć z a n a ru s z e n ie o b o w ią z k ó w m a te r ia ln e g o lu b p ro c e d u ra ln e g o w y n ik a ją c y c h z a r ty k u łu 3, to n ie d o p e łn ie n ie o b o w ią z k u p ro c e d u ra ln e g o sam o w sobie m o że w ią z a ć się z n a r u s z e n ie m o b o w ią z k u m a t e r ia ln e g o 29. Z d ru g ie j s tro n y m o ż n a je d n a k tw ie r d z ić , ż e o b o w ią z e k p r z e p r o w a d z e n ia s k u teczn eg o d o ch o d ze n ia z o s ta ł w ca ło ści „s k o n s u m o w a n y ” p r z e z a r ty k u ł 13 E K P C („ P r a w o do sk u te c z n e g o ś ro d k a o d w o ła w c z e g o ” ).
26 Patrz np. orzeczenie ETPCz w sprawie o pogwałcenie postanowień Konwencji przez bijącego dzieci ojczyma, ECHR, Case o f A v. the United Kingdom (100/1997/884/1096), Jud gment, 23 September 1998.
27 ECHR, Case o f Pantea v. Romania (Application no. 33343/96), Judgment, 3 June 2003. 28 Sudre, op. cit., ss. 292-294.
29 Jak jednak podkreśla Sudre powyższa wykładnia obowiązków ciążących na Państwach mocą artykułu 3 prowadzi w przypadkach niektórych orzeczeń ETPCz do sprzeczności, tam gdzie stwierdzono naruszenie obowiązku proceduralnego przy jednoczesnym uznaniu, że brak podstaw do ustalenia, czy doszło do pogwałcenia normy materialnej, ibidem.
Tortury a środki dowodowe w procesie karnym. Sprawa „Gafgen v. Niemcy” 275
5. Zakazy dow odow e w procesie karnym
P r z e d m io t e m o ch ro n y p r a w n e j są d o b ra o r ó ż n y m z n a c z e n iu s p o łec z n ym ; w p rz y p a d k u k o liz ji n ie z b ę d n e je s t w ię c u s ta le n ie z a s a d p ie r w s z e ń s tw a p r z y z n a w a n ia o ch ron y. S to so w n ie, d ą żą ce do u s ta le n ia p r a w d y o r g a n y p ro ce so w e n ie p o s ia d a ją p ełn ej sw o b o d y d z ia ła n ia , są b o w ie m z w ią z a n e tz w . z a k a z a m i d o w o d o w y m i - n o r m a m i z a b r a n ia ją c y m i p r z e p r o w a d z e n ie d o w od u w o k re ś lo n y c h w a ru n k a c h lu b o g r a n ic z a ją c y m i sw o b od ę p o s z u k i w a n ia lu b w y d o b y w a n ia d o w o d ó w 30. O d k r y c ie p r a w d y p o w in n o b o w ie m n a stą p ić z p o s z a n o w a n ie m p r a w p o d e jr z a n e g o i o sk a rż o n e g o , p ra w o rz ą d n o ś c i, d e m o k ra c ji i h u m a n iz m u 31. J e ż e li je d n a k ś ro d k i d o w o d o w e z o s ta ły ju ż p o z y s k a n e w sposób s p r z e c z n y z p ra w e m , n ie z b ę d n y m je s t z a s to s o w a n ie fik c ji p ra w n e j, ta k ja k b y o k r e ślo n ych d z ia ła ń n ig d y n ie z re a liz o w a n o . F u n k c ję t a k ą p ełn i, n ie p r z e w i d z ia n a e x p lic it e w p o ls k ie j p ro c e d u rz e k a rn e j, in s ty tu c ja d y s k w a lifik a c ji dow odu , p o le g a ją c a n a s t w ie r d z e n iu b r a k u le g it y m a c ji p r a w n e j d o w od u a w r e z u lta c ie je g o n ie d o p u s z c z a ln o ś c i w p ro ce sie (p r o c e s o w a n ie w a ż n o ść )32. W p o ls k im p r a w ie b r a k p r z e p is ó w o k re ś la ją c y c h s k u tk i p ro ce so w e ta k ie j sy tu a cji.
W d o k try n ie p r z y w o ły w a n y je s t w t y m k o n te k ś c ie art. 170 § 1 p k t 1 k.p .k. („ O d d a la się w n io s e k d o w o d o w y, je ż e l i p r z e p r o w a d z e n ie d o w od u je s t n ie d o p u s z c z a ln e ” ), k t ó r y je d n a k o d n o si się do d o w o d ó w je s z c z e n ie p rz e p ro - w a d z o n y c h 33. D a le j z g o d n ie z a rt. 171 § 7 k.p .k. n ie m o g ą s ta n o w ić d o w od u w y ja ś n ie n ia , z e z n a n ia a n i o ś w ia d c z e n ia z ło ż o n e w w a ru n k a c h w y łą c z a ją cych sw o b od ę w y p o w ie d z i lu b u z y s k a n e z a p o m o cą p rzy m u s u lu b g r o ź b y b e z p r a w n e j. P r z e p is te n w p r a w d z ie b e z p o ś re d n io o d n o si się je d y n ie do w y ja ś n ie ń , z e z n a ń o ra z o ś w ia d c z e ń z ło żo n y c h w w a ru n k a c h w y łą c z a ją c y c h sw o b od ę w y p o w ie d z i, je d n a k w d ro d z e w y k ła d n i r o z s z e rz a ją c e j w y d a je się, ż e m ó g łb y s ta n o w ić p o d s ta w ę s t w ie r d z e n ia n ie w a ż n o ś c i w s z e lk ic h d o w o d ó w u z y s k a n y c h w sposób s p r z e c z n y z p ra w em . W r e s z c ie n a k o le jn y c h e ta p a c h p o s tę p o w a n ia ró ż n e o rg a n y w in n y p o d ją ć sto s o w n ą d e c y z ję (n p. w p o s tę p o w a n iu p r z y g o to w a w c z y m p r o k u r a to r
d ec yd u je o e lim in a c ji dow odu , k t ó r y w p r z e c iw n y m r a z ie m ó g łb y z o s ta ć n a s tę p n ie z d y s k w a lifik o w a n y p r z e z sąd). O ile je d n a k d y s k w a lifik a c ja do w o d u p r o w a d z i do k o n w a lid a c ji p o s tę p o w a n ia p r z y g o to w a w c z e g o , p o p rzez w y łą c z e n ie d o w od u o b cią żo n eg o w a d ą p ra w n ą , fa k tó w w y k r y ty c h d z ię k i t a k im śro d k o m d o w o d o w y m m o ż n a p ró b o w a ć d o w ie ź ć in a c ze j.
30 M. Cieślak, Zagadnienia dowodowe w procesie karnym. t. I, WP, Warszawa 1955 r.,
s. 264, Z. Kwiatkowski, Zakazy dowodowe w procesie karnym,Zakamycze, Kraków 2005, s. 57.
31 A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, wyd. I I I poprawione i uzupełnione,
PWN, Warszawa 1994, s. 116.
32 M. Wielec, Procedura dyskwalifikacji dowodu w postępowaniu karnym,Gazeta Sądo
wa 2007 (6). 33 Ibidem.
N a k o n ie c w a r to z a u w a ż y ć , ż e p ó ź n a d y s k w a lifik a c ja d o w od u (a n g . e x c l u s io n a r y r u l e ) , k tó r a n a s tą p ić m o że n a w e t w o rz e c z e n iu , n ie p o z o s ta je bez w p ły w u n a p r z e b ie g p o s tę p o w a n ia , skoro o d rzu co n y d o w ó d m ó g ł s ta n o w ić p o d s ta w ę n a s tę p n ie w e r y fik o w a n y c h te z d o w o d o w y c h 34.
6. R aport E u ropejskiego Komitetu do Zap o biegan ia
Torturom pośw ięcony sytuacji w Niem czech
W 2 0 0 5 r. c z ło n k o w ie E u ro p e js k ie g o K o m it e t u do z a p o b ie g a n ia t o r t u ro m o ra z n ie lu d z k ie m u lub p o n iż a ją c e m u tr a k to w a n iu lu b k a r a n iu (d a le j: K Z P ) p r z e p r o w a d z ili p ią t ą o k re s o w ą k o n tr o lę p r z e b ie g u i sta n u im p le m e n t a c ji E u ro p e js k ie j K o n w e n c ji o z a p o b ie g a n iu to r tu r o m o ra z n ie lu d z k ie m u lu b p o n iż a ją c e m u tr a k to w a n iu lu b k a ra n iu . F u n k c jo n a r iu s z e K o m ite t u w i z y t o w a li w ię z ie n ia i a re s z ty , k o m is a r ia t y p o lic ji o ra z z a k ła d y p s y c h ia tr y c z n e w o śm iu la n d a c h 35. W k w ie t n iu 2007 r. o p u b lik o w a n o r a p o r t z p r z e b ie gu i w n io s k i z w iz y t a c ji o ra z o d p o w ie d ź w ła d z n iem iec k ich .
O ile p r z e d m io te m s z c z e g ó ln e g o z a in t e r e s o w a n ia K o m is ji, p o ch od n ego z a le c e n io m z p o p rz e d n ic h ra p o rtó w , b y ły w a r u n k i z a tr z y m y w a n ia i p o s tę p o w a n ia z im ig r a n ta m i o ra z n ie le tn im i, w ra p o rc ie z z a n ie p o k o je n ie m o d n o to w a n o r ó w n ie ż fa k t n a d u ż y w a n ia s iły p r z e z fu n k c jo n a riu s z y p o lic ji w tr a k c ie p rze słu ch a ń . W z a k r e s ie z łe g o tr a k t o w a n ia z a s t r z e ż e n ia K o m is ji, p o d o b n ie ja k w R a p o rc ie z 2005 r., w z b u d z iła p r a k ty k a s to s o w a n ia ś ro d k ó w p rzy m u s u w tr a k c ie p o jm a n ia (F e s t n a h m e )36. Z z a n ie p o k o je n ie m o d n o to w a n o fa k t n a r u s z a n ia p r a w a z a tr z y m a n y c h do p o w ia d o m ie n ia n a jb liż s z y c h o ra z p r a w a do d o stęp u do p o m o cy p ra w n e j. Z a n ie d o s ta te c z n y u zn a n o sposób in fo r m o w a n ia z a tr z y m a n y c h o p rzy s łu g u ją c y c h im p ra w a ch . K o m it e t r e k o m e n d o w a ł te ż p r z y p o m n ie n ie w s z y s t k im fu n k c jo n a riu s z o m p o licji, ż e p r z y
34 Tym samym w polskim prawie nie obowiązuje bowiem tzw. zasada owoców zatrutego drzewa (F ru it o f the poisonous tree), zgodnie z którą środki dowodowe pozyskane z bezpraw nego źródła dowodowego są również bezprawne. O ile doktrynę tą (precedensowe orzeczenie Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych w sprawie Silverthorne Lumber Co. v. United Sta tes, 251 U.S. 385 (1920)) często przywołuje się w kontekście dyskusji nad dopuszczalnością środków dowodów w postępowaniu karnym, należy zaznaczyć że ma ona wyłącznie pośredni związek z przedmiotem niniejszej analizy, jako że w ustawodawstwie amerykańskim zezna nia świadków są przedmiotem odrębnych regulacji.
35 Council of Europe, Council o f Europe Anti-Torture Committee visits Germany, http:// www.cpt.coe.int/documents/deu/2005-12-09-eng.htm (7.05.2010).
36 Report to the German Government on the visit to Germany carried out by the Euro pean Committee for the Prevention o f Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Pun ishment (CPT/Inf (2007) 18), par. 14-41: The C P T recommends that it be made clear to all police officers that the force used when carrying out an apprehension should be no more than is strictly necessary and that, once the persons concerned have been brought under control, there can be no justification for striking them. More generally, they should be reminded regu larly and in an appropriate manner that any form o f ill-treatment - including verbal abuse - o f detained persons is not acceptable and w ill be punished accordingly.
Tortury a środki dowodowe w procesie karnym. Sprawa „Gafgen v. Niemcy” 277 z a tr z y m a n iu d o p u s z c z a ln y je s t w y łą c z n ie m in im a ln y -k o n ie c z n y sto p ień p rzy m u s u a po p r z e ję c iu k o n t r o li u d e r z a n ie z a tr z y m a n e g o je s t n ie d o p u s z cza ln e . S u g e ro w a n o o k re s o w e p r z y p o m in a n ie , ż e z a b ro n io n e są w s z e lk ie fo rm y z łe g o tr a k t o w a n ia z a tr z y m a n y c h - w t y m p r z e m o c y sło w n ej - i ja k o t a k ie p o d le g a ją k a rz e . W o d p o w ie d z i n a w n io s k i K Z P d o ty c z ą c e n a d u ż y w a n ia s iły p rze z fu n k c jo n a riu s z y p o lic ji r z ą d N ie m ie c z a p e w n ił, ż e fu n d a m e n ta ln ą z a s a d ą in te r w e n c ji p o lic y jn y c h je s t s to s o w a n ia n a jm n ie js z e g o n ie z b ę d n e g o p o z io m u p rzy m u su , je d n a k c a łk o w ic ie w y k lu c z e n ie s to s o w a n ia s iły je s t n ie m o ż liw e 37. J a k p o d k re ś lo n o e le m e n te m s z k o le n ia p o lic ji k r a jo w e j i p o lic ji fe d e r a ln e j je s t w p o je n ie z g o d n o ś c i p o d e jm o w a n y c h d z ia ła ń z p ra w e m , w s z c z e g ó ln o ś c i p o s z a n o w a n ia sto sow n ych re g u la m in ó w i p r a w c z ło w ie k a . S z k o le n ie fu n k c jo n a riu s z y p o lic ji o b e jm u je z a ró w n o w y k ła d y z a g a d n ie ń t e o re ty c zn y c h , w ty m p ra w n ic z y c h , ja k i n a u k ę p o s łu g iw a n ia się te c h n ik a m i z g o d n y m i z p ra w e m . W sto su n k u do fu n k c jo n a riu s z y n a ru s z a ją c y c h p o w y ż sze za s a d y , z a k a z u s to s o w a n ia p r z e m o c y fiz y c z n e j i w e rb a ln e j, r e a liz o w a n a je s t o d p o w ie d z ia ln o ś ć k a r n a i d y s c y p lin a rn a . O d n o ś n ie t r e ś c i z e z n a ń z ło ż o
n ych w to k u p rze s łu c h a ń rz ą d n ie m ie c k i z a z n a c z y ł, ż e z g o d n ie z o b o w ią z u ją c y m p r a w e m n ie s ta n o w ią one su b s ty tu tu d o w od u p o p e łn ie n ia p r z e stę p s tw a . T a m g d z ie s k a z a n ie m o że b yć n a to m ia s t o p a rte n a z e z n a n ia c h , są one p r z e d m io te m k r y ty c z n e j o cen y pod k ą t e m ich w a rto ś c i. P o n a d to w r a z ie w y c o fa n ia się o s k a rż o n e g o z u p rz e d n io z ło żo n y c h z e z n a ń lub o d m o w y z ło ż e n ia z e z n a ń p o d cza s p o s ie d z e n ia są d o w ego , p r o to k o ły z e z n a ń p o li cy jn y ch n ie m o g ą b yć o d c z y ta n e ja k o m a t e r ia ł d o w o d o w y w sp ra w ie .
W r e s z c ie rz ą d N ie m ie c w k ła d a w ie le w y s iłk u w w a lk ę z p r z e ja w a m i to r tu r o ra z n ie lu d z k ie g o lu b p o n iż a ją c e g o t r a k t o w a n ia 38.
7. Postępow anie p rzed sądem okręgow ym
9 k w ie t n ia 2003 r., p o d cza s p ie r w s z e g o p r z e s łu c h a n ia o s k a rż o n e go p r z e d są d em o k rę g o w y m , G a fg e n w n ió s ł o u m o rz e n ie p o s tę p o w a n ia w z w ią z k u z g r o ź b a m i E n n ig k e it a n a r u s z a ją c y m i a rt. 136a n ie m ie c k ie g o K o d e k s u p o s tę p o w a n ia k a rn e g o o ra z a rt. 3 E K P C . O s k a r ż o n y w n ió s ł o n ie u w z g lę d n ie n ie ż a d n y c h p ó ź n ie js zy c h o ś w ia d c z e ń sk ła d a n y c h p rze z n ie g o w to k u ś le d z tw a , k ie d y to o d c z u w a ł „ c ią g ły e fe k t ” ( F o r t w i r k u n g ) g r o ź b y u ż y c ia ś ro d k ó w p rzy m u su . W r e s z c ie w z w ią z k u z n a r u s z e n ie m p r z e p is ó w p r o c e d u ry k a rn e j G a fg e n ż ą d a ł o d rz u c e n ia w s z e lk ic h d o w o d ó w rz e c zo w y c h o d n a le z io n y c h w to k u ś le d z tw a d z ię k i w y m u s z o n y m n a n im z e z n a n ia c h , z g o d n ie z z a s a d ą o w o có w z a tr u te g o d rze w a .
37 Response o f the German Government to the report o f the European Committee for the Prevention o f Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (C P T ) on its visit to Germany (CPT/Inf (2007) 19).
38 Patrz Auswärtige Am, Combating torture and other forms o f abuse, http://www.aus-
S ą d o k r ę g o w y w e F r a n k fu r c ie n a d M e n e m o d d a lił w n io s e k o u m o rz e n ie. S ąd s tw ie r d z ił, ż e o s k a rż o n e m u g ro ż o n o z a s to s o w a n ie m p rze m o cy , j e d n a k ż e b r a k p o d s ta w do u z n a n ia z a r z u tó w s to s o w a n ia g ró ź b o c h a r a k te r z e s e k s u a ln y m a n i in n y ch fo r m w p ły w a n ia n a je g o osobę. G ro ź b a s p o w o d o w a n ia b ó lu n a r u s z a ła a r ty k u ł 136a k .p .k .39, a r ty k u ły 1 i 104 (1 ) K o n s ty tu c ji N ie m ie c 40 o ra z a rt. 3 E K P C .
Z d ru g ie j s tro n y sąd p o d k re ś lił, ż e n a r u s z e n ie K o n s ty tu c ji n ie s ta n o w i b e z w z g lę d n e j p r z e s z k o d y k o n ty n u o w a n ia p o s tę p o w a n ia k a rn e g o . W m y ś l p r z y w o ła n e g o a rty k u łu K o d e k s u p o s tę p o w a n ia k a rn e g o z e z n a n ia w y d o b y te p r z y p o m o cy b e z p r a w n y c h m e to d p rze s łu c h a ń n ie m o g ą b yć w y k o r z y s ta n e w to k u procesu p r z e c iw k o o sk a rżo n em u . N ie o zn a c z a to n a to m ia s t, ż e b y c h a r a k te r k w e s tio n o w a n e j m e to d y p rze słu ch a ń , b io rą c pod u w a g ę p o w a g ę o s k a rż e n ia , b lo k o w a ł d a ls z y to k p o s tę p o w a n ia . J e d n a k o w o ż sąd w y k lu c z y ł ś ro d k i d o w o d o w e (B e w e is v e r w e r t u n g s v e r b o t ) n ie ty lk o u z y s k a n e z z e z n a ń z ło żo n y c h p o lic ja n to m a le w ob ec „c ią g łe g o e fe k tu ” z a s t r a s z e n ia ( F o r t w i r k u n g ) ró w n ie ż o ś w ia d c z e n ia w o b ec p r o k u r a to ró w i s ę d zie g o re jo n o w e g o .
P o w y ż s z a p r z e s z k o d a p ro c e s o w a m o g ła b y z o s ta ć u s u n ię ta w r a z ie p o in fo r m o w a n ia z a tr z y m a n e g o , p r z e d k o le jn y m p rze s łu c h a n ie m , ż e z e z n a n ia k tó r e z ło ż y ł pod p r z y m u s e m n ie m o g ą b yć u w z g lę d n io n e p r z e z sąd, podczas g d y in fo r m a c ja k tó r e j m u u d z ie lo n o o g r a n ic z a ła się do p r a w a o d m o w y z e zn a ń . Z g o d n ie z e s t w ie r d z e n ie m sądu n ie d o p ełn io n o o b o w ią z k u „ k w a lifi k o w a n e g o p o u c z e n ia ” ( q u a l i f i z i e r t e B e l e h r u n g ) p o d cza s p rze słu ch a ń .
W r e s z c ie sąd o rze k ł, ż e „ fa k t n a r u s z e n ia a rt. 136a k.p .k. n ie w y w ie r a e fe k tu d łu g o fa lo w e g o w p o s ta c i u n ie w a ż n ie n ia w s z e lk ic h d o w o d ó w p o z y s k a n y c h w re z u lta c ie z ło żo n y c h z e z n a ń . S ą d z g o d z ił się w t y m z a k r e s ie z k o m p r o m is o w y m s ta n o w is k ie m d o k tr y n y i są d o w ych [...] z g o d n ie z k t ó
39 Artykuł 136a Kodeksu postępowania karnego dotyczący zakazanych metod przesłuchań
(verbotene Vernehmungsmethoden): (1) The freedom o f the accused to make decisions and to manifest his will shall not be impaired by ill-treatment, induced fatigue, physical interfer ence, the administration o f drugs, torment, deception or hypnosis. Coercion may be used only in so far as it is permitted by the law on crim inal procedure. Threatening the accused with measures that are not permitted under the law on crim inal procedure or holding out the prospect o f an advantage that is not contemplated by statute shall be prohibited.
(2) Measures which im pair the accused’s memory or ability to understand and accept a given situation (Einsichtsfahigkeit) shall not be permitted.
(3) The prohibition under subsections (1) and (2) shall apply even i f the accused has con sented [to the proposed measure]. Statements obtained in breach o f this prohibition shall not be used [in evidence], even i f the accused has agreed to their use.
40 Artykuł 1: „(1) Godność człowieka jest nienaruszalna. Jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem całej władzy państwowej.
(2) Naród Niemiecki uznaje przeto nienaruszalne i niezbywalne prawa człowieka za podstawę każdej ludzkiej społeczności, pokoju i sprawiedliwości na świecie.
(3) Następujące prawa zasadnicze wiążą ustawodawstwo, władzę wykonawczą i wymiar spra wiedliwości jako prawo bezpośrednio obowiązujące”.
Artykuł 103: „(1) Wolność osoby może zostać ograniczona tylko na podstawie formalnej ustawy i tylko z zachowaniem form w niej przewidzianych. Nie wolno ani psychicznie, ani fizycznie znęcać się nad zatrzymanymi osobami”. Polskie tłumaczenie dostępne na stronie: http://konstytucja.e-studio.biz.pl (7.05.2010).
Tortury a środki dowodowe w procesie karnym. Sprawa „Gafgen v. Niemcy” 279 r y m p o ró w n a n ie sto so w n ych in te r e s ó w p ra w n y c h w ś w ie t le w s z y s tk ic h o k o lic zn o ś c i s p r a w y d o k o n y w a n e je s t a d c a s u m, u w z g lę d n ia ją c z a ró w n o fa k t p o g w a łc e n ia p o rz ą d k u p ra w n e g o , w s z c z e g ó ln o ś c i n a r u s z e n ie p ra w fu n d a m e n ta ln y c h , ja k i m a ją c n a u w a d z e p o w a g ę z a rz u c a n e g o p r z e s tę p stw a . W p rz y p a d k u p o ró w n a n ia c h a ra k te ru n a ru s z o n e g o p r a w a fu n d a m e n ta ln e g o o s k a rż o n e g o - w b a d a n y m p r z y p a d k u z a k a z u s to s o w a n ia p rze m o c y fiz y c z n e j - o ra z p o w a g i z a rz u c a n e g o czyn u b ęd ą c eg o p r z e d m io te m ś le d z tw a - z a b ó js tw a d z ie c k a - w y k lu c z e n ie ś ro d k ó w d o w o d o w y ch u z y s k a n y c h w n a s tę p s tw ie z e z n a ń z a tr z y m a n e g o , w s z c z e g ó ln o ś c i z w ło k d z ie c k a i w y n ik ó w a u to p sji, j a w i się ja k o n ie p ro p o rc jo n a ln e ” 41. S ą d z a s z c z e g ó ln ie n a g a n n ą u z n a ł m o ty w a c ję do p o p e łn ie n ia p r z e s tę p s tw a - p o z y s k a n ie śro d k ó w u m o ż liw ia ją c y c h p o k ry c ie w y d a tk ó w n ie z b ę d n y c h d la p o d tr z y m a n ia fik c ji p ełn ej su k cesów k a r ie r y z a w o d o w e j o s k a rżo n eg o .
O ile je d n a k w tr a k c ie p ie r w s z e g o p r z e s łu c h a n ia n a r o z p r a w ie o s k a rż o n y p r z y z n a ł się do z a b ó js tw a chłopca, z a s tr z e g a ją c ż e p ie r w o tn ie n ie b y ło to je g o z a m ia re m , to w s ło w ie k o ń c o w y m w y z n a ł, ż e z a b ó js tw o p la n o w a ł w c z e ś n ie j a je g o d z ia ła n ie b y ło u m y śln e. J a k p o d k r e ś lił ow o w y z n a n ie b y ło d la ń n ie z b ę d n a d la u p o ra n ia się z „ta r g a ją c y m n im p o czu ciem w in y ” o ra z n a jp e łn ie js z ą w y r a z e m p r z e p ro s in r o d z in y o fia r y z a d o k o n a n y czyn .
28 lip c a 2003 r. sąd o k r ę g o w y w e F r a n k fu r c ie n a d M e n e m z a i n t e r a lia
u p ro w a d z e n ie i w y m u s z e n ie z e s k u tk ie m ś m ie r te ln y m o ra z m o rd e rs tw o s k a z a ł G a fg e n a n a k a r ę d o ż y w o tn ie g o p o z b a w ie n ia w o ln o ś c i42, u zn a ją c że d z ia ła n ia s k a z a n e g o ce c h o w a ł k w a lifik o w a n y s to p ień w in y (b e s o n d e r e S c h w e r e d e r S c h u l d ) .
S ą d p o d k re ś lił, ż e o s k a rż o n y z o s ta ł p o in s tr u o w a n y o p rzy s łu g u ją c y c h m u p ra w a ch , w t y m p r a w ie do o d m o w y s k ła d n ia z e z n a ń , o ra z ż e je g o w y ja ś n ie n ia z ło żo n e p r z e d ro z p r a w ą n ie z o s ta n ą u w z g lę d n io n e p r z y o r z e k a n iu . O s k a r ż o n y m im o to p r z y z n a ł się do z a rz u c a n y c h m u czyn ó w . W y ja ś n ie n ia d o ty czą ce p la n o w a n ia m o r d e r s tw a z ło ż o n e p o d cza s r o z p r a w y s ta n o w iły z a s a d n ic zą , j e ż e l i n ie je d y n ą , p o d s ta w ę d la s t w ie r d z e n ia fa k tó w p rze z są d 43. Z e z n a n ia o s k a rż o n e g o u z u p e łn iły p o z o s ta łe d o w od y: w y ja ś n ie n ia s io s try o fia ry , lis t z a w ie r a ją c e ż ą d a n ia s k ie ro w a n e do ro d z ic ó w ch łop ca o ra z n o ta tk ę z p la n a m i d a lszy c h p o z o s ta w io n a p r z e z sp ra w c ę w m ie s z k a n iu. W s z y s t k ie fa k t y z w ią z a n e z d o k o n a n ie m p r z e s tę p s tw a u s ta lo n e z o s ta ły w y łą c z n ie n a p o d s ta w ie z e z n a ń z ło żo n y c h n a ro z p ra w ie . D o w o d y rz e c z o w e - z w ło k i d zieck a , p ie n ią d z e z okupu, ś la d y opon - p o t w ie r d z iły je d y n ie ich p ra w d z iw o ś ć . O ile, w b r e w s ta n o w is k u p ro k u ra to ra , z e z n a n ia i sk ru ch a
41 Gafgen,op. cit., par. 27.
42 Zgodnie z artykułem 211 niemieckiego Kodeksu karnego przestępstwo morderstwa - to jest akt zabójstwa popełniony w szczególności z pożądania, podstępnie lub dla ukrycia faktu popełnienia innego przestępstwa - podlega karze dożywotniego pozbawienia wolności. Orze czenie o stopniu winy skazanego ma wpływ na możliwość zawieszenia dalszego wykonywania kary po odbyciu przez skazanego na dożywocie co najmniej 15 lat kary, o ile nie sprzeciwia ją się temu względu bezpieczeństwa publicznego ani kwalifikowany wymiar winy sprawcy w momencie popełnienia czynu.
