Wieża jako problem konserwatorski

Eugeniusz Gąsiorowski

Wieża jako problem konserwatorski

Ochrona Zabytków 43/1 (168), 3-12

A R T Y K U Ł Y

E U G E N IU S Z G Ą S IO R O W S K I

W IE Ż A JAKO PROBLEM KO NSERW ATO RSKI *

Teoria i praktyka konserwatorska często idą różnymi drogami. Do ich newralgicznych punktów należy konflikt pomiędzy ogólnie uznaną zasadą zachowania zabytku sztuki w jego aktualnym, autentycznym kształcie a dą­ żeniem do uzupełnienia, kiedy zwartość i integralność jego wrażenia artystycznego została zniekształcona. Pro­ blem jest delikatny, bardzo skom plikow any i zapewne tak stary jak sama praktyka restauracji. Rekonstrukcja jest „czarną ow cą” w dobrej rodzinie stosowanych metod konserwatorskich. Od ponad stu lat najznakomitsi te o ­ retycy konserwacji namiętnie dyskutują wynikające z niej zło i niebezpieczeństwa, a mimo to nadal się w całej Europie rekonstruuje1. Dużą część tych prac uzasadnia­ no koniecznością o dbudow y po zniszczeniach obu w o ­ jen św iatow ych, szczególnie tej ostatniej. Zwiększyło to jednak tylko rozmiar problemu, pragnienie przeżycia dzieła architektury lub sztuki w jego skończonej formie jest ponadczasowe. Powodem rozbieżności jest też w niemałym stopniu szerokie i nieprecyzyjne pojęcie „re ­ konstrukcja"; w końcu zdaje się to także zależeć od rodzaju obiektu. Można by postawić pytanie: jakie re­ konstrukcje są dzisiaj nie tylko tolerowane, a nawet akceptowane i uważane za w łaściw e i potrzebne? Czy nasze poglądy na tę sprawę uległy w ostatnim czasie zmianie?

W świetle tych pytań pragniemy rozpatrzyć w ybrany temat z dziedziny restauracji zabytków architektury - stosunek konserwatorstwa do wieży i jej zwieńczenia. Temat ten obejm uje rolę wieży jako elementu struktury budynku, wnętrza miejskiego, sylw ety miasta i krajobra­ zu. Zostanie on o m ó w io ny na przykładzie niektórych rozwiązań z XIX i XX w. na terenie Danii oraz p ółno c­ nych części Niemiec i Polski. Obszar w obrębie Morza Bałtyckiego jest szczególnie bogaty w piękne wieże z w ysokim i imponującymi hełm am i2. Specjalnie te ostat­ nie znajdują się — z uwagi na ich znaczenie archite­ ktoniczne i przemiany — w centrum rozwazań.

Wieża zajmuje ważne miejsce w historii budow nictw a i wydaje się, ze wznoszenie wiez było jedną z najstarszych namiętności człowieka. Uchodzi ona także za symbol ustawicznego dążenia ludzkości do wyższego c e lu 3. Przypisywano jej — g łó w nie w średniowieczu — szcze­ gólne symboliczne tre ś c i4 i chociaż wieże spełniały ważne funkcje, wiele z nich wzniesiono z p ow odów poza praktycznych. Doniosłą rolę mają tu aspekty uczu­ ciowe. Projektowanie wiez było też zawsze zadaniem artystycznym, a ich urok był i jest nadal emocjonalnie przeżywany.

Przedmiotem naszych zainteresowań jest jednakże g łó w ­ nie architektoniczna rola wieży, jej znaczenie w kształ­ tow aniu form y i przestrzeni. W skali oddziaływania form architektonicznych zajmuje ona w ybitną pozycję. Jej wertykalność i wyniesienie ponad złączony z nią budy­ nek — kościół, ratusz lub inny obiekt architektury —

podporządkowuje jej pozostałe części budow li i tw orzy z niej dom inantę całej kom pozycji. Im wyzsza i masyw- niejsza, tym większy zasięg jej oddziaływania. Wieże kształtują kompozycję przestrzenną zespołów architekto- niczych i sylwetę miasta. Mozę powstać między nimi gra form o dużym estetycznym wdzięku. Dlatego tez jest oczywiste, że kiedy się usunié którąś z wież z takiej kompozycji, może ona całkow icie zatracić sw ój sens, charakter i związek architektoniczny. W miejscu w e rty­ kalnego akcentu tw orzy się luka, która przez oglądają­ cych (szczególnie tych, którzy mają obiekt w pamięci) jest przykro odczuwana. Ten wzgląd wydaje się być dzisiaj najważniejszym m otywem pragnienia rekompozy- cji i odtworzenia dzięki temu zwartości i integralności artystycznego wrażenia. Dochodzą do tego w zględy emocjonalne — wieża była i jest często chlubą miesz­ kańców miasta. W Polsce odbudow a wież po ostatniej w ojnie znajdowała — poza przytoczonymi m otywam i estetycznymi i em ocjonalnym i, spotęgowanym i uczucia­ mi patriotycznym i (potw ierdzenie tożsamości narodowej po celow ym niszczeniu zabytków przez okupanta) — także aspekty społeczne i dydaktyczne. Całą odbudow ę pom inków przeszłości rozumiano jako w spólne zadanie kulturalne, którego celem było przekazanie przyszłym pokoleniom pamięci i wiedzy o ich formie. Dlatego też dążono do tego, by odbudow anym ośrodkom starom iej­ skim przyw rócić m ożliw ie w iernie ich daw ny kształt, zwracając przy tym duzą uwagę na rekonstrukcję ich akcentów — wież wraz z ich hełm am i5. Wartość użytko­ wa wieży jest natomiast dzisiaj znikoma, jej kubaturę trudno jest praktycznie wykorzystać. Poza spełnieniem

* A rty k u ł ten był p u b lik o w a n y po d ty tu łe m : Turm u n d D e n ­ k m a lp fle g e , w : „ Ö s te rre ic h is c h e Z e its c h rift für Kunst un d D e n ­ k m a lp fle g e " 1 9 7 6 , z. 4, ss. 1 7 3 — 1 8 5 .

1 W s p ó łc ze s n ą in te rp re ta c ję tej p ro b le m a ty k i daje: W . F r o d l , D e n k m a lb e g riffe , D e n k m a lw e rte u n d ihre A u s w irk u n g a u f die R estaurierun g. V e rv ie lfä ltig u n g des In stitu ts fü r Ö sterreich is ch e K u n stforsch ung , W ie n 1 9 6 3 ; Praca ukazała się ta k że w tłu m a ­ czeniu p o lskim pt.: P o ję c ia i kryteria w a rto ś c io w a n ia za b y tk ó w , ich o d d z ia ły w a n ia na p ra k ty k ę k o n s e rw a to rs k ą . B ib lio te k a M u ­ z e a ln ic tw a i O c h ro n y Z a b y tk ó w , seria В — to m X III, W a rs za w a 1 9 6 6 .

2 P . L o h f , Türm e u n d Tore von F la n d e rn bis zu m B a ltik u m . W o lfs h a g e n -S c h a rb e u tz 1 9 4 3 .

3 M . R e v é s z - A l e x a n d e r , D e r Turm a/s S y m b o l u n d E rlebnis. H aag 1 9 5 3 .

4 G . B a n d m a n n , M itte la lte r lic h e A rc h ite k tu r als B e d e u t­ un gsträger. B erlin 1 9 5 1 ; P . L . G r i l l , D e r Turm von M a ria S trassengel, D ie S y m b o lik des Turm es, „Ö s te rre ic h is c h e Z e i­ tschrift fü r K unst und D e n k m a lp fle g e " 1 9 6 4 , s. 1 1 .

5 J . Z a c h w a t o w i c z P ro g ram i zasady k o n s e rw a c ji z a ­ b y tk ó w . B iu le ty n H istorii S ztuki i K ultury 1 9 4 6 , nr. 1 / 2 , ss. 4 8 — 5 2 . ,,Z e s p o ły z a b y tk ó w w osied lu p o w in n y b yć p o s ta w ą o g ó l­ niejszy ch k o n c e p c ji p la s ty czn y ch , a w tym ce lu w szy stk ie s k ła d ­ n ik i ty ch z e s p o łó w m u szą zyskać n a jp e łn ie js z ą fo rm ę s zc ze g ó l­ nie w zakresie c h arakte ry sty czn y ch a k c e n tó w ja k w ieże, h e łm y itp., s ta n o w ią c e o o b lic z u starej d z ie ln ic y " (s. 5 0 ).

7. K a iu n d b o rg . k o ś c ió ł p r z e d 1 8 2 7 r., lito g ra fia H . H a n s e n a (N a t io n a l M u s e e t, K o b e n h a v n )

7. K a iu n d b o rg . ch u rch b e fo re 1827, lith o g ra p h by H . H a n s e n ( N a t io n a l M u s e e t. K o b e n h a v n )

starej fu nkcji — d zw o nn icy — służy przede wszystkim jako punkt w id o k o w y i atrakcja turystyczna.

W ie ż a a b u d o w la

Szczególnie intersujące rozwiązania, w których cały korpus kościoła był zdom inow any przez grupę wiez, tw orzących w ielką kompozycję przestrzenną, stworzyła — jak w iadom o — architektura romańska. Jako przy­ kłady można tu przytoczyć katedrę w Tournay i kolegiatę w Lim burgu a.d. Lahn.

Kościół w Kaiundborg na Zelandii, zbudow any po 1170 r. przez duńskiego magnata Esberna Snare, jest w swej form ie unikatow y w całej Europie Północnej (il. 1— 3 ) 6. Jest to budow la centralna na planie greckiego krzyza, która z zewnątrz w ygląda tak jakby składała się w y ­ łącznie z pięciu ciasno skupionych wiez: czterech ośm io- bocznych na końcach ramion krzyza i jednej c z w o ro ­ bocznej pośrodku, nad skrzyżowaniem naw, dom inującej nad pozostałymi. W ydaje się, że ta grupa wiez miała mieć charakter sym boliczny, gdyz kościół był pom yślany jako miejsce spoczynku jeg o fundatora, który miał być p o ­ chow any na skrzyżowaniu naw. Wznosząca się nad tym miejscem centralna wieża była poświęcona Pannie Marii, pozostałe św iętym Annie, Gertrudzie, Marii M agdalenie i Katarzynie. Pierwotna forma zw.eńczenia wiez nie jest znana. Obecne dachy nam iotow e w ykonano po pozarze w 1314 r.

Skutkiem nieostrożnie prowadzonych w kościele w y k o ­ p ó w było zawalenie się w 1827 r. wieży centralnej ( il. 2 ) 7. Starania o jej o dbudow ę rozpoczęto juz w rok

2. K a iu n d b o rg . kościół, o b ra z J Th .Lu nb ye. 1 8 3 7 r (S ta te n s M u s e u m fo r Kunst, K o b e n h a v n )

2. K aiu n d b o rg . church, p a in tin g by J T h .L u n b y e .1 8 3 7 (S ta te n s M u s e u m fo r Kunst. K o b e n h a v n )

później, zwracając się z apelem o odpow iednie fundusze do kasy królewskiej. Argumentem prośby była ,,o d b u ­

dowa znaku bardzo przydatnego dla zeglarzy i jednego z najrzadszych p o m n ik ó w przeszłości". Na zrealizowanie

robót nie w ystarczyły liczne zbiórki i datki i dopiero pow ołanie w 1861 r. pierwszych duńskich państw ow ych władz konserwatorskich — Komisji Kościelnej w M in i­ sterstwie Wyznań i Oświaty — posunęło sprawę do przodu. W 1862 r. uznano kościół za zabytek i objęto ochroną, a w latach 1867— 1871 odbudow ano dzięki subw encji państw ow ej. Autorem projektu, zachowane­ go w Muzeum N arodowym w Kopenhadze, był architekt Vilhelm Tvede. Od samego początku nie było w ą tp li­ w ości — zarówno w śród laików, jak i fa cho w ców — co do konieczności o db ud ow y wieży, zdawano sobie spra­ wę z zabytkow ej wartości kościoła. Swój dzisiejszy w ygląd zawdzięcza on restauracji z lat 1 9 1 7 - 1921 (il. 3).

W ie ż a a w n ę tr z e m ie js k ie

Trudno jest znaleźć plac staromiejski, w którego kom ­ pozycji przestrzennej nie uczestniczyłaby jakaś wieża ratuszowa, hal targow ych lub kościelna. Czasami d o m i­ nują wieże w perspektywie ulicy — jak np. wieża Palazzo Vecchio we Florencji — lub ją zamykają, jak większość bram miejskich.

6 M . C l e m e n s e n , V. L o r e n z e n , K a iu n d b o rg K irke Ko- b e n h a v n — L o n d o n 1 9 2 2 .

7 S p ra w o z d a n ie z o d b u d o w y w: D a n s k e M in d e s m a rk e r (p ra ca z b io r o w a ). K o b e n h a v n 1 8 6 9 .

3. K alu n d b o rg , kościół, stan o b ecn y 3. K alu n d b o rg . church, c u rren t state

Dobrym przykładem na rolę wieży jako składnika zespołu architektonicznego i związanej z tym problematyki kon­ serwatorskiej jest campanila na placu Sw. Marka w Wenecji. W układzie przestrzennym tego placu, ukształ­ tow anego w okresie od XII do XVI w., stanow i wieża (XIV w .) — dzięki swojemu usytuowaniu, kształtowi i w ielkości — potężny akcent pionow y, wiążący całą kompozycję. Dlatego też, kiedy w 1 902 r. campalia nagle zwaliła się i zamieniła w kupę gruzów, pow stało pytanie ,,co robić?". Rozgorzała burzliwa dyskusja, w której — w edług Barbacciego — ujaw niły się następujące sta­ nowiska: 1) odbudow a campanili jako wiernej kopii starej, 2) odbudow a w formach nowoczesnych, 3) o d ­ budowa w starej postaci, lecz na innym miejscu i 4) zaniechanie o d b u d o w y 8. Rozpacz mieszkańców W e­ necji po utracie wieży i ich silne pragnienie jej odb u ­ dow y na tym samym miejscu i w starej formie, d op ro ­ wadziły w 1906 r. do jej rekonstrukcji, która z kolei z perspektywy pół wieku została oceniona przez Barbac­ ciego jako jedyne słuszne rozwiązanie. Zwraca on przy tym uwagę na znaczenie campanili dla sylw ety miejskiej Wenecji i podkreśla, że wieża odbudow ana w panują­ cych ówcześnie we Włoszech formach architektonicz­ nych, byłaby dzisiaj dla nas nie do zniesienia.

Także Frodl, którego stanow isko odnośnie każdej rekon­ strukcji jest jednoznacznie krytyczne, akceptuje w pełni odbudow ę campanili. „ N ow a campanila wygląda oczy­

wiście inaczej niż stara, mimo że je s t ona dość wierną kopią — proporcje wydają się trochę zmienione, kontury ostrzej zarysowane itd. M im o to jednak efekt pozostał ten sam. Sądzić należy, że przywrócenie p la c o w i Św. Marka — ba, całej chyba Wenecji, je ś li nie całemu św iatu

— dawnego wyglądu, naw et w takiej, od stanu orygi­

nalnego dość odległej, formie było chyba najlepszym, je ś li nie jedynym sposobem rozwiązania problemu. W ten sposób charakter sym bolu przeniesiony został bez większych przeszkód ze starej na nową сатрап Hę." I

dodaje: „ Wynika stąd, że dzieła architektury posiadające

znaczenie symbolu, wymagają w razie konieczności ich restauracji zachowania tych form, które stały się dla nich charakterystyczne"9.

Wypada jednak także odnotow ać opinię krytyczną. Po­ chodzi ona od Brinckmanna, który w idział plac Sw. Marka niedługo po zawaleniu się campanili i dla którego ukształtowanie przestrzenne tegoż bez wieży miało dużo większą wartość. ,.Należy tu ta j otw arcie powiedzieć,

w brew wszelkim resentymentom: także plac Św. Marka w Wenecji nie wytrzymuje k rytyki skali optycznej" ...

„ Campanila, która w 1329 r. dum nie zastąpiła mniejszą

drewnianą, je s t teraz znów odbudow ana — w czerw o­ nych wspaniale wygładzonych cegłach i fugach, z p ro ­ mieniejącym hełmem o białych krawędziach. Stało się to czego chcieli uniknąć przeciw nicy odbudow y: d z w o n n i­ ca przytłoczyła kościół i zatkała p la c" 10.

Na początek XX w. przypadają także dwa zamierzenia architektoniczne w Kopenhadze, które w yw ołały burzli­ we dyskusje i wreszcie różnie się zakończyły. Chodziło o rekonstrukcje hełm ów wież kościołów Sw. M ikołaja i Najświętszej Marii Panny, spalonych na przełomie XVIII i XIX w. Problem dotyczył zarówno samych budow li, a także roli hełmu wieży dla ich otoczenia, wnętrza m iej­ skiego i — w nie mniejszym stopniu — sylwety miasta. Kościół Sw. M ikołaja i jego wieża mają bogato udo ­ kum entowaną, pełną wydarzeń historię.11 W zniesiony 1505— 1517 na miejscu starszego, był pierw otnie bez- w iezow y i miał tylko spiczastą sygnaturkę. W latach 1582— 1591 dobudow ano do niego wieżę zachodnią, zwieńczoną w 1611 r. w ysokim gotyckim hełmem, który już w 1628 r. spadł w czasie w ichury. 40 lat później zastąpiono go w ysokim , bogato profilow anym , baro­ kowym hełmem autorstwa Albertusa Mathiesen, który z kolei spłonął wraz z kościołem w 1795 r. Kościół zburzono w 1817 r. Wieża zachowała się tylko dzięki temu, że od 1820 r. służyła straży pożarnej (il. 6). W tym czasie wzrastało jednak powszechne zainteresowanie po­ mnikami przeszłości. W 1883 r. po raz pierwszy postu­ low ano odbudow ę kościoła, brakowało jednak na to funduszy. Dopiero w 1907 r. Carl Jacobsen, w łaściciel browaru Carlsberg, zaproponow ał m agistratowi, za p o ­ średnictwem Królewskiej Akademii Sztuki, sfinansow a­ nie rekonstrukcji barokow ego hełmu. Propozycja w y ­ wołała ożywioną dyskusję w prasie codziennej, w której namiętnie przedstawiano argumenty za i przeciw przy­ jęciu darowizny. Także w magistracie i komitecie o b y ­ watelskim opinie były podzielone. Koronnym argum en­ tem przeciw ników o dbudow y było, ze samotnie stojąca wieża z wysokim hełmem będzie wyglądała osobliw ie.

8 A . B a r b a c c i , / / resta u re d e i m o n u m e n ti in Ita lia , R om a 1 9 5 6 , s. 1 4 3 i n. Praca ukazała się ta k że w po lskim tłu m a c z e n iu pt. K o n s e rw a c ja z a b y tk ó w w e W ło s zech . B ib lio te k a M u z e a l­ n ic tw a i O c h ro n y Z a b y tk ó w , seria В — to m X V I, W a rs z a w a 1 9 6 6 (v o l. 1— 2 ) . O d n o ś n y tekst ta m ż e na ss. 2 1 7 — 2 1 8 .

9 W . F r o d l , op. cit., przyp. 1, s. 5 1 . P rzy to c zo n y tekst jest cy tate m z p o ls k ie g o w y d a n ia w tłu m a c z e n iu M a ria n a A rs zyń- skiego, s. 4 4

10 A . E . B r i n c k m a n n , B au kun st, D ie k ü n stlerisch en W erte im W erk des A rc h ite k te n . T ü b in g e n 1 9 5 6 , s. 1 7 8 .

11 0 . N o r n , N ic o la i Taarn. A rk ite k tu r og H isto rie. K ob en h avn 1 9 4 5 .

4. W enecja, p la c Ś w M a rk a : A p o z a w a le n iu się d z w o n - В n ic y w 1 9 0 2 г., В ze z re k o n s tru o w a n ą d z w o n n ic ą ( w g А В a r b a c c i, " II restauro d e i m o n u m e n ti m Ita lia ", R o m a

1 9 5 6 )

4 V enice, St. M a rk 's S q u a re : A a fte r c o lla p s e o f b e lfry in 1 9 0 2 , В — w ith re c o n s tru c te d be lfry (a c c to A B a r b a c c i , " II restauro d e i m o n u m e n ti in Ita lia " , R o m a 1 9 5 6 )

Z w olen n icy o d b u d o w y tw ierdzili zaś, ze w ierzchołek w ieży będzie w ido czny dopiero z pewnej odległości i dlatego nie ma znaczenia fakt, z jaką budow lą jest złączony. Ponadto — podkreślano — dostaje się to za darmo, chociaż nie całkow icie, poniew aż miasto miało na sw ój koszt doprow adzić wieżę to takiego stanu, by można było nasadzić na nią hełm. W ładze konserw ator­ skie nie brały udziału w dyskusji, poniew aż wieża nie była juz wieżą kościelną (usta w od aw stw o dotyczące b u d o w li św ieckich weszło w życie dopiero kilka lat później). Ostatecznie odnieśli w obu komisjach z w y ­ cięstw o zw olennicy odbudow y, chociaż małą w iększoś­ cią głosów , i w 1909 r. pośw ięcił Jacobsen swoją wieżę (nawiasem m ów iąc d o b ud ow a no do niej, kilka lat póź­ niej, n ow y budynek kościelny). Kolejny spór rozgorzał, kiedy się okazało, ze forma now ego barokow ego hełmu została przez jego projektanta — architekta prof. Am- berga — istotnie zm ieniona w ten sposób, ze w miejsce p ro filó w w ypu kłych zastosował wklęsłe (il 7).

Zaledw ie ukończono o dbudow ę hełmu wieży kościoła Św. M ikołaja, Jacobsen zaofiarow ał sfinansow anie re­ konstrukcji zwieńczenia wieży ówczesnego kościoła u n i­ w ersyteckiego (obecnie katedralnego). Kiedy ten „k s ią ­ żęcy” dar został w 1910 r. przyjęty przez uniwersytet, rozgorzała dyskusja, która w latach 1910— 1914 w ie ­ lokrotnie w ypełniała łam y prasy codziennej i czasopisma architektów , a w sw ojej g w a łto w n o ści daleko przekra­ czała poprzednio o p isa n ą 12.

Pochodzący z X III— XV w. kościół N M P, z zachodnią wieżą z ok. 1500 r„ został zniszczony w czasie pożaru miasta w 1728 r., po czym o d b ud ow a ny w latach 1731— 1738 w form ach barokow ych. W 1744 r. z w ie ń ­ czono wieżę hełmem w ysokości 382 stóp, w zorow anym na londyńskim kościele St. M a rtin 's-in -th e -F ie ld s, który z kolei uległ zburzeniu wraz z kościołem podczas oblęże­ nia Kopenhagi w 1807 r. Kościół o db ud o w a n o w latach 1811— 1829 w ed ług projektu C. F. Flansena w suro­

w ych formach klasycystycznych, jednakże bez rekon­ strukcji hełmu (il. 8). Architekt dał na to pisemną motywację. Zdaniem jego hełm wieży był obcy ideałom klasycznym i konkurencyjny dla portyku, który w edług niego miał być głów nym akcentem fasady.

W dyskusji w zięli udział najbardziej znam duńscy a rchi­ tekci i historycy sztuki tego czasu, z wyjątkiem jednak władz konserwatorskich — kościół był bowiem w swej klasycystycznej postaci zbyt młody, by objąć go o c h ro ­ ną. Opinie profesorów Akademii Sztuki były podzielone, większość z nich opowiadała się jednak za rekonstrukcją zwieńczenia wieży (il. 9). Przeciwni byli temu g łó w nie tzw. młodzi architekci, z których 27 (liczba z w o le n n i­ ków miała być znacznie wyzsza) w ystosow ało w 1 912 r. list otw arty do konsystorza uniw ersytetu oraz k ró le w ­ skiego inspektora budow lanego (który należał zresztą do najgorętszych zw olenników rekonstrukcji zwieńczenia) domagając się zachowania kościoła w formach klasycy­ stycznych bez hełmu i respektowania dzieła C F . Han- sena. W tym czasie w ykonano kilka modeli i duzą lic z ­ bę p rojektów budow lanych, z których jeden został w 1913 r. ostatecznie zatwierdzony przez M inisterstw o Spraw Kościelnych. Walka trwała jednak nadal. Sprze­ czano się o wszystko: artystyczną jakość dzieła Hansena, w artość baroku i kłasycyzmu, znaczenie wieży dla b u ­ dynku kościoła, jego otoczenia i sylw ety miasta, a nawet o to, jakiego materiału należy uzyć do o db ud ow y hełmu (żelbeton czy drew no). W 1914 r. zmarł ofiarodawca, dyskusja trw ała jednak jeszcze przez pewien czas, az się nagle urwała. Zwyciężyli przeciw nicy pomysłu wieża pozostała bez hełmu.

Teraz - z perspektywy ponad 70 lat można postaw ić pytanie: kto miał rację w tych obu sporach? Udzielenie jednoznacznej odpow iedzi jest bardzo trudne, konser­ w atorstw o nie bazuje przeciez na m atematycznych regu­

łach. Osobiście aprobow ałbym obie wersje rozwiązań — zarówno w odniesieniu do wieży kościoła Św. Mikołaja, jak i kościoła NMP. W pierwszym w ypadku nie było form alnego konfliktu między wieżą a hełmem, przy czym znaczenie tego ostatniego dla wnętrza miejskiego było znacznie większe niż w drugim. Możemy tego dzisiaj sami doznać, kiady ta w yniosła wieża, ze swoim zielono spatynowanym miedzianym hełmem, znów stała się częścią kompozycji przestrzennej otaczających ją placów i ulic. Szczególnie ważna jest jej rola w w idoku od srtrony Slotsholm s-kanału, jednego z najbardziej cha­ rakterystycznych i ulubionych prospektów Kopenhagi (il. 7). Inaczej przedstawiał się problem z kościołem u niw er­ syteckim. Tu chodziło o stylistycznie jednolite dzieło wysoce cenionego w Danii architekta i protesty były skierowane przede wszystkim przeciwko zniekształceniu jego dzieła. Dzisiaj reagowalibyśm y zapewne podobnie. Na końcu przykład z ostatniego czasu. Gdańsk poniósł w 1945 r. ciężkie szkody w ojenne — jego stare centrum miejskie, o dużej wartości zabytkowej, zostało znisz­ czone w 90%. Podstawową oś G łównego Miasta, tzw. Drogę Królewską, tw orzą ulica Długa i Długi Targ z ratuszem, Dworem Artusa, bogatymi kamienicami patry- cjuszowskim i i Zieloną Bramą, przebudowaną na pałac, przeznaczony na odw iedziny królewskie. Tutaj, na D łu­ gim Targu, odbyw ały się od XVI w. wszystkie uroczy­ stości miejskie.

6. K o p enh ag a, w ie ża ko ścio ła Ś w . M ik o ła ja bez w ierzch ołka, ko n ie c X IX w. (fo t. D e t K o n g e łig e B ib lio te k, K o b e n h a v n ) 6. C o p en h ag en , to w e r o f St. N ic h o la s ' C h u rc h w ith o u t top, e n d o f 19th cent. (p h o t. D e t K o n g e łig e B ib lio te k, K o b e n h a v n )

7. K op en h ag a, w ie ża ko ścio ła Ś iv. M ik o ła ja : stan z ok. 1 9 2 0 r. (fo t. D e t K o n g e łig e B ib lio te k, K o b e n h a v n )

7. C o p en h ag en , to w e r o f St. N ic h o la s ' C h u rc h : state fro m ar. 1 9 2 0 (p h o t. D e t K o n g e łig e B ib lio te k, K o b e n h a v n )

5. K op en h ag a, w ie ża ko ścio ła S w . M ik o ła ja , frag m en t, sztych J .J B ru u n sa z: ,,N o v u s A tła s D a n ia e " , 1 7 6 1 r. ( D e t K o n g e łig e

B ibliotek, K o b e n h a v n )

5. C o p en h ag en , to w e r o f St. N ic h o la s ' C hurch, a fra g m e n t o f e n g ra v in g by J .J B ru u n s fro m : N o v u s A tła s D a n ia e " , 1761 ( D e t K o n g e łig e B ibliotek, K o b e n h a v n )

Centralny, najważniejszy element kompozycji przestrzen­ nej osi, tw o rzy średniowieczny ratusz z wysoką wieżą, który dzięki swemu usytuow aniu na rogu Długiego Targu i ul. Długiej jest w łączony zarówno w perspektywę ul. Długiej, jak i w pierzeje D ługiego Targu. Wieżę w ieńczył ozdobny renesansowy hełm z dwoma latarnia­ mi, mieszczącymi zespół d z w o nó w (carillon), i p ozłoco ­ na figura królewska na szczycie. Nasadzono go na przełomie lat 1 5 5 9 /6 0 po pożarze jego gotyckiego p o ­ przednika. W 1945 r. całość uległa zniszczeniu. O d bu ­ dow ę Gdańska poprzedziły burzliwe dyskusje, w których w ysuw ano skrajne propozycje od zbudowania n ow ocze ­ snego miasta na zniw elow anym terenie az po zachow a­ nie starówki w postaci ruiny jako pomnika pamięci. Ostatecznie postanow iono odbudow ać G łówne M iasto w najważniejszych ciągach ulicznych i ze wszystkim i w artościow ym i zabytkami architektury. Tym samym i odbudow a hełmu wieży ratuszowej stała się o cz y w is to ­ ścią. Nastąpiła ona też zaraz na początku prac b u d o w la ­ nych w 1 950 r., prawie jako symbol odradzającego się z

8. K o p en h ag a, k o ś c ió ł N a jś w ię ts z e j M a r ii P a n n y ; stan o b e c n y (f o t D e t K o n g e łig e B ib lio te k, K o b e n h a v n )

8. C o p e n h a g e n , C h u rc h o f O u r Lady: c u rre n t state (p h o t D e t K o n g e łig e B ib lio te k , K o b e n h a v n )

ruin m ia sta 13. Każdy, kto widział Długi Targ bez w z n o ­ szącego się ku niebu w ytw ornego zwieńczenia wieży ratuszowej, będzie jej rekonstrukcję uważał za tak ważną, i słuszną jak odbudow ę campanili w Wenecji (il. 11 ).

W ie ż a a s y lw e ta m ia s ta

Piękne sylw ety miejskie wywierają silne wrażenie i w y w o łu ją przeżycia estetyczne, zapewne od ziram a b ud ow y miast. O ddziaływanie szerokiego kompleksu architektonicznego w krajobrazie, na tle rozległego nie­ ba, jest urzekające i zostaje dodatkow o spotęgowane bogactw em jego sylwety. Do bogactwa tego

przyczyma-13 T e m a ty k ę o d b u d o w y G łó w n e g o M ia s ta w G d ań s ku p o dej m ują: L . K r z y ż a n o w s k i , H is to ric a l ce n tre o f Gdańsk, R e c o n s tru c tio n a n d role w ith in the c o n u rb a tio n , , K w a rta ln ik A rc h ite k tu ry i U rb a n is ty k i" 1 9 6 7 , t. X II. z 2, ss. 11 30, R . M a s s a l s k i , J . S t a n k i e w i c z , O d b u d o w a G łó w n e g o M ia s ta i o b ie k tó w z a b y tk o w y c h , ro zd ział V II, w Gdańsk, /e g o d zieje i k u ltu ra W a rs z a w a 1 9 6 9

9 K o p en h ag a, k o ś c ió ł N a jś w ię ts z e j M a rii P ann y, p ro /e k t H С A m b e rg a , 1 9 1 0 r. (K u n s ta k a d e m ie ts B ib lio te k, K o b e n h a v n ) 9. C o p e n h a g e n , C h u rc h o f O u r Lady, desig n b y H С A m b erg , 1 9 1 0 , (K u n s ta k a d e m ie ts B ib lio te k . K o b e n h a v n )

10. Gdańsk. D łu g i Targ. 1 9 4 5 r„ p o zn iszczen iac h w o je n n y c h (fo t. B iu ro B a d a ń i D o k u m e n ta c ji Z a b y tk ó w . G d ań s k)

10. Gdańsk, D iu g i Targ, 1 9 4 5 . fo llo w in g w a r d a m a g e (p h o t, fro m the R esearch a n d D o c u m e n ta tio n o f H is to ric a l M o n u ­ m en ts O ffic e in G d ań s k)

11. Gdańsk, D łu g i Targ. stan dzisiejszy (fo t. B iu ro B a d a ń i D o k u m e n ta c ji Z a b y tk ó w . G d ań s k)

11. G dańsk. D łu g i Targ, c u rre n t state (p h o t, fro m the R esearch a n d D o c u m e n ta tio n o f H is to ric a l M o n u m e n ts O ffic e in G d a ń s k )

ją się wieże, szczególnie wysokie hełmy miast Europy Środkowej i Północnej. Świadczą o tym setki pełnych w dzięku, indyw idualnie zróżnicowanych w edut, zamie­ szczonych w dziele Meriana z XVII w.

Taką pełną wyrazu, bardzo indyw idualną, średniow ie­ czną sylwetę zachowała Lubeka — „m iasto o złotych w ieżach" —- aż do ostatniej w ojny św iatow ej. W 1935 r. uznano ją za zabytek i objęto ochroną, co jednakowoż później (po w ojnie) zostało u chylon e 14. Lubeka leży na w rzecionow atej — otoczonej ramionami rzeki Trave — wyspie, której teren wznosi się znacznie na jej osi wzdłużnej. Na obu końcach tej osi wzniesiono zamek (na północy) i katedrę (na p ołud niu ), pośrodku rynek z potężnym w bryle kościołem farnym, a pomiędzy nimi kilka innych kościołów . Sylweta miejska jest konsek­ w encją tego rozplanowania. 0 tym, że uważano ją za piękną, świadczy zachowana do dziś bogata kolekcja daw nych w edut lubeckich, z najstarszą z XV w., z wysokim i, wystrzelającymi w niebo wierzchołkam i wież, które na tych w idokach przedstawiono jako jeszcze wyższe i wysmuklejsze niz w rzeczyw istości15. Taką wdzięczną panoramę, w idzianą od zachodu, uwiecznił m.in. Merian (1652, il. 12). Idąc od lewa w idzim y na niej wieże tzw. klasztoru zamkowego d om inikanów (zburzo­ nego w 1818 r.), następnie wieżę kościoła Św. Jakuba, której zwieńczenie zostało w 1658 r. zastąpione jeszcze wysmuklejszym autorstwa Hansa Waltera. Dalej w tle kościół franciszkanów z syganturką z XIV w., ogromne podw ójne wieże kościoła farnego NM P z ok. 1350 r., wieżę kościoła Św. Piotra z charakterystycznym hełmem z czterema narożnymi wieżyczkami z 1427 r., projektu Heinricha Kale, i kościół Św. Idziego z XIV w. Panoramę zamyka katedra z dwom a wieżami, których hełmy p o ­ chodzą z XVI w. (p o łu d n io w y ) i 1612 r. (p ó łn o c n y )16. Na uwagę zasługuje, że wszystkim późniejszym zw ień ­

czeniom — z XVI I XVII w. — nadano tradycyjną formę gotycką.

Podczas niszczącego nocnego nalotu bom bow ego w marcu 1942 r. utraciła Lubeka pięć ze sw oich siedmiu wysokich hełmów. Spalone zostały kościoły: NM P, Św. Piotra i katedra (il. 13). Stratę tę mieszkańcy Lubeki ciężko przeżyli. Spełnienie pow szechnego pragnienia rekonstrukcji hełm ów w ieżow ych w ich starej form ie stało się m ożliwe dopiero w kilka lat po w ojn ie — kościoła NM P w latach 1956— 1958, katedry 1958— 1960, Św. Piotra w 1962 r. Chociaż w iązało to się z ogólną o dbudow ą kościołów , argument odtw orzenia starej syl­ w ety miejskiej z jej charakterystycznymi akcentami ode­ grał przy tym niepoślednią rolę. Dla mieszkańców Lubeki jest bow iem panorama ich miasta nie tylko przeżyciem estetycznym, sym bolizuje ona wręcz samo miasto oraz służy jako reklama turystyczna i znak firm o w y (il. 14).

W ie ż a a k ra jo b ra z

Wieże kościelne i zamkowe należą do typ ow ych cech naszego krajobrazu. Znajdujem y je m.in. na to p o g ra fi­ cznie eskoponow anych wzgórzach o często bardzo sta­ rych tradycjach ku lturow ych lub obronnych. S ylw ety ich w idoczne są z daleka. Określamy to działaniem na odległość obiektu w krajobrazie.

14 Na te m a t zn iszczen ia i o d b u d o w y Lu b e ki patrz: H . S c h ö n ­ h e r r , L ü b e c k ein s t u n d je t z t. L ü beck 1 9 5 9 ; M . B r i x , L ü b e c k A lts tad t, w : D e n k m a lp fle g e in der B u n d e s re p u b lik D e u ts c h la n d . M ü n c h e n 1 9 7 4 , s. 8 4 ; M . B r i x , J . M e i s s n e r , w : Lübeck, D ie A lts ta d t als D e n k m a l — Z erstörun g, W ie d e ra u fb a u , G e ­ fahren. S a n ie ru n g . M ü n c h e n 1 9 7 5 . 15 D ie B a u - u n d K u n s td e n k m ä le r der H a n s e s ta d t L ü b e c k , Bd. I, I. część: S ta d tp lä n e u n d -a n s ic h te n ..., L ü b e ck 1 9 3 9 . 16 W s z y s tk ie d a ty w e d łu g : G . D e h i о, H a n d b u c h der d e u t­ schen K u n std en k m ä ler, Bd. 2, N o rd o s td e u ts c h la n d , Berlin 1 9 2 6 .

12 Lubeka, w id o k m iasta ( w g M M e r ta n . ..T o p o g ra p h ie S a x o n ia e In férion s", F ra n k fu rt 1 6 5 2 )

12 Lübeck, v ie w o f city (fro m M M e r i a n . „ T o p o g ra p h ie S axo n ia e I n ­ ferior a". F ra n k fu rt 1 6 5 2 )

13. Lubeka, w id o k m iasta p o zniszczen iac h w o jen n ych . 1 9 4 2 r . (fo t. z: H . S c h ö n h e r r , , , L ü b e c k ein st u n d je tz t" . L ü b e c k 1 9 5 9 ) 13. L ü b e c k , v ie w o f c ity fo llo w in g w a r dam age, 1 9 4 2 (p h o t, fro m : H . S c h ö n h e r r . „ L ü b e c k einst u n d je tz t" . Lü b e ck 1 9 5 9 )

14 Lubeka, w id o k m iasta, stan dzi siejszy (f o t H a n s Kripgans. L ü b e c k ) 14. Lübeck, v ie w o f city, cu rren t state (p h o t by H a n s K ripgans, L ü ­ b eck)

W takim miejscu, na końcu fiordu, stoi także katedra w Roskilde. kościół koronacyjny i spoczynku królów d u ń ­ skich. Dzisiejszy kościół pow stał jako trzecia budow la na tym miejscu w X II-X IV w .17 Obie jego wieże zachodnie były pierw otnie nakryte prostymi dachami d w u sp a d o ­ w ym i, ujętym i schodkow ym i szczytami (il. 15). Ich obecne w ysm ukłe zwieńczenia zostały nasadzone d o p ie ­ ro w 1635 r. i były być może w zorow ane na hełmach katedry lubeckiej. Tutaj prześcignęły nawet w swej w ysm ukłości gotyckie kształty — odczucie form, które

znajdzie sw oje apogeum w szczytach petersburskiej katedry i adm iralicji. Godne uwagi jest „ko n se rw a to r­ skie” rozwiązanie roskildzkie z XVII w., jego wczucie się w gotycką architekturę katedry. Wzniesienie hełm ów o takiej form ie było podyktow ane wyłącznie względami estetycznymi, a nie — jak powszechnie zniszczeniem

17 A F a n g , R o s k ild e D o m k irk e g e n n e m 1 0 0 0 àr. R o s kild e 1 9 6 0 .

15. R oski/de, cathedra! ar. 1600. d ra­ w in g by P e n n e (N a tio n a lm u s e u m , M ü n c h e n )

15. Roskilde, cathedra! ar. 16 00. d ra ­ w in g b y P e n n e (N a tio n a lm u s e u m . M ü n c h e n )

starszego zadaszenia. Uzupełnienie sylw ety katedry tw o ­ rzy tzw. Margarethespir, spiczasta sygnaturka nad skrzy­ żowaniem naw. Została ona — w edług przekazu — wzniesiona w 1413 r. i w ielokrotnie później odnawiana. W 1968 r. spaliła się w trakcie restauracji i została w krótce zrekonstruowana przy udziale w ładz konserwa­ torskich w swojej poprzedniej form ie (il. 16).

w Kalundborg, ratusz gdański, Lubeka) oraz takie, na których temat gorąco dyskutow ano (campanila w W e­ necji i kościoły kopenhaskie). W jednym w ypadku z w y ­ ciężyli przeciw nicy rekonstrukcji: (kościół uniwersytecki w Kopenhadze), uzasadniając swoje stanow isko tym, że należy respektować dzieło architekta, który dokonał przebudowy kościoła. Opisane kontrowersje miały

miej-16. R oskild e, katedra, stan ob ecn y (fo t. T e lvad F ilm )

16. R oskilde, cathedral, cu rre n t state

Wieże nadają katedrze roskildzkiej charakterystyczną syl­ wetę, która dom inuje w krajobrazie z odległości ponad 10 km. Czy można by z nich zrezygnować, gdyby nagle uległy zniszczeniu? Szybka odbudow a „M argarethespir" świadczy o tym, że nie byłoby dzisiaj w Danii w ą tp li­ wości co do potrzeby ich rekonstrukcji.

Przytoczone przykłady dotyczyły rekonstrukcji wiez i hełm ów w ieżow ych w okresie ostatnich stu lat. Były między nimi obiekty, których odtworzenie uważano w ó w ­ czas jednoznacznie za potrzebne i praw idłow e (kościół

see na początku XX w. W Kopenhadze dotyczyły one wież, które straciły sw oje hełmy ok. sto lat wcześniej i gdzie przyzwyczajono się do ich bezhełmowej formy. Z pewnością odgryw a przy podjęciu decyzji o rekonstru­ kcji istotną rolę dystans czasowy. Tak np. kiedy w latach pięćdziesiątych, podczas restauracji ratusza toruńskiego, poruszano problem ewentualnego odtw orzenia jego zn i­ szczonego w 1703 r. hełmu w ieżowego, nie było ani jednego głosu na poparcie takiego zamierzenia. Wszyscy uczestnicy dyskusji uznali dzisiejszą formę wieży za

z a dow alającą18. Powszechne było natom iast pragnienie odb ud ow y, także ze strony władz konserwatorskich, kiedy chodziło o obiekty zniszczone w czasie ostatniej w ojn y, których daw ny w ygląd zachował się jeszcze

18 E. G ą s i o r o w s k i , L ’h ô te l de ville de Toruń. H is to rie et a d a p ta tio n en m u s é e . „ K w a r ta ln ik A rc h ite k tu ry i U rb a n is ty k i" 1 9 6 7 , t. X II. z. 2, s. 3 9 ; oraz te n że: D as A lts tä d tis c h e R a th a u s in Th orn ( T o r u ń ) , „ Ö s te rre ic h is c h e Z e its c h rift fü r K unst un d D e n k ­ m a lp fle g e 1 9 6 8 , s. 1 3 4 .

świeżo w pamięci. W spółdecydow ały tu aspekty em o­ cjonalne oraz okoliczność, że dzisiaj bardziej niz daw niej m yślim y w kategoriach w artości zespołów architekto- niczych. To jest zapewne powodem , ze realizacje, które w sw oim czasie były burzliw ie dyskutow ane — jak np. odbudow a cam panili na placu Św. Marka w Wenecji dzisiaj uważamy za rozwiązania w łaściw e, nie budzące takich jak w ów czas w ątpliw ości,.

dr E u g e n iu s z G ą s io ro w s k i

T H E T O W E R A N D R E S T O R A T IO N IS S UE S

T h e artic le discusses th e resto ra tio n o f h isto ric al o b je c ts as regard s th e p ro b le m o f re c o n s tru c tio n o f a to w e r and its fin ia l. T h e p ro b le m stem s fro m th e c o n flic t b e tw e e n th e o ry an d p ra c tic e in h isto ric al o b je c t resto ra tio n . T h is c o n flic t exists b e tw e e n th e g e n e ra lly m a in ta in e d p rin c ip le o f pres erv in g a histo ric al art o b je c t in its c u rren t, a u th e n tic s h a p e an d th e e ffo rt to w a rd s its s u p p le m e n ta tio n w h e n e v e r th e c o m p a c tn e s s and in te g ra lity o f th e artis tic im p ress io n has b e e n d is to rte d . Even th o u g h th e p ro b le m is tim eless, th e issue b e c a m e p a rtic u la rly s ig n ific a n t d u rin g th e p e rio d o f re c o n s tru c tio n a fte r th e last w a r. T w o q u e s tio n s w e r e c o n sid ered : w h ic h re c o n s tru c tio n s are not o n ly to le ra te d to d a y , b u t also a c c e p te d an d c o n s id e re d a p p r o ­ p riate an d n e e d e d , an d have o u r v ie w s a lte re d recen tly . In th e iig h t o f th e s e q u e s tio n s a series o f a rc h ite c to n ic plans w e re e x a m in e d , th e s e b e in g fro m th e 1 9 th an d 2 0 th c e n t, fro m Ita ly (V e n ic e ) , D e n m a rk an d th e n o rth e rn reg io n s o f G e rm a n y an d P o la n d . T h e s u b je c t w a s d iv id e d in to ch a p te rs o n th e role o f th e to w e r as an e le m e n t o f th e b u ild in g 's stru ctu re, its m e a n in g in th e in terio r o f a to w n or city, in its o u tlin e a n d lan d s cap e. T h e role o f to w e rs is n o t in s ig n ific a n t, as th e y o c c u p y an e m in e n t p o s itio n in th e e ffe c t o f a rc h ite c to n ic fo rm s o n a c c o u n t o f th e ir v e rtical lin e an d d o m in a tio n o v e r th e su rro u n d in g s . T h e ir loss

fro m th e to w n lan d s cap e of w h ic h th e y had b e en an ele m e n t is th e re fo re k e e n ly fe lt by th e ob server and e v o ke s a desire for re c o m p o s itio n . A es th e tic m o tiv a tio n s for re c o n s tru c tio n are a c c o m p a n ie d by e m o tio n a l aspects, o ften d e e p e n e d by p a trio tic fe e lin g s , as w a s th e case in P o la n d after th e w a r. S o m e of the re c o n s tru c tio n s discussed in th e article w e re g e n e ra lly a c c e p ­ te d , oth ers — su ch as th e reco n s tru c tio n of th e c a m p a n ile at St M a r k ’s S q u a re in V e n ic e an d plans for re creatin g th e ch urch d o m e s in C o p e n h a g e n (c arried o u t in th e b e g in n in g o f th e 2 0 th c e n t.) — w e re h e a te d ly discussed. In o n e case o p p o n e n ts of reco n stru ctio n w e re victorio us (C o p e n h a g e n ). Th ere w as, h o w e ­ ver, a g e n eral desire to reco n stru ct to w e rs an d th eir fin ials also on th e p a rt o f th e re sto ra tio n a u th o ritie s — after th e last w a r (e .g . th e ch u rch e s in Lü b e ck an d th e to w n hall in G d a ń s k ). T h e reaso n, a p a rt from th e e a rlie r-m e n tio n e d m o tiv es for r e ­ c o m p o s itio n — w a s th e fresh m e m o ry of th e fo rm er a p p e a ra n c e o f th e d e s tro y e d o b jec ts (w h e re a s th e d is ta n c e of tim e m akes o n e g e t used to th e altered fo rm ) an d a g rea ter te n d e n c y th an b e fo re to th in k in th e ca te g o rie s o f v a lu es of a rc h ite c to n ic c o m p le x e s . T h e last seem s to be also th e reason w h y r e c o n ­ stru c tio n s o n c e co n sid ered very co n tro v ersial, are e v a lu a te d fa v o u ra b ly to d a y .

L E C H K R Z Y Ż A N O W S K I

H IS T O R Y Z M NA OPAK? REFLEK SJE N A D K O N S E R W A C J Ą

Z A B Y T K Ó W W D W U D Z IE S T Y M W IE K U *

Gdy dziew iętnasty w iek m iał się ku ko ńco w i, w ielkie emocje fa c h o w c ó w związanych z ochroną i konserwacją zabytków architektury zdaw ały się zanikać. D om inujący w architekturze historyzm z w olna w ią d ł po stuletnim przerabianiu wszystkich lekcji stylistycznych. Od neo- romanizmu sięgnął po któreś z rzędu rokoko, az nastą­ piło pomieszanie m o ty w ó w , ze tylko term in historyzm pozw alał zakw alifikow ać b ud ow lę do odp ow ied nie j szu­ flady.

O sobliw e m otyw y dekoracyjne, w lepiane niemal, c u ­ kierniczym , a jednocześnie przem ysłowym systemem w pom patyczne fasady czynszówek, miały jeszcze perspe­ ktyw ę przetrwania kilku dziesiątek lat, zwłaszcza na p ro w in cji.

Nie ulegało jednak w ą tp liw o ś c i — idzie now e. Używano określeń art nouveau, art moderne. A od 1889 r. zadzi­ w iała św iat stalow a wieża Gustawa Eiffela. W arto dodać, ze kilkadziesiąt lat po histerycznych reakcjach lokalnych paryskich estetów znalazła się, obok Wersalu i katedry w Chartres, w śród narodow ych pomniKÓw Francji, m o n u ­

m ents classe. Ten fakt protestów nie w zbudził.

Konserwatorzy zabytków , a raczej ich restauratorzy, mieli

— jak zdawać się m ogło — szansę uw olnienia się od obo w ią zkow e go dotąd, a m ocno juz zuzytego uniform u historyzmu. Także i ku nim zblizał się now y, wspaniały św iat obiektyw nych, a usystem atyzowanych kryteriów ocen, naukow ego zgłębienia historycznej, oryginalnej materii zabytku — dokum entu dziejów, jednym słowem — der M oderne Denkmalkulturs.

W arto przypomnieć, ze zabiegi konserwatorskie polegają na utrw alaniu oryginalnej b ud ow li historycznej, co język współczesny określa mianem remontu bieżącego. W szel­ kie zaś modernizacje zabytków w dobie dziew iętnasto­ w iecznego historyzmu polegały, poza działaniami czysto technicznym i, g łó w nie na upiększaniu w ystroju dekora cyjnego bądź na przywracaniu — jak postulow ano b u d o w li pierw otnej św ietności stylowej wedle idei pana restauratora. W ielka część historycznych zamków i pa­ łaców , katedr czy skromnych kościołów Europy (W ysp

* T e kst te n zo s ta ł w y g ło s z o n y na sesji n a u k o w e j z a ty tu ło w a n e j H is to ria i d zie ło sztuki, z o rg a n iz o w a n e j przez S to w a rz y s z e n ie H is to ry k ó w S ztu k i w lis to p a d zie 1 9 8 8 r. w K ra ko w ie.