Stefan Sękowski
Obeliski Traktu Brzeskiego
Ochrona Zabytków 39/3 (154), 200-207
THE HISTORY OF THE BREST ROUTE
A t the b e g g in in g of his p a p e r th e a u th o r describes a road netw ork of Polish lands a t th e tim e of P o la n d ’s partitio n s until 1819 an d shows first steps in tra in in g ro ad m e n an d o rg a n izin g state services of h ig h w a y d e p a rtm e n t.
The tu rn ing p o in t was th e e s ta b lis h m e n t on June 10, 1819 of the G e n e ra l B oard fo r R oads a n d B ridges of th e K in g dom of P ola nd. O n e of the first roads w hich in 1819—1823 received hard su rface was the Brest route, 198 km long, running from W a rs a w via M in sk M a zo w ie c k i — S ie d lc e — M ięd zyrzec z P odlaski — B ia ła P od laska — Terespol to Brest. The a u th o r describes th e construction of th e ro ad an d gives an in teresting historic a c c o u n t of design work, w ork o r g a n i zatio n a n d co nstru ctio nal te ch n iq u es as w e ll as of tra ffic
re g u la tio n on th e route. O f g r e a t in te re s t is also th e c o n struction of m onum ents e re c te d in W a r s a w a n d Terespol to c o m m e m o ra te th e e ffo rt of th e constructors of th e route (still existing a n d p ro tected by ro a d m e n ).
In a very in terestin g w ay th e a u th o r d e scribes th e history of th e Brest route in d iffe re n t historic perio ds (1823—1918, 1 9 1 8 -1 9 3 9 , 1 9 3 9 -1 9 4 4 , 1 9 4 4 -1 9 8 4 ) a n d lists a ll co n stru ctio nal ch an g es an d m o d ifica tio n s of its co urse.
It can be g a th e re d from th e a rtic le th a t d e s p ite m a jo r c o n stru ctio n al m o d ifica tio n s to d a y ’s in te rn a tio n a l h ig h w a y E-8 on th e route W a rs z a w a —S ie d lc e -T e r e s p o l runs road tra ffic on an u n c h a n g e d historic course of th e Brest route, o p e n e d for th e p u b lic use in 1823.
STEFAN S Ę K O W S K I
OBELISKI TRAKTU BRZESKIEGO
Czytelnicy prasy Królestwa Polskiego znaileźli 22 listo p ad a 1823 r. n astę p u jąc e z a w iad o m ie n ie : „ D y r e k c j a J e n e r a l n a D r ó g i M o s tó w poś pie s zy z a w i a d o m i ć p u b lic zn oś ć, iż T ra k t Brzeski o d W a r s z a w y d o g r a n i c y K r ó l e s tw a c i q g n q c y się d łu g o ś c i w io rst 178, czyli m il p ols k ich 2 5 3 /7 j u ż - c a ł k i e m e n c h a u s e u k o ń c z o n y i d o p r z e j a z d u o tw a rt y z o s t a ł".
Z a w ia d o m ie n ie to p od ał do prasy inż. Fainnciszek Ksa wery Christian« 1, pełniący od roku 1819 fu n kcję dyrek tora je n e ra łn e g o dróg !i mostów Królestwa Polskiego.
U rodzony 4 listopada 1772 r. w D u kli na Podkairpaciiu, po ukończeniu studiów p racow ał w Austrii ii w G a lic ji jak o budow niczy dróg i mostów. W praicy tej wykaizał tak w ie lk ie zdolności inżynierskie ora.z nieprzeciętny ta le n t organizatorski, że n a wniosek ks. S tan isław a Staszica pow ołano go n a w sp o m n ian e stanowisko w Królestwie Polskim.
Natychm iast, już w 1818 r., F.К. C hristiani przystępuje do o rg an iza cji i budowy dróg o raz mostów. N a le ży d odać, że n a teren ie ów czesnego Królestwa Polskiego mie było jeszcze żad n ej drogi bitej (szosy), jeźd ziło się jed yn ie dro gam i gruntowym i.
Jako pierwsze zad a n ie , F. K. Ch ristianli rozpoczął b u dow ę tzw. traiktu Brzeskiego, czyli pierwszej w Króle stwie Polskim drogi bitej, p ro w adzącej z Wairszawy do Brześcia'.
D la uczczenia zakończenia budowy teg o traiktu na ro gatkach W arszaw y oraiz T e re s p o la 2 ustaw iono dwa bliźniacze żeliw n e obeliski o wysokości 14 m. Jak g ło szą um ieszczone nai nich n ap isy: „N a k ł a d e m n a r o d o wym d r o g i Brzeskiey s ta j C L X X V I I I z g ł a z u u b i t o ” .
Autorem płaskorzeźb zdobiących obeliski był Paweł
M aliński (tw órca d eko racji gm achu Teatru W ie lk ie g o i w sp ółau to r pom nika U nii Lubelskiej w L ublinie), zaś wszystkie żeliwnie elem enty obelisków o d lan o w Z a k ła dach Rządowych w Saimsonowie 3.
Kam ień w ęg ieln y pod fu n d a m e n t obelisku w arszaw skiego w m urow ał osobiście ksiąd z S tan isław Staszic. W fu n d a m e n t obelisku w m u ro w ano również cynkową skrzynkę z d o k u m en tac ją o belisku, ówczesnymi mo netam i, okolicznościowymi m e d a lam i oraz szklane n a czynie z protokołem uroczystości.
M ija ły lata. O beliski w arszawski i terespolski, u p a m ię tn ia ją c e godny najwyższego szacunku czyn polskich
drogow ców , szły w z ap o m n ie n ie, a n ie u b ła g a n y ząb czasu odciskał n a nich swe p iętno . N ie koserwowaine i nie re m o n to w an e u le g a ły co ra z w iększem u zniszcze niu .
Z ach o w a ł się przekaz, iż w roku 1936 na. obelisku w a r szawskim umieszczono d o d atk o w ą ta b lic ę u p a m ię tn ia ją c ą za s tą p ie n ie kostką dotychczasowych „kocich łbów " ■no ul. G rochow skiej.
W latach 1939—1945 obelisk w arszaw ski, który jest n a j
starszym niesakralnym żeliwnym pom nikiem stolicy,
u legł poważnym uszkodzeniom.
Ż eliw n e obeliski traiktu Brzeskiego, w y k o n a n e w stylu em pire, sk ła d a ją Się z dwu wysokich stopni, cokołu i zw ęża ją ceg o się ku g ó rze czw orobocznego, wysmu kłego słupa ściętego a szczytu.
Schody utw orzone są z dwu żeliwnych raim, na których spoczywają rów nież żeliw ne, d zie w ięc io c en ty m etrowej grubości płyty trepów . Były one w n aro żach skręcane śrubam i, dziś z uw agi n a zn aczn e zniszczeń i a zostały ze sobą pospaiwaine.
Cokoły zb u d o w a n e są z czterech żeliw nych płyt p o łączonych ze sobą w n aro żac h śrubam i.
N a fro n tow ej płycie cokołów um ieszczona jest daita zap isa n a n akładanym i cyfram i rzymskimi i arab sk im i: MD C C C X X I I I 1823. Nai lew ej i p raw ej płycie cokołów (p atrzą c od frontu obelisku) w ich górnych częściach w id n ie ją po dwa< ko liste kaseton y o średnicy 28 om i głębokości s ię g a ją c e j 3 cm. W k a se to n ac h tych, n a r w ią z u ją c do nich kształtem , z n a jd u ją się żeliwnie p ła skorzeźby przym ocow ane do ścian cokołu.
N a praw ej ścianie cokołu płaskorzeźba w jednym
z kaseto n ó w przedstaw ia stylizowany słupek drogow y
1 B. C h w a ś c i ń s k i , W y b i t n i or g a n iz a to r z y d r o g o w n ic tw a w Polsce. B ud ow n ic tw o d r o g o w e w d a w n e j Polsce i n a z i e m ia ch polskich, (w :) 160 la t D r o g o w n i c t w a Polskiego, M in i sterstwo K om u n ikac ji C Z D P i SITK, W a rs z a w a 1979.
2 Terespo l, po ło żo n e na lewym b rzeg u Bugu przed m ie ście B rześcia, był o s ta tn ią m iejscow o ścią z n a jd u ją c ą się jeszcze na te re n ie K rólestw a P olskiego.
3 D . K a c z m a r c z y k , Realis tyc zne rzeźby P a w ia M a l i ń s k i e - a o n a p o m n ik u Pracy, „R ocznik M u ze u m N a ro d o w e g o ” , t.
z o b ie g a ją c y m go napisem : O D W A R S Z A W Y S T A Y C L X X V I I I ; d ru g i kaseton jest pusty.
Nai lew ej ścian ie cokołu płaskorzeźba w jednym k a setonie przed staw ia ko b ietę siedzącą na przepuście w odnym , ko ło i d eko ra cję roślinną. C ałość ko m p o zycji o b ie g a n a p is : A. V A R S O V I A . S T A D . C L X X V I I I V I A B R E S T I E N S I S; drugi kaseton zaw iera prosty irysunek d o ln ej części kolum ny, na któ rej w id n ie je napis:
AER E / P U B L I C O / S I L I C E / STRAT A.
C ałość o b w ied zio n a jest n astę p u jąc ą inskrypcją :
ALEX. I. P. F. C A E S . A U G . I M P . I RUS . R E G . P O L J U S S U .
C okoły obu obelisków zd o b ią u góry żeliw n e zw ieńcze nia'.
Ścięte ostrosłupy o belisków tw orzą trzy żeliw ne m ono lityczne ściany o wysokości 8,5 m oraz dziew ięć ż e liwnych płyt. Trzy ściany i płyty, p o łączo n e w zajem n ie w naro żach śrubam i, twoirzą regu larny czworobok. N a fro n c ie słupa obelisku przym ocowanych jest mita mi d zie w ięć płyt żeliwnych pokrytych płaskorzeźbam i. P rze d s taw iają o ne w idoki m iast i pracę chłopów, -ro botników i rzem ieślników budujących tra k t Brzeski. Licząc od d o łu maimy:
— p a n o ra m ę Zam ku Królewskiego w W a rs za w ie od strony W isły,
— p rac u ją cy przy budow ie traktu zaprzęg koniny, — u s ta w ia n ie słupa staj owego,
— u k ła d a n ie p o d kład u z k a m ie n ia łam a n eg o , — w idok S ied le c — kam ien iczki w irymku i ratusz, — w b ija n ie p ali przy budow ie mostu,
— tłu c z e n ie kam ieni1,
— sypanie ii u b ija n ie warstwy szutru,
— w id o k B rześcia — ru in y zam ku biskupiego.
N a le w e j ścian ie słupa (p a trz ą c od frontu obelisku) um ieszczony jes t napis w języku łacińskim , z naikłada-- nych lite r: V I A . / P E T R O P O L h / T A N A . / A. V A R S O V I A . /
B R E S T I U M . I C L X X V I I I . S T A D .
Nai p raw ej ścian ie umieszczany jes t w te n sam sposób w ykonany napis w języku polskim : N A K Ł A D E M . / N A R O D O W Y M . / D R O G I . / BRZESKIE Y / STAY C L X X V I I I / Z G Ł A Z U U B I T O .
N a le w e j i p raw ej ścian ie słu p a o belisku, m niej w ię- oej w p o ło w ie ich wysokości, z n a jd u ją się koliste ka setony o średnicy Ok. 90 cm. Dziś są o ne puste, p ie
r-т. F r a g m e n t M a p y Królestwa Polskiego z z az n ac zo ny m tr akt em Brzeskim
1. D e t a i l of the m a p of the K in g d o m of P o la n d with the Brest rout e m a r k e d on it
w otnie zap ew n e umieszczone w nich były płaskorzeźby g od ła K rólestw a Polskiego: cza rn eg o d w u g ło w eg o o rła rosyjskiego, na. którego- piersi w id n ia ł n a czerwonym tle biały uko ro no w an y o rzeł polski z berłem i jab łk ie m w szponach.
Jest bardzo p raw d op o do bn e, i i po odzyskaniu przez Polskę n ie p o d le g ło ści w 1918 ir., g od ło Królestwa' Pol skiego, z a w ie ra ją c e z n ie n a w id zo n eg o d w u g ło w eg o orła, zostało z obelisków usunięte. N a opustoszałych m iejscach nai obelisku w Terespolu n a m a lo w a n y został orzeł p rzypom inający g o d ło Polski z lat 1 9 1 8 -1 9 2 7 . M a lowidło to istn ia ło do czasu re n o w ac ji obelisku w Te respolu w 1985 r. Jest spraw ą ze wszech miair g o d n ą rozw ażenia, czym dziś za p e łn ić kasetony na' słupach obu obelisków.
O beliski o g ro d zo n e są stalowymi kutymi łań cu ch am i nai czterech żeliwnych ośm iokątnych słupkach.
Renowacja obelisku warszawskiego
W io sn ą 1984 r. U rząd Dzielnicow y W ars zaw a P ra g a1- -P o łu d nie oraz Dyrekcjai O k rę g o w a D róg Publicznych zwróciły się do Instytutu M ec h a n ik i Precyzyjnej w W a r szawie z iprośbą o w ykon an ie renow acji żeliw nego obelisku przy ul. G rochow skiej.
N a pod s taw ie w izji lokal niej stw ierdzono b ard zo zły stan stopni pomnika'. W szystkie były p o p ęk an e n a n a rożach, zw ichrow an e i silnie zd efo rm o w an e. Cokół, jaik też i sam słup obelisku wykazywały z a a w a n s o w a n ą ko rozję.
Po wstępnych rozmowach zdecydow ano, że inw estorem renow acji b ęd zie U rząd D zielnicow y W a rs za w a P ra g a - Południe, zaś Instytut M ec h a n ik i Precyzyjnej przyjm ie no siebie ro lę g e n e ra ln e g o wykonawcy. Autorowi teg o artykułu przypadła jak że niewdzięczna' rola koordyna tora wszystkich prac związanych z re n o w ac ją obelisku. Instytut M e c h a n ik i Precyzyjnej m ógł p o d ją ć się tylko prac związanych z odpow iednim zab ezp ieczen iem a#> tykorozyjnym obelisku. D la te g o wszelkie in n e prace, jaik o rg a n iza c ja placu budowy, d em o n taż i montaż stopni, roboty sp aw alnicze, roboty m urarskie, roboty kam ieniarskie, n ależa ło zlecić odpow iednim podwyko nawcom .
R ozw iązanie ta k ie o kazało się fa ta ln e w skutkach i p rzec iąg n ę ło re n o w a c ję obelisku aż nai 2 la ta . Po szczególni podw ykonaw cy z regu ły -nie przestrzegali harm on o gram u term inów , co o pó źn ia ło ko lejn e etapy prac.
W ed łu g zebranych inform acji, obelisk uszkodzony w czasie o statn iej w ojny był pod d an y renow acji w -końcu la t czterdziestych. Niestety, n ie u d a ło się znaleźć ża d n e j d o k u m en tac ji tych prac. Postanowiono w ięc zap o znać się z bliźniaczym obeliskiem w Te respolu i wówczas stw ierdzono, że podczas p ow o jen nej renow acji obelisku w arszaw skiego d o k o n an o w nim pow ażnej zm iany konstrukcyjnej, a m ian o w icie słup obelisku o sad zo no n a mniejszym n ieco słupie beto no wym. Przeróbka ta k a u n iem o żliw iła d ostęp do w nętrza i d o k o n an ia jakichkolw iek prac konserwujących
po-S po-S
т г т — ^
а
2. Kształt o b el is ku : a ) słup, b) cokół, c) schody 2. Form of the ob el is k: a ) pillar, b ) plinth, с) steps
3. Płas ko rz eźb y ob eli sk u w W a r s z a w i e : a — w id ok W a r s z a wy, b — z a p rz ę g konny, с — us ta w ia n ie słupa, d — u k ł a d a n i e p o d k ł a d u , e — w id o k Siedlec, I - w b i j a n i e pa li, g - tł u c z e ni e ka m ie n i, h — s y pa n ie szutru, i - wi do k Brześcia
3. Bas -re liefs of the obelisk in W a r s a w : view of W a r s a w , b — a s p an of horses, с - p l a c in g of the pi lla r, d — p l a cin g of the ba se, e — view of Sied lce, f - driving of the pa les, g — b r e a k in g of the stone, h — h e a p i n g of the b r o ken stone, i — vie w of Brest
e
i
4. G o d ł o K ró les tw a Polskiego 4. E m b le m of the K in g d o m of P o la n d
wierzahmiie w ew nętrzn e. Stw ierdzono również nieosiow e w płaszczyźnie poziom ej o sadzen ie słupa w zględem cokołu. P rzesunięcie to na. n aro żac h słupa wynosi ok. 3 cm. Z uw agi na bardzo zły stain stopni p o s ta n o w io n o je zd em o n tow ać, pospaw ać, wzm ocnić i p on o w nie zam on to w ać. W yko n an ia tych proc p o d ją ł siię zrze szony w S p ółd zieln i M e c h a n ik ó w i O ptykó w w ars ztat ślusarski Jerzego Bilskiego.
Po d em o n tażu w yjaśniła się przyczyno p o p ęk an ia i d e fo rm acji stopni. O tó ż pod stopniam i zn a jd o w a ł się nie kam ień i niie beton, lecz luźna, sterta gruzu. N a d o d a tek, podm urów ka. pod stopni e została. wykonam a; z ni e d b a le zalanych betonem starych, zmurszałych c e g ie ł. Liczne nieszczelności um ożliw iały g ro m ad zen ie się w o dy, która z a m a rz a ją c systematycznie ro zsa d za ła p o d murów kę. P o zbaw ione m ocnego podpairaia cie n k ie że liw ne płyty stopni' (c ię ż a r ka żd e g o Stopnia1 ok. 800 kg ) stopniowo g ięły się i pękały. C a łq zm urszałą i skru szoną pod m u ró w kę n ajeża ło skuć i po zaszaiowamiiu wylać n o mowo mocn|ym, szczelnym b eto nem .
Po z d e m o n to w a n ia stopni stwierdzono również, że szpary p om iędzy żeliwnym i płytami trepów zostały w tra k c ie p ow o je n n eg o rem ontu z a la n e elektro n em , to jest stopem m agnezu z a lu m in iu m i cynikiem. O k a z a ło się to fa ta ln e w skutkach : no złączach eiekfcromi—że liwo, w skutek tw orzenia' się o gn iw elektrochem icznych, żeliw o u le g ło b a rd zo siilnej korozji.. N a le ży bow iem p a m iętać, iż n a styku dwu m etal i o różnym p o te n c ja le elektrochem icznym w obecności ju ż n a w e t śla d ó w w il goci p o w sta ją liczne elektrochem iczne ogmiwai korozyj ne. Rozpoczynał się w ted y bardzo intensywny proces korozji elektro ch em icznej.
Pogięte i p o p ę k a n e żeliw n e płyty trepó w zostały wy prostow ane, w zm o cn io n e od spodu n aro żn ikam i z b la chy stalo w ej ocynkow anej 8 m m , skręconej śrubam i z krytymi łb a m i i elektrycznie pospawame. Zaspawaimo rów nież wszystkie szczeliny, z których usunięto elektro n . W e w n ę trzn e p ow ierzchnie żeliwnych elem en tó w stopni zostały zab ezp iec zo n e p re p a ra te m K a m p le k s a r4 i po kryte lak ie rem bitum icznym . N a now ą podm urów kę b e
to now ą (warstwai rz a d k ie g o b eto nu ) położono wyre m o ntow ane stopnie, po czym zaspaw an o je z cokołem obelisku. Elektron, 'usunięto również ze szczelin cokołu, jaik też i szczelin słupai. W te m iejsca w prow adzono o d p o w ied n ie j grubości d ru t stalowy, który pokryto spa wem elektrycznym .
Prace z w ią zan e z dem o n tażem ii m ontażem stopni oraz wszelkie prace sp aw a ln icze przy obelisku, z pow oda opóźnień ko o perantó w , zakończono d opiero n a jes ie ni 1984 r.
N a stę p n eg o roku w ykonano prace ka m ien iars kie, o po u staleniu się o d p o w ie d n ie j d la teg o ro d zaju d zia ła ń pogody, oały o b e l i sk postanow iono zakon serwować m etodą o p ra c o w a n ą w Instytucie M e c h a n ik i Precyzyj nej, g w a ra n tu ją c ą skuteczność ochrony przeciwkorozyj nej na co n a jm n ie j 25 lat. M etodai ta., zastosow ana eksp erym en talnie w 1976 r. do ochrony żeliwnych i sta lowych zabytków cmemtairnyah, zd ob yła szerokie uzna>- ne jak o najskuteczniejsza! i jest z a le c a n a przez kon serw atorów 5.
W tym m iejscu wa.rto d od ać, że pow szechnie dotych czas stosow ana ochronai żeliwai ii stali za pom ocą najlepszych n a w e t zestaw ó w lakierniczych, z u w a g i na obecn e ogrom ne zanieczyszczenia atm osfery przez m ia sta i przem ysł (tlen ki azotu, tlen ki siarki, produkty smoliste), jest bard zo m ało skuteczna. Jaik wykazały b a d a n ia , powłoki m a larskie po 2 —3 latach u le g a ją już częściowemu zniszczeniu, co jest rów noznaczne z wy stąpieniem korozji m etalu. Zasto so w an ie talk .niesku tec zn e g o zab ezp ieczen ia' żeliw a zab ytkow ego obelisku byłoby n iew ybaczaln ym b łę d e m . D la te g o sięgn ięto po b ard ziej skuteczną m etodę ochrony p rzed korozją. W m a ju 1985 r. .ustawiono rusztow ania, i cały obelisk oczyszczono m etod ą strum ieni ow o-ścierną za pom ocą żużlu p om iedzio w ego (g ran u la cja. 10—20 (im ), a n a stępnie p o m etalizo w an o natryskow o cynkiem . Uzyska no w ten sposób o ch ro nn ą p o w ło k ę cyniku grubości ok. 200 |xm.
W yrzu can e z dyszy z w ie lk ą p ręd ko ścią cząstki żużla p om iedzio w ego b ard zo Skutecznie ii szybko z d z ie ra ją produkty korozji żeliw a, jaik i resztki d aw n e j farby, bez n aru szan ia m etali p o d ło ża . Tako o bróbka strum ienio- w o-ścierna d a je p ow ierzchnie zu p e łn ie w o ln e n aw et od śladów korozji.
N a tolk o trzym an e pow ierzchnie n akła d a i się za p o mocą s p ec jaln e g o pistoletu d o m etalizacji warstwy cynku. W płom ień acetyl en owo-tlemowy pistoletu do m e talizacji w prow ad zo ny jest drut cynkowy. W wyso kiej te m p e ra tu rz e p ło m ien ia cynk topi się, a strum ień sprężonego pow ietrza porywa» stopiony m etal I w b ija g o w m e talizo w an ą pow ierzchnię. Tak w ytw orzona 200 (jjm pow łoka cynku chromi przed ko ro zją żeliw o lub stal p rzez co< n a jm n ie j 25 I ait.
D ro b n e szczeliny i złąc za obelisku zostały u zup ełn io n e podczas m e talizacji cynkiem, zaś w iększe szczeliny z a kuto pasam i ołowiu, i ró w nież pam etalizaw am o je cyn kiem.
N o znacznie trudności n a tra fio n o podczas m e talizacji cynkiem obelisku — n ie m o żliw e o kazało się z a p e w n ie nie reg u larn ych d ostaw g azó w technicznych. Przez 10
4 S. S ę k o w s k i , Kompleksory, czyli z ł a m a n e k a no n y m a larskie, „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ” , nr 3—4, 1985.
5 S. S ę k o w s k i , K on s e r w a c ja m et al ow yc h z ab yt k ó w c m e n tarnych, „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ", nr 1—2, 1983.
dnii trz e b a było c o d zie n n ie dostarczać pod obelisk 2 b u tle acetyl emu i 4 b utle tlen u, zap ew n ić w tym czasie n ie p rz e rw a n ą pracę sprężarki o dużej w y d a j ności o raz nocny d ozó r sprzętu.
N a p ow łokę cyniku o grubości 200 (xm został n astępn ie n ałożo n y zestaw m alarski, który sk ład ał się z d w u skład niko w eg o reaktyw nego gruntu chro m iano w ego , p o d k ła d o w e j fairby fta lo w e j, n aw ierzchn iow ej czairnej farb y o krętow ej. Dw uskładniikowy reaktyw ny g ru n t chro m ianow y re a g u je ch em iczn ie z cynikiem, w y tw arzając wairstwę si Imię z w ią z a n ą z podłożem i zairaizem dob rze przyczepną d la fta lo w e j fairby p o d kład o w e j. Z kolei błyszcząca czarn a fa rb a o krę to w a o d zn ac za się b a r dzo wysoką trw ało śc ią j jes t w od o o d p o rn a.
P race z w ią za n e z czyszczeniem, m e ta liz a c ją i m a lo w an ie m obelisku trw ały blisko 2 m iesiące, pon iew aż często p a d a ją c e deszcze zm uszały w ykonaw ców do przeryw ania' prac. O s ta te c z n ie ren o w ację zakończono w pierwszych d niach lip ca 1985 r.
Jak w spom niano, w wyniku renow acji przywrócono
o beliskow i p ra w ie ca łko w icie je g o d aw ny w yg lą d , n ie u d a ło się je d n a k odtworzyć je d n e j b ra k u ją c e j p ła skorzeźby. Liczne g łę b o k ie bruzdy po o dłam kach zo stały o d p o w ied n io zab ezp ieczo n e, ai pozostaw iono je celow o ja k o ślady w ojny.
N a cokole o belisku, o czym ju ż b yła mowa', po stronie w schodniej i za c h o d n ie j z n a jd u ją się po dwa' koliste kasetony w yp ełn io n e żeliwnym i płaskorzeźbam i. Jeden z kasetonów po stronie w scho dn iej jest pusty. Przy stę p u ją c d o reno w acji obelisku ch cia n o ten brak u zup ełn ić. Niestety, na bliźniaczym o belisku w T e respolu, który m ógłby pom óc przy rekonstrukcji, rów nież tej płaskorzeźby nie ma. A je d n a k b ra k u ją c ą płaskorzeźbę u d a ło się o d n a le źć dzięki d o k ła d n ie js z e mu z ap o zn a n iu się z życiorysem budow niczego traktu Brzeskiego. O k a z a ło się, że Franciszek Ksawery C h ri stian« około roku 1828 nabył pod Radom iem m a ją te k O ro ńsko i zb u d o w a ł w niim p ałac . W tra k c ie p ro w a dzonych poszukiw ań nai te re n ie d a w n e g o m a ją tku Christiam łego w kaplicy p ałac u odkryto w m u ro w ane w ścian ę cztery płaskorzeźby ta k ie sam e ja k te w ka setonach n a cokołach obelisków . O d n a le z io n a w O ro ń ska, a b rakującai mai obeliskach w arszawskim i teres- polskim p ła s k o rze źb a , za w ie ra n as tę p u ją c e napisy: p o ziom y - N A K Ł A D E M N A R O D O W Y M Z G Ł A Z U U B I T A M D C C C X X I I I i n a p is n a obw odzie — Z A A L E K S A N D R A I CES . S. R O S S . K R Ó L A P O L S K I .
W y d a w a ło b y się, że po odszukaniu z takim trudem b ra k u ją c e j płaskorzeźby, n ie pozostanie nic in n eg o , ja k zd ją ć odcisk sylikanowy, w ykonać form ę i o d la ć w Instytucie M ec h a n ik i Precyzyjnej ten b rakujący e le m ent. Pomimo p o p rze d n ich ustaleń, stanowczy protest w ob ec zam iaru o d tw o rze n ia przez Instytut M e c h a n ik i Precyzyjnej b ra k u ją c e j płaskorzeźby i um ieszczenia je j n a co ko le, zgłosiła Dyrekcja' O k rę g o w a D róg Publicz nych. Czym a rg u m e n to w a n o ta k ie stanowisko? „ N /e b ę d z i e m y u p a m i ę t n i a ć t y r a n a z s y ł a j ą c e g o n a Sy b ir tys i ą c e P o l a k ó w ” . N ie pom ogły p ersw azje koordy natora' całości praic, iż w roku 1823 nikogo ma Sybir nie wywożono, a zn an y z lib erał izm u oair A le k s a n d e r I zmairł w 1826 r., że obelisk głosii przecież ch w ałę nie caira, lecz polskich drogow ców , budowniczych traktu Brzeskiego, że w reszcie, czy chcem y, czy n ie chcemy, w tym czasie, to je s t w 1823 r. ma zasad zie unii p ers o n a ln ej c a r m iał o fic ja ln y tytuł k ró la Polski. N iestety Konserw ator Z ab ytkó w m. st. W arszaw y p op arł
stanow isko Dyrekcji O k rę g o w e j D róg Publicznych i w o ficjaln ym piśm ie w yraził p o g ląd , że sp raw ę rekon strukcji b ra k u ją c e j płaskorzeźby „n a l e ż y o d ł o ż y ć n a d alszy t e r m i n".
Tak w ięc, z w ielkim trudem o d re s ta u ro w a n e m u o b e li skowi, z powodu n ie ad tw o rze n ia b ra k u ją c e j płasko rzeźby, nie został całko w icie przywrócony d aw ny h i storyczny w ygląd.
Przy reno w acji zabytku zdobyto ta k ż e sm utne d o ś w iad czenie, ja k m ało efektyw na i d łu g o trw a ła sta je się praca, gdy w poszczególnych je j e ta p a c h w ystępują różni wykonawcy.
Renowacja obelisku terespolskiego
Już w trakcie p ra c renow acyjnych o belisku w arszaw skiego, w czerwcu 1985 r. do Instytutu M e c h a n ik i Pre cyzyjnej zwrócił się Rejon Dróg Publicznych w Białej Podlaskiej z prośbą o w ykon an ie re n o w ac ji b liźn ia cze go obelisku w Terespolu.
G o s p o d arz teren u, na którym z n a jd u je się obelisk, to jest R ejon Dróg Publicznych w B iałej P odlaskiej za pew nił, że:
- zgrom adzi i dostarczy wszystkie m a te ria ły w skazan e przez Instytut M e c h a n ik i Precyzyjnej,
- z o rg a n izu je p la c budowy (siła, św iatło, rusztow ania, zad as zen ie),
- dostarczy na czas prac sp rężarkę o o d p o w ie d n ie j w ydajności,
- w ykona prace sp aw aln icze i k a m ien iars kie.
S ku p ie n ie wszystkich ta k przecież ważnych p rac p o mocniczych w jednym przedsiębiorstw ie, a zwłaszcza w yczuw alne już przy pierwszych rozm ow ach o g rom ne osobiste z a a n g a ż o w a n ie przed staw icieli R ejonu Dróg Publicznych w akcji ra to w an ia teg o p ię kn eg o zabytku d ro g o w eg o skłoniły a u to ra n in iejszego artykułu do w yrażen ia zgody na ko o rdynow anie i n ad zo ro w an ie prac renow acyjnych obelisku w T erespolu, mimo sm ut nych dośw iadczeń warszawskich.
Już od sam ego początku w sp ółp raca u k ła d a ła się bardzo dobrze. W szystkie ustalo ne w h arm o n o g ram ie term iny, ja k też i przyjęte z o b o w ią z a n ia były dotrzy m ywane.
W porów n an iu z warszawskim , o belisk terespolski był m niej zniszczony m echanicznie, a le za to zn aczn ie b a rd ziej skorodowany. Szczególnie intensyw nie z a a ta kow ane zostały w szelkie złącza ele m en tó w , a zw łasz cza n a ro ż a słupa. Bardzo silnej korozji u le g ło w ie le lite r żeliwnych nałożonych na obelisk. Ł ącznie z b ra kującym i n a le ż a ło odtw orzyć i zam ocow ać 27 nowych liter.
I tu , p o d o b n ie ja k w W ars zaw ie, b ra k o w a ło ja k ie jk o l w iek d o k u m en tac ji, dotyczącej u przed nich rem ontów czy z ab ieg ó w konserwatorskich. N a p od staw ie o g lę dzin stw ierdzono konieczność:
- sp o zio m o w an ia je d n e g o n aro żn ika stopni, - spawami a w paru miejscach stopni,
- lokalnych n a p ra w podm urów ki pod sto p niam i, - o b n iżen ia o ok. 30 cm poziomu g ru n tu w okół stopni, - w ykon an ia b ru ko w anego pasa, który o d izo lo w ałb y tra w ę i zieleń od żeliwnych stopni.
Wszystko to zostało szybko i sp raw nie w yk o n an e przez p racow n ików Rej ona Dróg Publicznych.
Pa u staw ien iu rusztowań przystąpiono do czyszczenia c a łeg o obelisku m etod ą strum ień iaw o -ś ciern ą (ja k
5. O b e li s k w Terespolu, stan p r z e d ko ns e rw a cj ą, w kaseto nie słu pa wid ocz ny n a m a l o w a n y orzeI
5. O b e li s k a t Terespol, co nd iti on b e fo re co ns e rv at io n; a p a i n t e d e a g l e to b e seen in the co ffer of the p i ll a r
6. Cha rak terystyczny ośmio kąt ny żeli wny słupek o g r o d z e n ia ob elis ku w Te respolu
6. A n o r ig in a l o c t a g o n a l ca st-iro n p i l l a r o f the ob el is k’s fe nc in g a t Terespol
7. 8. F r a g m e n t y stopni ob elisku war sza wsk ieg o, stan pr z ed k o n s e rw a c ją 7. 8. D e ta il s of steps in the W a r s a w obelisk, co nd iti on be for e co nse rvation
w p rz y p a d k u w a rs z a w s k ie g o ). Po u s u n ię c iu s ta ry c h p o w ło k m a/lo rskich i p r o d u k tó w 'ko ro zji s tw ie rd z o n o na p ła szczyzn a ch lic z n e g łę b o k ie w że ry k o ro z y jn e o ra z zn a c z n e , s ię g a ją c e aż 2 —3 mm u b y tk i w p o s ta c i szcze
liw na z łą c z a c h ż e liw n y c h p ły t i na n a ro ż a c h . U b y tk i p o m ię d z y p ły ta m i p o s p a w a n o p u n k to w o , po czym za k u to p a s a m i b la c h y o ło w io w e j.
a
9. O b e li s k w Terespolu, stan p r z e d k o n s e rw a c ją : a — f r a g m en t stopni, b — f r a g m e n t cokołu, w id o c z n a b a rd z o silna korozja n a z łą c z a c h płyt
( z d j ę c i a : E. S z cze pa no ws ki ) 9. O b e li s k a t Terespol, co nd iti on b e fo r e co ns e rv at io n: a — d e t a i l of steps, b — d e t a i l of the plinth, strong corrosion to be n o ti c e d on p l a t e joints
b
w W ars zaw ie, cały obelisk pokryto pow łoką cynku 0 grubości 200 ц,т. Z w rac an o przy tym szczególną u w agę n>a d okładność metałiiz owaini a wszystkich złączy 1 naroży. G o s p o d arze teren u zap ew n ili rytmiczne d o stawy g azó w technicznych.
Po n a ło ż e n iu m e ta lizu ją c e j pow łoki, ubytki pom iędzy płytami oraz n a narożach zapełniiono biłem miniowym. Z uw agi n a zn aczn ie w iększe uszkodzenia korozyjne obelisku w Terespolu, ma pow łokę cynku n ało żo n o następu jący zestaw lakierniczy:
— dw uskładnikow y reaktywny g ru n t chrom ianow y, — g ru n t miniowy,
— p od kład farby ftało w e j,
— n aw ierzchn iow ą, czarn ą w o d o o d p o rn ą fa rb ę o k rę tow ą.
Tą sam ą m etod ą zakonserw ow ano ró w nież słupy, ła ń - ouchy oraz m etalo w e o grod zen ie obelisku.
Dzięki ogrom nem u osobistemu z a a n g a ż o w a n iu dyrek
cji i pracow n ików Rejonu Dróg Publicznych w Białej Podlaskiej, re n o w ac ja obelisku w Terespolu trw a ła z a led w ie 3 m iesiące (w W ars zaw ie 2 la ta ) i m oże być wzorem sprawności oraz partnerskiej współpracy. Tę satysfakcję z w ykon an ia d o b re j roboty mąci je d n a k fakt, że, p o d o b n ie ja k w W arszaw ie, rów nież w Teres polu, je d e n kaseton n a cokole pozostaje pusty. W ie rzę je d n a k , że w n ie d a le kiej przyszłości o dlejem y w reszcie d w ie płaskorzeźby i przywrócimy obu o b e li skom traktu Brzeskiego ich historyczny w ygląd.
N a zak o ń c zen ie au to r, który n ie jest zawodowym kon serw atorem , p ra g n ie p odziękow ać wszystkim ludziom d o b re j woli za ich pomoc i za a n g a ż o w a n ie w ratow a1-
niu p a m ią te k narodow ych.
mg r inż. S te fa n Sękowski Instytut M e c h a n i k i Precyzyjnej w W a r s z a w i e
OBELISKS OF THE BREST ROUTE
O n N o v e m b e r 22, 1823 th e Brest ro u te runn ing from W a r saw to th e b o rd e r o f th e K ingdom of P ola n d , w as d e c la re d op en fo r th e p u b lic use. To c o m m e m o ra te th e co m p le tio n of th e construction of th e route tw o tw in -lik e c a s t-iro n ob elisks w e re raise d on th e outskirts of W a r s a w a n d T e respol. The a u th o r of b a s -re lie fs th a t d e c o ra te d the obelisks was P aw eł M a liń s k i. B uilt in th e Em pire style, th e c a s t-iro n obelisks of th e Brest route consist of tw o high steps, a plinth an d a q u a tr a te p illa r. The plinths a re m a d e of fo ur c a st-iro n p lates jo in e d w ith screws. A t th e to p th ey a re d e c o ra te d w ith cast-ro n crow nings. The b a s -re lie fs th a t cover the p illars of th e obelisks d e p ic t views of towns, work of peasants, w orkers a n d craftsm en b u ild in g th e Brest route. The obelisks a re fe n c e d w ith steel ch ain s on fo u r c a st-iro n o c ta g o n a l posts.
W ith th e passing years th e obelisks in W a r s a w a n d a t
Terespo l, not m a in ta in e d p ro p erly an d u n re p a ire d , g o t m ore a n d m ore im p a ire d . In 1939—1945 th e W a rs a w ob elisk, w h ich is th e o ld es t n o n -s a c ra l cast-iro n m o n u m e n t in the c a p ita l, g o t seriously d a m a g e d . It w as su b je c te d to re n n o v a tio n w o rk a t th e en d of th e fo rties, u n fo rtu n a te ly w ith o u t much success on th a t occasion . L a ter co nservatio n work, c o m p le te d in 1985, restored th e W a rs a w ob elisk its alm o s t o rig in a l a p p e a ra n c e . W h e n c o m p a re d to th e W a rs a w o b e lisk, th e o n e a t Terespol was not d a m a g e d so b adly. Its m ain d is a d v a n ta g e w as extensive a n d d e e p corrosion but th a t p ro b lem w as e ra d ic a te d as w ell. The on ly th ing to be d o n e yet is to restore tw o b a s-relie fs missing from the obelisks both in W a rs a w a n d a t Terespo l. A fte r th a t, the tw o m onu m ents o f the Brest route w ill re g a in th e ir historic looks.
