Badania technologiczne trzech nagrobnych stel egipskich na podłożu drewnianym z Muzeum Narodowego w Krakowie : część II

Władysław Szyszko

Badania technologiczne trzech

nagrobnych stel egipskich na

podłożu drewnianym z Muzeum

Narodowego w Krakowie : część II

WŁADYSŁAW SZYSZKO

BADANIA TECHNOLOGICZNE TRZECH

NAGROBNYCH STEL EGIPSKICH

NA PODŁOŻU DREWNIANYM Z MUZEUM NARODOWEGO W KRAKOWIE*

(CZĘŚĆ II)

BADANIA BARWNIKÓW

B a r w n i k i b i a ł e . Bieli używ ano do m a­ low ania ju ż w czasach p red y n astyczn ych i cho­ ciaż nie badano jeszcze dokładnie ich składu z dużym praw dopodobieństw em m ożna stw ie r­ dzić, że był to albo w ęglan w apnia (k re d a )*, albo siarczan w apnia (g ip s)2. O bydw ie su b sta n ­ cje b yły ju ż w ted y pow szechnie znane. Obecność czystego w ęglanu w ap nia stw ierdzono n a k a ­ m ien nej polichrom ow anej steli (XI dynastia) z M uzeum N arodow ego w K rakow ie 3. S p u rre ll znalazł resztk i gipsu n a obiektach pochodzących z czasów IV i V III d ynastii, zaś w ęglan w apnia n a m alow idłach z E l-B ersh eh (XII d y n a s tia )4. Ś lad y w ęglanu w apnia stw ierd ził B o r c h a rd t5

badając głowę słynnego polichrom ow anego po­ p iersia N efretete, zaś n a drew n ian ym posążku E chnato n a z tego sam ego okresu w ystępow ała m ieszan in a k red y i gipsu. Lucas w y k ry ł w ęglan w ap n ia n a obiekcie z czasów V dynastii, siarczan w ap n ia na drew n ianej szkatułce z VI dynastii, n a to m ia st n a 12 innych d rew nian y ch przedm io­ ta c h znalazł ślady zarów no w ęglanu, ja k i sia r­ czanu w apnia. O bydw a m a te ria ły w apienne sto ­ sow ano jako białe b arw n ik i oraz jako w y p ełn ia­ cze zapraw . W ystępow ały one w obfitych zło­

żach n a tere n ie całego E giptu. C iekaw ych in fo r­ m acji na tem a t bieli sporządzanej ze sproszko­ w anej łuski m ątw dostarcza W a g e n a a re, lecz jego teo ria w ym agałaby dokładniejszych i w n ik ­ liw szych analiz.

S tela XI-489. Biel o odcieniu szaraw ym : a — tło sceny, b — m niejsze p ro sto k ątn e fra g m en ty o r­ n am en tu opasującego całość m alow idła n a licu steli, с — środek pióropusza na h ełm ie boga Am ona, d — trz y k w ia ty lotosu nad stołem ofiarnym . P obran o próbkę z białego fra g m en tu k w iatu lotosu. R eakcja m ikrokrystaloskopow a n a zaw artość Ca: p róbk a + HC1 — b ra k C 0 2. Po lekkim podgrzaniu nad palnikiem pow stały bez­ b arw n e k ry sz ta ły długich igieł, ułożonych w wiązki, c h a rak tery sty czn e dla C a S 0 4.

W niosek: jako białego b a rw n ik a u ży to gipsu praw dopodobnie z dom ieszką sproszkow anego węgla.

S tela XI-646. Z ap raw a koloru białego p ełni na m alow idle rów nież fu n k cję białego barw nika. A nalizy w yko nan e przy użyciu rea k c ji m

ikro-* Część pierwszą artykułu zamieszczono w „Ochronie Zabytków ” X X V (1972) nr 3, ss. 170—182. Podstawow e badania barwników przeprowadzono w Pracowni Kon­ serw atorskiej Muzeum Narodowego w Krakowie pod kierunkiem mgr. M. Niedzielskiej.

1 J. H o p l i ń s k i , Farby i spoiw a malarskie, Kraków- W rocław 1955, ss. 127—128; K. W e h l t e , Werkstoffe

u nd Techniken der Malerei, Ravensburg 1967, s. 423.

* J. H o p l i ń s k i , o.e., s. 131; K. W e h 1 1 e, o.e., s. 231.

3 J. C e r n y , The stela of Merer in Cracow, „Journal of Egyptian Archaeology”, XLVII (1961), s. 9.

4 A. L u c a s , Ancient Egyptian Materials and In­

dustries, London 1962, s. 349.

5 L. B o r c h a r d t , Porträts der Königin Nefretete, Leipzig 1923, s. 32.

• M . W a g e n a a r , Microscopisch en Microchemisch

onderzoek van einige Egyptische kleuerstoffen, „Pharm.

krystaloskopow ej i sp ek tro g rafii e m is y jn e j7 w y ­ kazały obecność gipsu z dom ieszkam i m agnezu, glinu, krzem u, m iedzi i żelaza.

B a r w n i k i ż ó ł t e . E gipcjanie u żyw ali dwóch różnych typów barw ników . Jeden to ■— żółta ochra n a tu ra ln a w y stęp ująca w bogatych złożach na tere n ie E giptu, k tó ra swój kolor za­ wdzięcza obecności uw odnionego tle n k u żelaza 8, zaś d rugi to — au ry p igm en t, czyli n a tu ra ln y siarczek arsenu 9. Żółtej ochry używ ano ju ż w czasach predyn astyczn ych (np. m alow idła z H ierakonpolis). P o nadto stw ierdzono jej ślady n a zabytkach z czasów IV, V, XII, X V III d y ­ n astii oraz m alow idłach z okresu El-A m arna. N iektóre grobowce z czasów Nowego P a ń stw a w D eir el M edineh posiadają m onochrom atycz­ ną dekorację w ykonaną w łaśnie p rzy użyciu żółtej ochry 10.

A u rypig m en tu nie używ ano aż do połowy XVI w. p.n.e. Jego ślady w y kry to , podobnie jak w przypadku b arw n ik a białego, n a głowie po­ p iersia N efretete oraz n a drew n ianej figurce E chnatona. W edług M a c k a y a11 użyto au ry p ig ­ m entu n a m alow idłach grobow ych nekropoli te- bańskiej, n ato m iast Lucas stw ierdził rów nież jego w ystępow anie n a 8 obiektach pochodzą­ cych z czasów X V III dynastii. W arto w spom ­ nieć, że sztucznie w y tw arzan y au ry p ig m en t od­ znacza się silnym i w łasnościam i tru jący m i, lecz jako m in erał jest raczej nieszkodliw y i chętnie był stosow any przez E gipcjan. Ś lady m in erału zostały w y k ry te przez L ucasa n a płóciennym w oreczku pochodzącym z grobow ca T u t-en ch - A m o n a12 oraz przez P etrieg o w czasie w yko­ palisk prow adzonych na tere n ie osady G urob (praw dopodobnie X V III lu b X IX dynastia). P rzypuszcza się, że n a tu ra ln y siarczek arsen u nie w y stęp uje w Egipcie, chociaż C ouyat jako ew entu alne źródło surow ca w ym ienia oazę K h arg a lub W yspę św. J a n a n a M orzu Czerw o­ nym 1S. Bardziej praw dopodobny w y d aje się fak t, że n a tu ra ln y au ry p ig m en t był im portow any z P ersji, choć w znacznych ilościach w y stęp u je też n a teren ie A rm enii i A zji M niejszej. R eisner w ym ienia ponadto żółty b arw n ik uzyskiw any z piaskow ca (massikot) będący żółtym tlenk iem ołowiu, którego ślady znaleziono n a paletce z ok.

7 zob. część 1 artykułu zamieszczona w „Ochronie Za­ bytków ”, XXV (1972) nr 3, ss. 170— 182.

8 R. J. F o r b e s , Studies in Ancient Technology, III Leiden 1955, s. 218.

9 J. H o p l i ń s k i , o.e., ss. 81, 88, 136; K. W e h l t e, o.e., ss. 105—106.

10 E. B r u y è r e , Tombes â décor monochrome, ss. 9— 10, cyt. A . L u c a s , Materials ... s. 350.

11 E. M a с к a y, On the use of beeswax and resin as

varnishes in Theban tombs, Ancient Egypt, 1920, s. 37.

12 H. C a r t e r , T u t-A n kh -A m en — ein Ägyptisches

400 r. p.n.e.14 Żółty b arw n ik n a kam ien n ej ste li M erera z czasów X I dy n astii je st podobno sp ro sz­ kow anym w ęglanem w apnia zab arw io n ym za pom ocą sub stan cji organicznej 15. W edług W a- g en aara używ ano rów nież żółtej ochry w p o łą ­ czeniu z m ate ria ła m i organicznym i.

S tela XI-489: a '— p ro sto k ątn e e lem en ty o rn a ­ m en tu opasującego całość sceny, b — pionow e paski o rnam etu n a skrzyn iach zaw ierający ch капору, с — tło 6-pasm ow ego pionowego n ap isu hieroglificznego pow yżej A m ona i n a d głow ą bogini M ut, d — k a rn a c ja ciała M ut w ra z z częś­ cią szaty u dołu i n ak ryciem głowy, e — szata A m ona (ozdoby — bransolety) z n a k ry c iem gło­ w y (pióra), f •— fra g m en ty kielichów k w ia tu lo­ tosu. P obrano próbkę b arw n ik a żółtego z o rn a ­ m en tu (praw a strona) i poddano analizie. 1. R e­ akcja barw iąca n a zaw artość Fe. W ynik pozy­ tyw ny. R eakcja przebiegała ja k w p rzy p a d k u p róbki zapraw y pobranej ze steli XI-489 ie. A n a­ liza w ykazała znaczną zaw artość k atio n ó w F e ’* w barw n ik u żółtym . 2. R eakcja spraw d zająca na nieobecność arsen u w próbce. P ró b k a rozp usz­ czona w HC1 i zadana azotanem s re b ra A g N 03

nie dała ch arak terysty cznego żółtego osadu a rse- n ianu sreb ra. D rugą część rozpuszczonej prób ki zadano siarczkiem am onu (NH4)2S 2.1 w ty m w y ­ padku otrzym ano w ynik negaty w ny ; b ra k ch a­ raktery sty czn eg o żółtego osadu siarczku arsenu. 3. A naliza prób k i b a rw n ik a żółtego z o rn am e n tu (lewa strona) za pom ocą m etody sp e k tro g ra fii em isyjnej w ykazała obecność n astę p u jąc y c h pierw iastków ; Fe, Si, Mg, Al, Ca. M asa prób ki pobranej z obiektu była w yjątkow o m ała, przez co uzyskano bardzo słabe widm a.

W niosek: na podstaw ie zaw artości jonów Fe** i nieobecności As**‘ w próbce m ożna określić u ż y ty b arw n ik jako ochrę żółtą 17, czyli w odoro­ tlen ek żelaza z dom ieszką krzem u, m agnezu, glinu i w apnia.

S tela XI-646: a — k orona z ureuszem n a głowie bóstw a R e-H arachte, b — naszyjn ik i ciało bós­ tw a, с — kielichow ata p odstaw a stołu ofiarnego, d — tło nap isu hieroglificznego, e — fra g m en t tron u. P ob ran o próbkę b a rw n ik a żółtego z u re - usza R e-H arach te i poddano analizie. 1. R eakcja

Königsgrab, I, ss. 110—111, cyt. A. L u с a s, Materials ...,

s. 354.

18 J. C o u y a t , „Bulletin Society de M inéralogie”, X X X I (1908) s. 348.

14 A. P. L a u r i e, Materials, used in the Painter’s Craft

from the Earliest Times to the End of the X V II-th Century, London 1911, ss. 26—28.

15 J. С e r n y, o.e., s. 9.

16 zob. część 1 artykułu „Ochrona Zabytków”, XXV (1972) nr 3, ss. 170—182.

17 J. H o p 1 i ń s к i, o.e., s. 138, K. W e h 1 1 e, o.e., ss. 92— 93.

barw iąca n a zaw artość Fe. W ynik pozytyw ny. R eakcja jak w p rzy p ad k u próbki zapraw y ze steli XI-489 18. A naliza w ykazała znaczną zaw ar­ tość kationów Fe*' w b arw n ik u żółtym . 2. R eak­ cja spraw d zająca n a nieobecność As*” w próbce. W ykonano reak cję z siarczkiem am onu. S tw ie r­ dzono b rak ch arak tery sty czn ego żółtego osadu siarczku arsenu. W ynik n eg atyw n y ; b rak jonów As**’ w badanej próbce.

W niosek: u żyty b a rw n ik żółty na podstaw ie w y­ konanych analiz, m ożna określić jako ochrę żół­ tą (w odorotlenek żelaza) z dom ieszkam i, k tó ry ch nie badano.

B a r w n i k i c z e r w o n e . Podstaw ow ym i barw n ik am i czerw onym i w S taro ży tn y m E gip­ cie b y ły n a tu ra ln e tle n k i żelaza w y stęp u jące licznie n a tere n ie całego k ra ju 19. P o d w zględem chem icznym rozróżnia się dw a głów ne typy: czerw one tlen k i żelaza (bezwodne) i czerw one ochry (uw odnione tle n k i żelaza). Jed n e i drugie n azyw an e są czasem h em atytem , k tó ry oznacza m in eraln ą ru d ę żelaza. Z okresu pred y n asty cz- nego pochodzą ślady czerw onego b arw n ik a określanego jako ochra; zachow ał się on na o biektach ceram icznych pochodzących z cm en­ tarz a w A rm ant. S p u rre ll od kry ł n a obiekcie pochodzącym z czasów IV dynastii czerw ony tlenek żelaza (nazyw a go czerw onym h e m a ty ­ tem ) i resztki czerw onej ochry zm ieszane ze ściem niałym gipsem (obecność m anganu), a na zabytk ach z X II i X V III d y n a s tii20 czerw one tlenk i żelaza — ochrę czerw oną i żółtą paloną. Na ogół używ ano czerw onej ochry w stan ie n a ­ tu ra ln y m , jakkolw iek nie m ożna w ykluczyć fak tu uzyskiw ania czerw onego b arw n ik a po­ przez prażenie ugrów n a tu ra ln y c h . N atom iast tru d n o zgodzić się z tw ierdzeniem T o c h a 21, że czerw oną ochrę zawsze uzyskiw ano z żółtej. S p u rre ll i R ussell badali skład żółtej ochry p a ­ lonej, lecz w yniki ich p racy nie są zupełnie j a s n e 22. T rzeba przyznać, że m ając do dyspozy­ cji m ik ro skop ijn ą ilość p igm entu zeskrobanego z obiektu, n iezw ykle tru d n e, a n aw et niem ożli­ we s ta je się rozróżnienie tych dwóch podobnych su bstancji. Złoża ochry n a tu ra ln e j o głębokim odcieniu czerw ieni z n ajd u ją się w k ilk u m ie j­ scach n a tere n ie E giptu, np. w pobliżu A ssuanu i oazy zachodniej części pusty n i. M ożna także zaobserw ow ać p rzy k ład y zm iany b arw y żółtej o ch ry n a czerw oną na sk u tek działania ognia p o d trzy m y w an eg o w grobow cach. C zerw ony b a rw n ik u ży ty n a m alow anych naczyniach ce­

ram icznych z K erm a m iał być, zdaniem Reisne- ra 23, o trzym y w any z piaskow ca. Niedaw no Iv er- sen 24 wzbogacił listę egipskich barw ników o r e ­ algar, czyli czerw ony siarczek arsenu w y stęp u ­ jący podobno na obiektach z czasów Nowego Państw a; czasem do rea lg aru dodaw ano a u ry - pigm ent.

S tela XI-489: a — p ro sto k ątn e elem enty o rn a­ m en tu opasującego całość sceny, b — pionowe paski o rnam en tu n a skrzynkach zaw ierających капору, с — nie zidentyfikow ane przedm ioty na stole ofiarnym , d — k o n tu ry ciała i ubioru bogi­ ni M ut i ubioru Am ona, e — naszyjniki z am u ­ letam i dwóch leżących szakali, f — łodygi trzech kw iatów lotosu, g — k o n tu ry tro n u Am ona. Po­ brano próbkę b arw n ik a czerwonego z o rn am en­ tu (praw a strona) i poddano analizie. 1. R eakcja barw iąca na zaw artość Fe. W ynik pozytyw ny. R eakcja przebiegała jak w przy p adku próbki zapraw y steli i w ykazała znaczną zaw artość k a ­ tionów F e ” w b arw niku czerw onym . 2. R eakcja m ikrokrystaloskopow a na zaw artość Al. Do kro pli ro ztw o ru składającego się z rozpuszczo­ nej w HC1 próbki w prow adzono k ry ształek K H S 04 i ostrożnie podgrzew ano do pełnego roz­ puszczenia. Przebieg reak cji obserw ow ano pod m ikroskopem . K iedy na brzegach kropli u tw o ­ rzy ł się biały osad ogrzew anie przerw ano. W y­ nik — w ykry stalizo w ały bezbarw ne k ry ształy ału n u K A 1(S04)2, 1 2H20 w form ie sześciobo- ków i k w a d ra tó w zachodzących na siebie (il. 1) 25. R eakcja w y kazuje obecność jonów Al*” w ba­ danej próbce. 3. A naliza próbki b arw n ik a czer­ wonego z ornafnentu (praw a strona) za pomocą m etody sp ek trog rafii em isyjnej w ykazała obec­ ność n astęp u jący ch pierw iastków : żelazo (Fe) w yraźnie obecne, m agnez (Mg) m niej w yraźny, glin(Al) w yraźnie obecny, w apń (Ca) bardzo w yraźnie obecny, krzem (Si) i bar (Ba) w yraźnie obecne, ołów (Pb) i m iedź (Cu) ślady. Uwaga, skala porów naw cza rozum iana jest jed y n ie dla porów nania ilościowego w ram ach danego p ie r­ w iastka, nie może służyć do porów nyw ania za­ w artości różnych pierw iastków .

W niosek: n a podstaw ie zaw artości jonów Fe, Al, Si w próbce m ożna określić u ży ty barw n ik jako czerw oną ochrę, czyli glinokrzem ian zabarw io­ ny tlenk iem żelaza w raz z dom ieszkam i m agne­ zu, w apnia, ołowiu, m iedzi i baru.

Stela XI-645: a — elem enty orn am entu geom e­ trycznego, b — dolna część ciała K ebechsenufa,

18 zob. część 1 arty k u łu , „O chrona Z ab y tk ó w ”, XXV (1972) n r 3, ss. 170— 182.

19 R. J. F o r b e s , Technology..., s. 207. 20 A. L u c a s , Materials..., s. 347.

21 M. T о с h, The Pigments of the Tomb of Perneb, „ J o u rn a l of C hem ical E d u ca tio n ”, X (1918), ss. 118—119.

22 A. L u с a s, Materials..., s. 348.

23 G. A. R e i s n e r, K erm a, IV—V, ss. 291—292. 24 E. i V e r s e n, Som e A n cien t E gyptian P aints and

P igm ents, London 1958, ss. 49—52.

25 H. К e u n e, B ilderatlas zur q u a litativen anorga­

1. S tela X I —489, reakcja m ik r o kry sta lo sk o p o w a na za­ w artość A l'" w próbce — w y k ry sta lizo w a ły się bez­ barw ne k r y szta ły ałunu K A I w fo rm ie kw a d ra ­ tó w i sześcioboków ; pow iększenie 150X (fot. W. S zy sz­ ko)

1. S te le X I — 489: m icrocrystalloscopic reaction for th e content of A l”’ in sam ple; colourless crystals of K A I (S 0 4)2 a lu m have precip ita ted in fo rm of squares and h exagons; m a g n ifie d 150 tim e s

2. S tela X I —645, reakcja m ikro kry sta lo sk o p o w a na za ­ w artość F e" w próbce — w y stą p iły k r y szta łk i (k w a ­ d ra ty , sześciokąty, ostrosłupy) c h a ra kte rystyc zn e dla soli żelaza; pow iększenie 100X (fot. W. S zyszko ) 2. S te le X I — 645: m icrocrystalloscopic reaction fo r th e co n ten t of Fe’’ in sam ple; crysta ls ty p ica l fo r ferrous salts (squares, h exagons and pyram ides) have preci­ pitated; m a g n ifie d 100 tim e s

с — głow a Im seta, d — szaty nie z id en ty fik o ­ w anego bóstw a, e — to rs O zyrysa, f — głow a i tors zm arłego, g — dysk słoneczny i ele m en ty skrzydeł, h ■— w stęgi zw isające na rękach trz e ch bóstw stojących za O zyrysem . P obrano p rób k ę b arw n ik a ciem noczerw onego z o rn am en tu (p ra ­ w a strona) i poddano analizie. 1. R eakcja b a r ­ w iąca n a zaw artość Fe. W ynik po zytyw ny. Stw ierdzono znaczną zaw artość kationów F e ” w b arw n ik u ciem noczerw onym . 2. R eakcja m i­ krokrystalo sk o pow a na w y k ry w an ie Fe jak o kom pleksow ej soli cezowo-żelazowej 2\ tzn. k il­ ku typów chlorków żelazowo-cezowych o n a ­ stęp u jący m składzie: F eC l3*2CsCl*H20 ; 2FeC l3*

•2CsCl. P rzebieg badania. P ró b k ę rozpuszczono w 2n HC1. P o odparow aniu n ad palnik iem do­ dano znów k ro p lę 2n HC1. P rz y rów noczesnym podgrzew aniu dodano CsCl w postaci m ałego k ry sz ta łk u . W ynik — tw orzą się cy tryn o w ożółte i brązow aw e k ry sz ta łk i w postaci k w ad rató w , sześciokątów, ostrosłupów . J e st to ty p k ry sz ta ­ łów c h a ra k te ry sty c z n y dla soli F e (il. 2).

W niosek: na podstaw ie w yników przeprow adzo­ nych analiz m ożna określić u ż y ty b arw n ik jako czerw oną ochrę, podobnie jak w steli XI-489. B a r w n i k i z i e l o n e . Na ogół p rzy jm u je się, że zielony b arw n ik uży w any w S taro ży tn y m Egipcie zawdzięczał swój kolor zaw artości m ie­ dzi. P rzez prażenie piasku, zw iązków alkalicz­ nych i ru d y m in eraln ej zaw ierającej m iedź u zys­ kiw ano sztuczny stop, k tó ry po sproszkow aniu m ógł zostać u ż y ty jako w ypełniacz farby ; znany ju ż był za czasów panow ania VI dynastii. P o ­ chodzącą z okresu p redynastycznego zieleń określano jako „...jasnozielony proszek o ziar­ nistej s tru k tu rz e — praw dopodobnie m ala ch it” 27. Na m alow idłach grobow ych z czasów IV dy­ nastii w y stęp u je często sam m alachit lub z do­ m ieszką siarczanu w apnia oraz żółtego b a rw n i­ ka. Czasam i stosow ano m ieszaninę sztucznego błękitnego stopu i żółtej ochry (m alow idła z El- B ersheh i K ahun z czasów X II i X V III dynastii). W czasach Średniego i Nowego P a ń stw a weszła w użycie chrysocolla 28, czyli n a tu ra ln y węglan miedzi. Często stosow ano rów nież n a tu ra ln y barw n ik ziem ny tzw . ziem ię z ie lo n ą 2B. E ibner w spom ina o kładzeniu w arstw y m alachitu na bieli g ip so w e j80, zaś W agenaar 81 rozpoznał m a­ lach it i zielony stop n a k ilk u obiektach

pocho-26 H. К e u n e, o.e., s. 65, pl. 128.

27 J. H o p l i ń s k i , o.e., s. 158; K. W e h l t e , o.e., s. 136.

28 R. J. F o r b e s , Technology..., s. 222. 29 M. D o e r n e r , M alm aterial un d seine V erw endung

im Bilde, S tu ttg a rt 1960, s. 80.

80 A. E i b n e r, E n tw ic k lu n g un d W e rk sto ffe der W and­

m alerei, M ünchen 1926, s. 54.

dzących z okresu późnego. W edług B o rchardta ślady zielonego, sztucznego stopu w y stęp u ją na polichrom ow anej głowie w spom nianego już po­ piersia N efretete. E ibner om aw iając gru p ę fig u ­ rek z czasów X V III dyn astii zw raca uw agę na zastosow anie jako b a rw n ik a zielonego — sztucz­ nego stopu, nazyw ając go n aw et „zielenią egip­ sk ą” 32.

Stela XI-489: a — p ro sto k ątn e elem en ty o rn a­ m entu opasującego całość sceny, b — k w ia ty lo­ tosu trzy m an e przez A m ona w lew ej ręce, с ■— frag m en ty kielichów k w iatu lotosu, d — nogi i p ły ta stołu ofiarnego, e — naszy jn ik Amona, f — szata i n aszy jnik bogini M ut. Pobrano p ró b ­ kę z n aszy jn ik a boga A m ona i poddano analizie. 1. R eakcja b arw iąca na zaw artość Fe. W ynik po­ zytyw ny. R eakcja p rzebiegała jak w p rzy p ad k u p róbki zapraw y steli i w ykazała znaczną zaw ar­ tość kationów F e “ w b arw n ik u zielonym . 2. R e­ akcja m ikrokry staloskop o w a n a w y k ry w an ie Fe jako kom pleksow ej soli cezowo-żelazowej (por. badan ia pró b ki b a rw n ik a ciem noczerw onego ze steli XI-645). W ynik pozytyw ny. Zaobserw ow a­ no tw orzenie się kry ształk ó w c h a ra k te ry sty c z ­ nych dla soli Fe.

W niosek: n a podstaw ie stw ierdzen ia znacznej ilości kationów F e “ w próbce m ożna określić u ż y ty b arw n ik jako zieloną ziemię, dw u w arto ś­ ciowy krzem ian żelazow y z dodatkiem glinki. S tela XI-645: a — szata zm arłego, b — liść i k w ia t n a stole ofiarnym , с — p ióra zdobiące koronę O zyrysa, d — a try b u ty , szata i nogi O zyrysa, e — głowa i ręce nie ziden ty fik o w ane­ go bóstw a, f — syn H orusa — Im set od pasa w dół, g — górna część ciała K ebechsenufa (ostat­ nia postać w rzędzie), h — elem enty szerokiego o rn am e n tu poziomego odgraniczającego scenę od linii sklep ienia niebieskiego z u skrzydlonym dyskiem słonecznym . P obrano próbkę z o rn a­ m en tu (praw a strona) i poddano analizie. 1. R e­ akcja b arw iąca n a zaw artość Fe. W ynik pozy­ tyw ny . R eakcja przebiegła jak w p rzy p ad k u próbki zapraw y steli XI-489, lecz nie tak w y ­ raźnie. P o pow tórzeniu badania uzyskano id en­ tyczny rez u lta t. A naliza w ykazała nieznaczną ilość kationów F e “ w b arw n ik u zielonym . 2. A naliza pró bki b a rw n ik a zielonego z o rn am en tu (lewa strona) za pom ocą m etody sp ek tro g rafii em isyjnej w ykazała obecność n astęp u jący ch pierw iastków : m iedź (Cu) bardzo w yraźnie obec­ na, żelazo (Fe) i krzem (Si) obecne, w apń (Ca), m agnez (Mg) i glin (Al) w y raźn ie obecne, w ap ń (Ca), cyna (SN) ślady. 3. A naliza nied y sp ersy jn a x -flu o re s c e n c y jn a83 potw ierdziła znaczną za­ w artość Cu z dom ieszką Fe. P rom ieniow anie c h a ra k te ry sty c z n e w zbudzano p rom ieniam i у

32 A. E i b n e r , o.e., ss. 582—583.

33 A nalizę wykonano w Zakładzie Radiometrii Prze­ m ysłow ej Instytutu Techniki Jądrowej AGH w Kra­ kow ie pod kierunkiem dr J. Lubeckiego.

pochodzącym i z izotopu j j g Cd (T1/2 = 1,3 lat o aktyw ności 3 mei, E = 0,54 mev). P rom ienio­ w anie fluorescencyjne odbierał licznik p ro p o r­ cjonalny w raz z analizatorem im pulsu, p ra c u ją ­ cy w układzie w ielokanałow ym . Z alety m eto­ dy — pozw ala stw ierdzić obecność p ierw iastk a bez naru szan ia s tr u k tu ry obiektu, tj. bez pobie­ ran ia próbek. W ady — n ie pozw ala analizow ać p ierw iastków o zbliżonej liczbie atom ow ej. Róż­ nica Z m usi w ynosić co n ajm n ie j 3.

W niosek: na podstaw ie stw ierdzen ia zaw artości kationów Cu, Fe, Si, Al oraz Mg m ożna określić u ży ty b arw n ik jako m ieszaninę b łęk itu egip­ skiego (CaO— CuO— 4 S i0 2) i żółtej ochry, czyli w odorotlenku żelaza z dom ieszkam i m agnezu, glinu i cyny.

S tela XI-646: a — podstaw a tro n u R e-H arachte (cienkie linie poziome), b — dw ie ow alne form y po dwóch stro n ach stołu ofiarnego (liście?), с ■— k w iat lotosu. P o bran o p róbkę z liścia obok stołu ofiarnego i poddano analizie. 1. R eakcja b a r­ w iąca na zaw artość Fe. W ynik pozytyw ny; an a­ liza w ykazała znaczną zaw artość kationów F e ” w barw nik u. 2. R eakcja m ikrokrystaloskopow a n a nieobecność jonów Cu w próbce. P rzebieg badania. P ró b k ę rozpuszczono w kw asie azoto­ w ym i zadziałano rod an ortęcian em am onu (NH4)2[Hg(CNS)4]. W p rzy pad ku obecności C u” pow stają c h a rak tery sty czn e kry ształk i rodano- rtę c ia n u m iedzi C uH gCN S2. W ynik negatyw ny; nie zaobserw ow ano tw o rzen ia się kryształów , n aw et przy k ilk a k ro tn y m p ow tarzaniu reakcji. 3. A naliza n ied y sp ersy jn a x -flu o rescen cy jn a po­ tw ierdziła znaczną zaw artość jonów Fe i Si w barw n ik u zielonym .

W niosek: n a po dstaw ie stw ierdzen ia znacznych ilości Fe i Si w próbce m ożna określić uży ty b a rw n ik jako zieloną ziemię, czyli dwu w a rto ś­ ciowy krzem ian żelazow y z dom ieszką glinki. B a r w n i k i b ł ę k i t n e . N ajw cześniej zna­ nym barw nik iem b łęk itn y m jest w ystępu jący w przyrodzie m in erał — a z u r y t34 (Chessylit), czyli b łęk itn y w ęglan m iedzi, którego złoża zn ajd u ją się n a półw yspie Synaj. S p u r r e ll85 od­ k ry ł ślady ażury tu n a u żytej jako p aleta sko­ rupce, znalezionej w czasie w ykopalisk w M e- dum (IV dynastia) oraz w farbie, służącej dc m alow ania u st i brw i, n a tk an in ie spow ijającej m um ię z czasów V dynastii. W edług niego b a rw ­ nik, ze w zględu n a starość i zabrudzenia, p rzy ­ pom ina najb ard ziej zieleń. E lliot Sm ith om a­ w iając tę sam ą m um ię dodaje: „...oczy p rzed ­ staw iono p rzy użyciu zielonej farby , źrenice,

34 J. H o p 1 i ń s к i, o.e., s. 152; K. W e h 11 e, o.e., ss. 154—155.

kraw ędzie pow iek i brw i w ym alow ano zieloną p astą m alachitow ą.” 36 Ślady a z u ry tu znaleziono ponadto na m alow idłach z czasów X V III d y ­ n a s ti i 37. G łów nym barw nik iem b łęk itn y m był w Egipcie sztuczny stop sk ład ający się z k r y ­ stalicznego zw iązku krzem u, m iedzi i w apnia 38. U zyskiw ano go przez podgrzew anie razem związ­ ków krzem u, m iedzi (m alachitu), w ęglanu w ap ­ nia i w ęglanu sodu. Jak k o lw iek w opisie procesu

przetap ian ia w spom nianych w yżej surow ców przytaczanym przez P etrieg o m ów i się o „su b­ stan cjach alkalicznych” 39, nie p recy zując czy chodzi o sód, czy potas, m am y p raw o p rzy p u sz­ czać, że głównie stosow ano pow szechnie w y stę­ p ujący n a tere n ie E giptu — w ęglan sodu. W i- tr u w iu s z40 rów nież tw ierdził, że b łęk itn y stop egipski uzyskiw ano przez sta p ia n ie piasku, opił­ ków m iedziow ych i w ęglanu sodu (n itri flore •— natron). T eofrast odnosi b łęk it do m ateriału , k tó ry nazyw a kyanos i w yw odzi jego pochodze­ nie z Egiptu, zaś P lin iu s z41 w spom ina o egip­ skim caeruleum , nazyw ając go „rodzajem p ias­ k u ” . Skład tegoż stopu badało w ielu chem i­ ków 42, a najw cześniejsze p róby m iały m iejsce n a początku X IX w. (H um phry Davy). Godne uw agi są badania przeprow adzone przez Fouqué i R u s s e lla 43, k tó ry m udało się uzyskać próbki identycznego praw ie b łęk itu egipskiego oraz S p u rre lla opierającego się n a znalezionych w E l-A m arna śladach prod u k cji stopu. W r. 1914 L aurie, Mc L intock i Miles potw ierd zili w y niki prac Fouqué, uw ażając, że b łęk it egipski m ożna uzyskać i dziś przez w spólne podgrzew anie szla­ chetnego gatu n k u piasku, w ęglanu m iedzi, w ę­ glanu w apnia i sodu. W tedy p rzy tem p e ra tu rz e ok. 830— 850°C tw orzą się w yraźne, b łęk itn e k ryształy. Podobny e k sp ery m en t pow tórzyła L. Hodgson 4\ k tó ra otrzy m ała stop o w ysokim stopniu pleochroizm u, dzięki zastąpieniu w ęgla­ n u sodu chlorkiem sodu i podgrzew aniu m ie­ szaniny do te m p e ra tu ry 850°C. K olor sproszko­ w anej próbki błęk itu , ja k sądzono n a podstaw ie

36 A. L u c a s , M aterials..., s. 340. 37 R. J. F o r b e s , Technology..., s. 216.

38 J. H o p l i ń s k i , o.e., s. 153; K. W e h 1 1 e, o.e., ss. 155—156; M. D o e r n e r, M alm aterial..., s. 76. 39 A. L u c a s , M aterials..., s. 341.

40 W itruw iusz (VII, 11, 1—2) nazyw a go caeruleum i po­ chodzenie jego w yw odzi z A lek san d rii, chociaż w iado­ mo, że był znany w cześniej o ponad 2 tysiące la t zanim p ow stało to m iasto.

41 P l i n i u s z , H istoriae N aturalis, X X X III, 57—58. 42 H. R a b a t é , A ’propos du „bleu é g y p tie n ”, „P ein tu ­ res, Pigm ents, V ernis”, X X X IV (1958), ss. 343—345. 43 W. J. R u s s e 11, „N a tu re”, X L IX (1893—94), ss. 374— 375.

44 L. H o d g s o n , E gyptian blue jrit, Occasional Papers,

Society о/ M ural decorators and P ainters in T em pera,

III (1936), ss. 36—38.

fotografii w ykonanych przy zastosow aniu p ro ­ m ieni X , w ynikał z obecności glinianu m ie d z i45;

nowsze bad an ia znacznie osłabiły ten pogląd. S chippa i T o r ra c a 4e, a w rok później N icolini i S a n tin i47, badając próbki p rzy zastosow aniu m etod chem icznych, m ikrokrystalo graficzny ch oraz prom ieni x, otrzym ali w ierną rep ro d u k cję stopu przy te m p e ra tu rz e 840°C; zw racali p rzy tym szczególną uw agę na czynniki w y w ierające w pływ n a tw orzenie się kryształów . U zyskane w yniki potw ierdziły słuszność drogi obranej przez Fouqué i Lauriego oraz ich licznych w spół­ pracow ników , lecz nie byli oni jeszcze w stan ie bliżej określić zasady pow staw ania sztucznego błękitu. D ata pierw szego użycia powyższego stopu jest raczej niepew na, choć w edług S p u rre ­ lla i L auriego mogło to nastąpić w czasach p a ­ now ania IV dynastii. S m ith 48 przytacza szereg przykładów potw ierdzających tę tezę. Na ogół za najw cześniejsze uw aża się ślady b łęk itu zna­ lezione w grobow cu P er-n eb , jakkolw iek L au rie skłonny jest przesunąć datę pojaw ienia się b łę ­ k itu w znacznej ilości do czasów panow ania XI dynastii. Później b arw n ik ten u ży w an y jest już często w czasach Średniego i Nowego P ań stw a, jak i w okresie ptolem ejskim . W yraźnie w y stę­ pujący kolor niebieski na głowie popiersia N e- fre te te — to w łaśnie błękit e g ip s k i4fl. Jego ślady w y k ry to ponadto na drew nianej figurce Echna- to na i m alow idle ściennym z okresu E l-A m arna om aw ianym przez von Bissinga i R eacha w r. 1906 50. W agenaar w dwóch przypadkach stw ierdził istnienie stopu błękitnego w okresie późnym , n ato m iast LucaS, przeprow adzając ba­ dania ok. 30 próbek, zauw ażył w ystępow anie niew ielkich ilości bezbarw nych kryształków kw arcu. B arw n ik suchy dokładnie ro z ta rty i zm ieszany z wodą m ógł być dowolnie form o­ w any, a pow stałe paciorki czy am ulety zacho­ w yw ały po w ysuszeniu i w ypaleniu swój p ie r­ w otny kształt. O dnośnie używ ania w Egipcie sproszkow anego la p is -la z u li51 czy naw et błękitu

45 C11AI2O4 — E. M. J o p e, G. H u s e, E xam ination of

E gyptian blue by x -R a y P ow der P hotography, „Na­

ture”, CXLVI (1940), s. 26.

46 G. S c h i p p a , G. T o r r a c a , C ontributo alia cono-

scenza del „bleu egiziano”, „Bollettino dell’Istituto

Centrale del Restauro”, 31—32 (1957), ss. 97—105. 47 L. N i c o l i n i , M. S a n t i n i , C ontributo alia Studio

dello S m a lto B lu Egiziano, „Bollettino dell’Istituto

Centrale del Restauro”, 34—35 (1958), ss. 59—70. 48 W. S. S m i t h, A H istory of E gyptian Sculp tu re and

Painting in th e Old K ingdom , London (1949), s. 256.

49 L. В о r с h a r d t, o.e., s. 32.

50 W. v o n B i s s i n g , M. R e a c h , Über die Technik

der H a w a ta fresk en im M useum vom Kairo, „Annales

de service des antiquités de l’Egypte”, VII, (1906), s. 64.

51 J. H o p l i ń s k i , o.e., s. 150; K. W e h 11 e, o.e., ss. 149—150.

turkusow ego, nie dysponujem y bardziej szcze­ gółowym i danym i. W iadom o natom iast, że zna­ kom ity i trw a ły b arw n ik — u ltra m a ry n ę uzys­ kać m ożna w łaśnie z lapis-lazuli poprzez u ciera­ nie n a m okro przesianego dokładnie surow ca, chociaż w ydajność tej m etody jest niew ielka (ok. 2°/o). Nie m am y dowodu na jej stosow anie przed okresem panow ania XI dynastii. Ze spro­ szkowanego lapis-lazuli Lucas otrzy m ał bardzo słaby pod w zględem natężenia, błękitnaw oszary barw nik. N ależy sądzić, że b łęk it tu rk u so w y jako b arw n ik uzyskiw any ze zbyt drogiego su­ row ca nie mógł być stosow any w m alow idłach na w iększą skalę. Ś lady błękitnego pig m en tu z grobowca P e r-n e b z czasów V dynastii, okreś­ lane przez Tocha jako kobalt, w w yniku p rze­ prow adzonych później analiz okazały się m ie­ dziow ym k rzem ianem w apnia. W w ielu p rz y ­ padkach, m im o ogrom nej trw ałości barw ników egipskich, m ożna zauw ażyć pow ażne zm iany ko­ lorystyczne błękitu, ulegającego ciem nieniu, brązow ieniu i szarzeniu. Z auw ażył to Lucas na obiektach z grobow ca T ut-en ch -A m on a i A m en- hotepa II. L au rie tw ierdzi, że stop b łęk itn y „...był używ any nie tylko w Egipcie, ale i w R zy­ m ie za czasów C esarstw a, jako u n iw ersaln y n ie ­ bieski kolor do m alow ania fresk ó w ” i zniknął z p alety a rty s ty m niej więcej m iędzy II a VII w. n .e.52

S tela XI-646: a — fra g m en t tro nu , b — p ły ta stołu ofiarnego, с — nie zidentyfikow any ele­ m ent w yposażenia ofiarnego na stole, d — ślady na ciem nej czerw ieni podstaw y steli, e — łuk sklepienia niebieskiego obram iający górną część m alow idła, f — 6 pionow ych linii o d graniczają­ cych od siebie poszczególne fra g m en ty tek stu hieroglificznego. P ró b k ę spatynow anego b a rw ­ nika błękitnego pobrano z p ły ty stołu ofiarnego. Stw ierdzono, że prób k a nie rozpuszcza się w stężonych kw asach, wodzie królew skiej ani w stężonym N H4OH. Poddano ją analizie n iedys- p ersy jn ej x -flu orescencyjn ej, k tó ra w y k ry ła znaczną zaw artość Cu w raz z dom ieszkam i Fe i Ca.

W niosek: m ożna przypuszczać, że jako b arw n ik b łęk itn y został u ż y ty błęk it egipski, czyli k rze ­ m ian w apniow o-m iedziow y CaO -CuO-4SiO . A nalizie poddano dw a pozostałe obiekty i s tw ie r­ dzono, że jako b arw n ik b łę k itn y także został u ży ty b łęk it egipski. P o tw ierdzeniem w yników powyższej analizy by ła pró b k a b łęk itu p obrana z dolnego pasa o rn am e n tu steli XI-645, k tó rą badano m etodą sp ek tro g rafii em isyjnej. U zyska­ ny sp ek tro g ram w ykazał obecność n a stę p u ją ­ cych pierw iastków : m iedź (Cu) i krzem (Si) b a r­ dzo w y raźn ie obecne, m agnez (Mg) m niej, żelazo (Fe), glin (Al) i w apń (Ca) w y raźnie obecne, ołów (Pb) i cyna (Sn) ledw ie dostrzegalne. W niosek: na podstaw ie pow yższych badań m oż­

52 A. P. L a u r i e , o.e., s. 24.

na określić u ży ty barw n ik jako krzem ian w ap­ niow o-m iedziow y z dodatkiem żelaza, m agnezu, glinu, ołowiu i cyny.

B a r w n i k i b r ą z o w e . Egipcjanie używ ali na ogół ochry i tlenków żelaza, k tó re w ystęp u ją na obiektach z czasów IV dynastii, z okresu E l-A m arna i późnego. Spotyka się także p rz y ­ padki nak ład an ia w arstw czerwonego b arw n ik a na czarny lub ich m ieszania oraz po kryw ania czarnym w erniksem ciem nożółtej ochry (gro­ bowiec M eketre, XI dynastia). W skład próbki barw n ik a brązow ego pobranej z w ierzchu szka­ tu łk i (XVIII dynastia) w chodził tlenek żelaza i g ip s 5S. Spore ilości ochry ciem noczerw onej i brązow ej doskonałej jakości znaleziono w oazie Dakhla.

S tela XI-645: a — linia opasująca malowidło, biegnąca przy kraw ędziach steli, b — dw a rzędy napisu hieroglificznego poziomego (w kilku m iejscach odcień jaśniejszy). P obrano p róbkę z linii opasującej całość m alow idła i poddano analizie. 1. R eakcja barw iąca n a zaw artość Fe. W ynik pozytyw ny; analiza w ykazała znaczną zaw artość kationów F e" w b arw n ik u brązow ym . 2. R eakcja m ikrokrystaloskopow a n a zaw artość Al (por. badanie pró b k i b a rw n ik a czerwonego) w ykazała obecność A l'" w badanej próbce. W niosek: na podstaw ie stw ierdzenia zaw artości jonów Fe" i A l"' m ożna określić b adany b a rw ­ nik jako ochrę czerw oną paloną, czyli glino- krzem ian zabarw iony tlenkiem żelaza.

S tela XI-646: a — sk rzy d ła O zyrysa, b — fra g ­ m ent tek stu hieroglificznego, с — k arn acja ciała zm arłego i k o n tu r białej szaty, d ■— ram iona bóstw a R e-H arachte, e — zapiecek tronu, L — p ro sto k ątn y fra g m en t ty ln ej części tronu, g •— trz y pionow e kreski na podstaw ie tronu, h ■— dolny poziom y pas o rnam en tu, i ■— przedm ioty ofiarne na stole, j ■— łodyga k w iatu lotosu (barw nik nieco jaśniejszy, przechodzący w czer­ wień). P obrano próbkę b a rw n ik a brązow ego z praw ego sk rzy dła O zyrysa. R eakcje na zaw ar­ tość Fe i Al w ypadły pozytyw nie. Stw ierdzono znaczną ilość jonów F e ” i A l’" w badanej próbce.

W niosek: jako b arw n ik a brązow ego o odcieniu czerw onaw ym użyto czerw onej ochry palonej, czyli glinokrzem ianu zabarw ionego tlenkiem że­ laza.

B a r w n i k p o m a r a ń c z o w y . U zyskiw a­ ny był przez E gipcjan przez kładzenie w arstw y czerw onej farb y n a żółtej lub m ieszanie tych dwóch barw ników .

S tela XI-645: a — prostokąciki o rnam entu opa­ sującego stelę bez zw ieńczenia (w górnej p a rtii dw a rów nolegle biegnące rzędy ornam entu), b —

korona Ozyrysa, с •— nie zidentyfikow any szcze­ gół w form ie ow alnej n a stole ofiarnym . P o b ra ­ no próbkę b arw n ik a pom arańczow ego z o rn a­ m en tu (lewa strona) i poddano analizie. W y k ry ­ cie jonów F e ” i A l"', za pom ocą m etod poda­ nych przy badaniu próbek barw ników czerw o­ nego i żółtego, po tw ierdza przypuszczenie, że u ż y ty b arw n ik pom arańczow y jest m ieszaniną czerw onej ochry (glinokrzem ian z dodatkiem żelaza) i żółtej ochry (w odorotlenek żelaza). B a r w n i k i c z a r n e . C zarny b arw n ik w y­ stępow ał przew ażnie w postaci węgla, choć nie zawsze w tej sam ej form ie. Lucas, badając 12 obiektów zaw ierających czarny pig m en t (jeden z czasów V, dziesięć z X V III i jed en z czasów X X III dynastii) stw ierd ził w e w szystkich obec­ ność węgla, p rzy czym w jed e n a stu przypadkach b yła to sadza w sta n ie surow ym 54. N iestety n ie­ w ielka ilość m ate ria łu uniem ożliw iła p rzep ro ­ w adzenie dokładniejszych badań. Czerń w ęglo­ w ą „lam pow ą” zidentyfikow ano na frag m en ­ tach ceram iki predy nasty cznej 5S. R eisner w y­ m ienia czerń lam pow ą na obiektach z grobow ­ ców w K erm a (Średnie Państw o), a w ystępow a­ nie czerni w ęglow ej n a m alow idle ściennym z okresu E l-A m arn a stw ierd zili von Bissing i Reach. B o rc h a rd t56 w spom ina o użyciu w ęgla drzew nego w raz z w oskiem jako spoiw em na głow ie popiersia N efretete. L au rie uznał czarny p ig m en t w y stęp ujący w czasach X IX d y n astii za sproszkow any w ęgiel drzewiny, z czym zgo­ dził się W agenaar om aw iając szereg obiektów z okresu późnego 57. C zarny b arw n ik z grobowca P e r-n e b określił niezb y t ściśle Toch jako węgiel drzew ny lub czerń z k o ś c i I s t n i e n i e czerni z kości sygnalizow ał ju ż Веке bez p rzep ro w a­ dzenia analizy chem icznej. S pu rrellow i udało się określić czarny b arw n ik z czasów X II d y ­ nastii (Beni Hassan) jako piroluzyt, czyli czarna ru d a m anganow a 59 (dw utlenek m anganu), w y­ stęp u jąca obficie n a półw yspie Synaj. W edług M erim éego czerń o zabarw ieniu niebieskaw ym w skazu je na czerń z węgla, zaś o zabarw ieniu b ru n a tn y m m ieszaninę czerni z czerw onym u g re m.00

S tela XI-489: a — k o n tu ry o rn am en tu o p asują­ cego całość m alow idła, b ■— postacie dwóch sza­ kali, с — k a rn a c ja boga Am ona, d — podstaw a tro n u , e — „g rzebień” stołu ofiarnego, f ■— w ło­ sy bogini M ut i pasy n a szacie, g — o rn am en t z pionow ych kresek n a skrzy nk ach m ieszczą­ cych u rn y u góry sceny, h ■— tek st hieroglificz- ny nad Am onem i M ut. P ob ran o próbkę b a rw ­ n ik a czarnego z g rzbietu lew ego szakala i pod­

54 A. L u c a s , Materials..., s. 495.

55 A. L u c a s , Materials..., s. 495; J. H o p l i ń s k i , o.e., s. 168; K. W e h 1 t e , o.e., ss. 175— 176.

58 L. B o r c h a r d t , o.e., s. 32. 57 M. W a g e n a a r , o.e., s. 894.

dano analizie. 1. R eakcja b arw iąca na zaw artość P w próbce. P rzebieg badania. P ró b k ę prażono w tygielku. Stw ierdzono obecność białego po­ piołu, k tó ry rozpuszczono w stężonym H N 0 3. Po ogrzaniu rozpuszczonej próbki w probów ce zadano ro ztw ó r 10°/o m olibdenianem am onu. W ynik — w y trąc ił się słaby żółty osad św iad­ czący o obecności fosforu w badanej próbce. Stela XI-645: a — napis hieroglificzny, b — fra g ­ m en ty p ro sto k ą tn y c h elem entów , k tó re tw orzą o rn am en t opasujący scenę. P ob ran o próbkę z o r­ n am en tu (lewa strona) i pow tórzono reak cję barw iącą n a zaw artość fosforu. W ynik pozyty w ­

ny-W niosek: n a podstaw ie zaw artości P w b ad a­ nych prób kach m ożna określić czarny b arw n ik u ży ty w steli XI-489 i steli XI-645 jako czerń z kości C a3( P 0 4)2. Sześć plam koloru czarnego w idocznych na licu m alow idła steli XI-645 nie należy do oryginalnej w arstw y m alarskiej. P o ­ w stały one w w ynik u późniejszego przy padk o ­ wego zab rudzenia lica czarną farb ą lub tuszem . P ob ran o p rób k ę czarnej farb y i poddano an ali­ zie. W ykonano reak cję barw iącą n a zaw artość Fe. W ynik pozytyw ny; analiza w ykazała znacz­ ną zaw artość kationów F e ” w badanej próbce. W niosek: uzyskany re z u lta t su g eruje użycie czerni m in eraln ej, czyli glinokrzem ianu z dużą dom ieszką żelaza 01.

S tela XI-646: a — w łosy i broda zm arłego, b — k o n tu ry przedm iotów ofiarnych, с — k o n tu ry ciała bóstw a R e-H arachte i jego atry b u ty , d-— szczegóły rysów głow y bóstw a, e ■— napis hiero- glificzny, f — frag m en ty o rnam en tu u dołu sce­ ny. P ob ran o próbkę ze środkow ego pasa napisu hieroglificznego i poddano analizie. W ykonano reak cję barw iącą n a zaw artość fosforu (por. b a­ danie p rób k i stel XI-489, XI-645). Mimo k ilk u ­ k rotnego pow tórzenia analizy uzyskano w ynik n eg aty w n y , nie stw ierdzono obecności P w b a ­ danej próbce. P ob ran o now ą próbkę z tego sa­ m ego m iejsca i poddano analizie na zaw artość m anganu. P ró b k ę prażono w tygielku, a po uzyskaniu niew ielkiej ilości popiołu rozpuszczo­ no. go w stężonym HNO i zadano siarczkiem am onu N H4S. W y trącił się słaby różow aw y osad, św iadczący o obecności M n" w badanej próbce (siarczek m anganu).

W niosek: na podstaw ie obecności jonów M n” m ożna określić czarny b arw n ik ze steli XI-646 jako czerń m anganow ą (piroluzyt — dw utlenek m anganu).

58 M. T o c h , o.e., ss. 118—119.

59 J. R. F o r b e s , Technology..., s. 224. 60 E. B e r g e r , o.e., s. 24.

PODSUMOWANIE WYNIKÓW BADAN

Zam ieszczane niżej tab lice (1— 4) stanow ią pod­ sum ow anie w yników badań dotyczących d rew ­ nianych podobrazi, zap raw m alarskich, spoiw oraz barw n ików trzech analizow anych stel n a ­ grobnych.

Tablica 1 Drewniane podobrazia steli XI-489, X I -645, XI-646

O biekt M etoda W ynik Stela XI-489 Stela XI-645 Stela XI-646 b ad an ie m ikrosk op ow e przek rojów a) poprzecznego, b) sty czn eg o , c) p ro m ien io w eg o ja k w yżej jak w y żej m ahoń a fr y k a ń sk i Sa- peli — E n t a n d o p h r a g m a

c a n d o lle i H a r m s (Mel ia- caee)

jak w y żej

jak w y żej

Tablica 2 Zaprawy m alarskie steli XI-489, XI-645, XI-646

O biekt M etoda W ynik Stela a) m ik r o k r y sta lo sk o p o - m ieszan in a C a S 0 4C aC 0s XI-489 w a F e2Oj z d od atk iem

b) b arw iąca k rzem ia n ó w i tle n k ó w c) sp ek tro fo to m etria w m e ta li

p o d czerw ien i

Stela a) m ik r o k r y sta lo sk o p o - C a S 0 4 z d om ieszk ą XI-645 w a tle n k ó w żelaza — brak b) b arw iąca śla d ó w su b sta n cji b ia ł­ c) ch rom atografia roz­ k o w y ch

dzielcza bib ułow a

S tela a) m ik r o k r y sta lo sk o p o - C a S 0 4 z d om ieszk am i XI-646 w a m agnezu , g lin u , k rze­

b) sp ek tro g ra fia e m isy j­ m u, m ied zi i żelaza na

Tablica 3 Barwniki użyte w w arstw ie m alarskiej steli XI-489, XI-645, XI-646

O biekt B a r w ­

nik M etoda W ynik S tela b ia ły m ik r o k r y sta lo sk o p o w a gip s

XI-489 żó łty a) barw iąca

b) sp ek tro g ra fia em i­ sy jn a

ochra ż ó łta -w o d o ro - tle n e k żelaza z d o­ m ieszk ą krzem u, m a g n ezu g lin u i w ap n ia

czer­ a) b arw iąca ochra czerw on a — w o n y b) m ik r o k r y sta lo sk o p o ­

w a

c) sp ek tro g ra fia e m i­ sy jn a *

glin o -k rze m ia n za­ b a rw io n y tle n k ie m żelaza z dom ieszką m agnezu , w ap n ia, o ło w iu , m ied zi, i baru

z ie lo ­ a) b arw iąca ziem ia zielo n a — n y b) m ik r o k r y sta lo sk o p o ­

w a

dw u w a r to ścio w y k rzem ian ż e la zo w y z dom ieszk ą g lin k i b łę ­ a) x -flu o r e s c e n c ja n ie- b łę k it eg ip sk i — k itn y d y sp ersy jn a k rzem ian w a p n io -czar­ b) sp ek tro g ra fia e m i­ w o -m ie d z io w y ny sy jn a barw iąca czerń z k o ści —

d w u fo sfo ra n w ap n ia

Stela b ia ły m ik ro k ry sta lo sk o p o w a gips XI-645 czer­

w o n y

a) b arw iąca

b) m ik r o k r y sta lo sk o p o ­ w a

ochra czerw ona

m ieszan in a b łęk itu z ie lo ­ a) barw iąca eg ip sk ieg o i żółtej n y

b) sp ek tro g ra fia em i­ sy jn a

c) x -flu o r e sc e n c ja n ie- d y sp ersy jn a

och ry

b łę ­ sp ek tro g ra fia em isy jn a b łę k it egip sk i k itn y

b rązo­ a) barw iąca czerw on a ochra p a­

w y lon a

p om a­ b) m ik r ok rystalosk op o­ ra ń ­ w a c zo w y a) b arw iąca b) m ik r o k r y sta lo sk o p o ­ w a m ieszan in a żó łtej i czerw on ej och ry cza r­ m ik ro k ry sta lo sk o p o w a czerń z k ości n y

S tela b ia ły m ik r o k r y sta lo sk o p o ­ gips XI-646 w a

ż ó łty b arw iąca żółta ochra brązo- barw iąca czerw ona ochra p a ­

w o - lona

czerw o n a -w y

z ie lo ­ a) b arw iąca ziem ia zielona n y b) m ik r o k r y sta lo sk o p o ­ w a c) x -flu o r e sc e n c ja n ie- d y sp ersy jn a b łę ­ x -flu o r e s c e n c ja n ied y s- b łęk it eg ip sk i k itn y p ersyjn a

czar­ barw iąca czerń m angan ow a — n y d w u tlen ek m angan u

Tablica 4 Spoiwa użyte w w arstw ie malarskiej steli XI-489, XI-645, XI-646

O biekt 1 M etoda W ynik

Stela XI-489

a) an aliza barw iąca b) ch rom atografia b ib u ­ łow a c) ch rom atografia c ie n ­ k o w a rstw o w a d) sp ek tro fo to m etria w p o d czerw ien i

gum a arabska lu b tra- gancka

Stela XI-645

a) an aliza barw iąca b) ch rom atografia b ib u ­

łow a

c) ch rom atografia c ie n ­ k o w a rstw o w a

gum a arabska lu b tra- gan ck a

Stela XI-&46

a) an aliza barw iąca b) ch ro m a to g ra fia b ib u ­

łow a

c) ch rom atografia c ie n ­ ko w a rstw o w a

gum a tragancka

WNIOSKI I POSTULATY KONSERWATORSKIE

S tan w jak im z n a jd u ją się om ówione wyżej trz y obiekty, nie w ym aga natychm iastow ej in te r­ w encji konserw ato rskiej. Podobrazie drew n ian e n ie je st zagrożone, gdyż zw artość s tr u k tu ry i w ysoka tw ardość d rew n a g w a ra n tu ją odpor­ ność n a atak i m ikroorganizm ów i owadów.

Za-3. Stela X I —489, fra g m e n t w ym a g a ją cy u zu p ełn ien ia u b y tk ó w (fot. K. K. Pollesch)

3. S te le X I — 489: a fra g m e n t requiring th e fillin g of losses

4. S te la X I —489, fra g m en t, w idoczne u szkodzenia w a r ­ s tw y m a la rskiej i za p ra w y aż do drew nianego p o d ­ obrazia oraz ślady użycia k le ju (fot. K. K. Pollesch) 4. S te le X I — 489: fra g m e n t w ith th e visib le losses in painted layer and those in p rim e r reaching to w ood support; visible also are traces of glue

stosow aniu przez staro ży tn y ch a rty stó w b a rw n i­ ków m ineralnych, które, jak widać, z pow odze­ niem oparły się działaniu czasu, zaw dzięczam y zachow aną do dziś świeżość kolorów , jakk o lw iek i na nich widoczne są w yraźne ślady p aty n y .

Szczególnie w idoczna je st ona na grubo kładzio ­ nych frag m en tach b łęk itu egipskiego i czerw o­ nej ochry.

Nie zauw ażono oznak zaniku spoiw a, a spoistość farb je st dobra, co zaobserw ow ano podczas p o ­ b iera n ia skalpelem p róbek do badań. N ależy n a to m ia st zwrócić uw agę na obecność grzybów i d ro ż d ż y62 w y stępu jących n a p ow ierzchni w a rstw y m alarskiej. W tej chw ili stan z aatak o ­ w ania m alow ideł nie je st tak pow ażny, aby g ro ­ ził d e stru k c ją obiektów , niem niej jed n a k w sk a ­ zana by łab y in te rw e n cja w postaci dezy nfek cji środkam i chem icznym i w szystkich trzech stel. Godne polecenia w yd aje się zastosow anie tle n k u ety le n u C H2CH 20 z dodatkiem p e n ta -ch lo ro -fe - nolu C6HC150 (1,5— 3% ) rozpuszczonym w a l­ koholu, chlorku ety len u lu b dioksanie. J a k w ia­ domo, tlen ek ety len u należy do n a jd o sk o n al­ szych środków b ak te rio - i grzybobójczych. Ze w zględu na szybkość paro w an ia daje gw aran cję nieuszkodzenia m alow ideł. Je st to zw iązek po­ w ierzchniow o czynny działający przede w szy st­ kim n a błonę kom órkow ą b a k te rii lub grzybów , a n a stę p n ie n a w n ę trz e danego d ro b n o u stro ju . Z uw agi n a w ysoką toksyczność tlen ek e ty le n u znalazł duże zastosow anie p rzy dezynfekcji i w y jaław ian iu polichrom ow anych obiektów za­ by tko w ych o szczególnej w artości.

Z trz e ch om ówionych obiektów jedy n ie stela XI-489 m oże stanow ić problem w zakresie u z u ­ p ełn ien ia ubytków , gdyż zarów no stela XI-645, ja k i stela XI-646 są w stan ie zadow alającym . Uw agę zw raca fra g m en t w dolnej części steli X I-489 pozbaw iony zarów no zapraw y, jak i w a rstw y m alarsk iej oraz postać lewego szaka­ la, któ reg o ok. 60°/o czarnej farb y uległo znisz­ czeniu (il. 3). W m iejscu u b y tk u widać w y raźn ie w a rstw ę gipsowej zapraw y. R eszta drobn y ch ub y tk ó w rozproszona jest n a całej pow ierzchni lica m alow idła (il. 4). N asuw a się pytanie: czy znając skład zapraw y, spoiwo i rodzaje użytych barw ników m ożna przeprow adzić zabieg u zu p eł­ n ien ia ubytków , stosując kitow anie i p u n k to ­ w anie?

Z ak res ubytk ów na steli XI-489 jest stosunkow o niew ielki i rek o n stru k c ja b rak u jący ch fra g m en ­ tów b y łab y przedsięw zięciem raczej nieskom pli­ kow anym , choć w ym agającym ścisłej w sp ółp ra­ cy z egiptologiem . Jed n ak że nie m ożna zapom i­ nać, że w skali zbiorów m u zealnych P olski po­ w yższe obiekty m ają w artość u nikalną. Stoso­ w anie k ry te rió w estetycznych, k tórym i o p e ru ­ jem y p rzy k onserw acji np. m alow idła g otyc­ kiego n a desce, m ogłoby być bardzo ryzykow ne. W prow adzenie bez w yraźnej p o trzeby do obiek­ tu, liczącego ok. 4 tys. lat, retuszów , a więc elem entów now ych i obcych, choćby zgodnych technologicznie z oryginałem , n a pew no stan o

-62 P o ró w n aj w yniki b ad a ń m ykologicznych podanych w części 1 a rty k u łu „O chrona Z abytków ” XXV (1972) n r 3, ss. 170— 182.

w iłoby zakłócenie harm o nii zabytku. Rów nie pow ażnym argu m en tem przeciw rek o n stru k cji w arstw y m alarskiej są n iew ielkie stosunkow o rozm iary obiektów , co pociąga za sobą fa k t n ie ­ b ezpieczeństw a zb yt w yraźnego w y eksponow a­ nia frag m en tó w dodanych. Jeśli m ów im y o este­ tycznej ro li u b ytków i zniszczeń, to chyba przede w szystkim pow inniśm y m ieć n a m yśli zabytki staro żytne. D latego też usiłow anie n a ­ dania obiektom ty p u om aw ianej steli XI-489 pierw otnej (w przybliżeniu) fo rm y tj. zlikw i­ dow anie ch arak tery sty czn y ch z historycznego p u n k tu w idzenia u b y tk ó w i uszkodzeń, może w efekcie zaszkodzić sam ym zabytkom .

W p rzy pad ku trzech obiektów będących p rzed ­ m iotem a rty k u łu nie nap o ty k am y typow ych

problem ów konserw atorskich w ro dzaju prze- m alow ań czy późniejszych u zupełnień w arstw y m alarsk iej i stąd chyba n ajsłuszniejszym roz­ w iązaniem je st m ożliw ie jak najlepsze zabezpie­ czenie ich przed atakam i m ikroorganizm ów , bez przeprow adzania jakichkolw iek zabiegów uzupełniających. N atu raln ie ten p u n k t w idze­ nia może, i pow inien stać się przedm iotem dy s­ k usji, w k tó rej obok k o n serw atora i technologa pow inni wypow iedzieć się h isto ry k sztu k i s ta ro ­ ży tn ej i egiptolog.

mgr W ładysław Szyszko W ydział Konserwacji DS ASP Kraków

TECHNOLOGICAL INVESTIGATIONS OF THE THREE EGYPTIAN EPITAPHIAL STELAE ON WOOD SU P­ PORTS NOW PRESERVED IN NATIONAL MUSEUM, CRACOW — PART II

This is the second part of work dealing w ith technolo­ gical investigations of the three Egyptian epitaphial stelae painted on wood supports which are at present form ing a part of collection in National Museum, Cra­ cow (cf. “Ochrona Zabytków”, vol. XXV, 1972, iss. 3, pp. 170—182).

The basic part of the present article is devoted to pre­ sentation of results of analyses carried out on pigment sam ples taken from the separate objects. The follow ing pigm ents w ere subjected to analyses: w hite, yellow , red, green, blue, brown, orange and black. From the analyses it follow s that except for bone black that was encountered in two objects the other pigm ents are those mineral characteristic of their prevalence of

ferrous compounds. 1

In addition to reagent dyeing analyses in technological investigations under discussion w ere applied the m et­ hods of em ission spectrography, non-dispersive X -ray fluorescence and also m icrocrystalloscopic reactions. The investigations of pigm ents carried out by the author have, in each instance, been preceded by a short

survey of the present-day knowledge relating to a g i­ v en pigment.

W ithin this article are summarized the results of in ­ vestigations of wood supports, primers, binders and pigm ents. In conclusion the author suggests that the stelae should be left without any com plem entary treat­ m ents as, for instance, filling with putties or retou­ ching. It would be rather difficult to approve such m easures in a case where w e have to do w ith archa­ eological m onuments. Nonetheless, it w ill be necessary to carry out the disinfection of objects. As the most appropriate for this purpose seems the use of ethylene oxid e, CH2CH2O which is expected to protect them against the growth of microorganisms. The traces of their action have been found on surfaces of two objects.

A lthough a number of losses has been observed on one of the stelae the state of preservation of those rem ai­ ning may be regarded as one satisfactory. They are n ow kept in Restoration Department of the National M useum, Cracow w here the most analyses w ere car­ ried out.