Józef W. Rosłon
Starochrześcijańskie przekonanie o
zbawieniu duszy według rzymskich
inskrypcji cmentarnych
Studia Theologica Varsaviensia 11/1, 109-125
11 (1973) n r 1
J Ó Z E F W. R O S Ł O N
STAROCHRZEŚCIJAŃSKIE PRZEKONANIE O ZBAWIENIU DUSZY WEDŁUG RZYMSKICH INSKRYPCJI
CMENTARNYCH
T r e ś ć : I. P o d m io t ż y c ia p o z a g ro b o w e g o ; II. S ta n d u sz y po śm ie rc i; II I. M ie jsc e p o b y tu z b a w io n y c h ; IV. K o n ta k t ż y w y c h ze z m a rły m i; V. N a d z ie ja z m a r tw y c h w s ta n ia .
W m yśl w skazań soborow ych istn ieje dzisiaj dążność do r e w aloryzacji źródeł, do „o d k ry w an ia” ich, jeśli nie w znaczeniu historycznym , to przy n ajm n iej w świadom ości dzisiejszego człow ieka wierzącego, k tó ry zdaje sobie spraw ę żywiej z p rzy należności do lu d u Bożego.
J e śli sp raw ą doniosłą dla teologii jest obserw ow anie, jak objaw ione Słowo Boże kształtow ało się, przy b ierając stopnio wo postać d o k try n y naukow ej, to dzisiejszy przedstaw iciel lu d u Bożego chętnie dow iaduje się o tym , jak w idział je od swej strony, ja k rozum iał i przeżyw ał je przeciętny w ierny, jeden z lu d u Bożego pierw szych w ieków chrześcijaństw a.
W niniejszym arty k u le nie chodzi o jakieś rew elacy jne b ada nia naukow e nad św iadom ością relig ijn ą pierw szych chrześci jan co do idei zbaw ienia, o p arte n a w łasnych poszukiw aniach archeologicznych. Raczej o zasygnalizow anie interesującego tem atu , k tó ry czeka n a g run to w n e opracow anie i zdaje się, że w a rt jest, by się nim zająć. Dane, k tórym i się tu posłużono, są już od daw na znane i zn a jd u ją się w publikacjach w yda nych jeszcze w zeszłym w ieku x. J e s t to w stępna próba p rzy 1 P o m o c n e m i b y ło b a rd z o p rz y n in ie js z y m a r t y k u le d zieło F. G r o s s i G o o d i S J , I m o n u m e n ti c r is tia n i dei p r im i sei secoli. I. T r a tta to d i e p ig r a jia c r is tia n a la tin a e g reca d e l m o n d o ro m a n o o c c id e n ta le , R o m a 1920, U n iv . G re g o ria n a , o ra z H. L e c l e r c q, Â m e . W: D ic tio n n a ir e d ’A rc h é o lo g ie c h r é tie n n e e t de L itu r g ie , t. 1, P a r is 1924 k. 1470—
110 JÓ Z E F R O S Ł O N [2] bliżenia ich polskiem u czytelnikow i w m ałym w ycinku przez zestaw ienie in sk ry p cji nagrobnych odnoszących się do zbaw ie nia duszy po śm ierci. Są to do ku m en ty w iary ludzi prostych, w ypisyw ane nieraz niezdarną ręk ą rzem ieślnika niezbyt obeznanego z tajn ik am i o rtografii, ale tym większe w rażenie w yw ołują na czy teln ik u sw ą bezpośrednią świeżością, gdy w słowach prostych i nieudolnych w ypow iadają to, co było podyktow ane przez serce.
P rzede w szystkim , choć nie wyłącznie, przytoczone są in sk ry p cje cm en tarn e w zięte z gm iny rzym skiej, tej „przo d u ją cej w w ierze, do k tó rej inne w in n y się stosow ać” 2. Z w racają one n a siebie szczególnie uwagę, bo pochodzą z cen tru m religii chrześcijańskiej, w k tó ry m pracow ali „książęta apostolscy” P io tr i P aw eł, a jednocześnie z cen tru m im perium rzym skiego, gdzie odnotow ać m ożna było najw ięk szy napły w ludności z ca łego ówczesnego św iata kultu raln ego : Europy, A zji P rzedn iej i A fryki.
Duża ilość in sk ry p cji pochodzi z okresu poprzedzającego próby naukow ego ujęcia w ierzeń chrześcijańskich podejm ow a ne przez chrześcijańskich apologetów i filozofów w II i III w., zatem m ożna przypuszczać, że idee w nich w ypow iadane są w w iększym stopniu w yrazem przekazyw anego bezpośrednio tra d y c ją Słow a Bożego, niż pro du k tem osobistych dociekań i reflek sji filozoficznych nad n au k ą chrześcijańską k o nfro nto w aną z różnym i k ieru n k am i filozofii hellenistycznej, z różny mi p rąd am i gnozy pseudochrześcijańskiej i pogańskiej, m iste riów itp. w ierzeń. Mogą być jed n ak skażone daw nym i ludo w ym i w ierzeniam i u chrześcijan naw róconych z pogan, mogą być zm ieszane z ideam i apokaliptycznym i i innym i szerzący mi się w śród żydów p alestyńskich i hellenistycznych — u chrześcijan naw róconych z judaizm u.
Zbaw ienie, o k tó ry m tu m owa, zacieśnione zostało z racji na om aw iany m ateriał, do stan u , k tó ry określam y dziś jako „życie pozagrobow e” .
I. P O D M IO T Ż Y C IA P O Z A G R O B O W E G O
Na epitafiach p o jaw iają się greckie term in y ψνχη i πνεύμα („dusza” i „d u ch”), oraz łacińskie anim a i spiritus, p rzy czym te ostatn ie m ają różną fo rm ę o rtograficzną i gram atyczną, np.
anim us, espiritus, ispiritus, a 1. mn. spirita. Św iadczą one
o w ierze w jakiś elem ent n a tu ry ludzkiej d ający się odłączyć od ciała człow ieka zm arłego i trw a ją c y nadal po śm ierci cie lesnej 3.
Tego ro d zaju w iara nie m usiała pochodzić bezpośrednio z żydostw a czy z chrześcijaństw a, bowiem w ierzenia w życie dusz po śm ierci ludność helleńska i ita lsk a m ogła przejąć jesz cze od A riów wschodnich, k tó rzy n aw et w ierzyli, że jak iś ta jem niczy zw iązek duszy z ciałem nie p rzery w a się i po pogrze bie, że dusza n a d a l żyje pod ziem ią w grobie 4.
W epigrafii p o w tarzają się raz po raz fo rm u ły życzeń znane z lite ra tu ry staro ży tn ej greckiej i łacińskiej, jak κουφά σο χθ·ών έπάνωθ·εν κέαοι („lekki niech ci będzie ciężar ziemi z g ó ry ”) lu b sit tibi terra levis („niech ci ziemia lekk ą będzie”),
bene sit („niech /ci/ będzie d obrze”), itp .5
W zm ianka o duszy pojaw ia się często w napisach d ato w a nych, począw szy od r. 338, rzadziej w y stęp u je w niedatow a- nych in skrypcjach, k tóre jed n ak są starsze i sięgają II w. a n a w e t I w .6
T erm in ow i „d usza” tow arzyszy w iele przym iotników , jak „św ięta, prosta, czysta, dobra, błogosławiona, szczęśliwa, n a j- pobożniejsza” (sancta, sim p lex, pura, bona, m elleia, beata,
fe lix , pientissim a) itp. W n apisach greckich zazw yczaj p o ja
w iają się dw ie p rzy d aw k i „d o b ra” i „p ięk n a” (w znaczeniu „ d o b ra”): ψοχή άγαθ·ή i ψυχή κ[α]^ή N iem al powszechnie
3 G. В. D e R o s s i In s c r ip tio n e s c h r is tia n a e U rb is R o m a e sa ecu lo s e p tim o a n tiq u io r e s , t. 1, R o m a e 1857— 1861; t. 2, cz. 1, R o m a e 1888 (skr.: IC R ); tu t a j IC R , 50.
4 D A C hL , t. 1, A g a p e , kol. 775. 5 T a m że.
' « IC R , 50.
7 A. B o e c k h , C o rp u s I n s c r ip tio n u m G r a e c a ru m , t. IV, B e ro lin i 1'887 (sk r.: IG ), tu t a j IG , 9728, 9697. —■ J. B. de R o s s i, B u lle tin o d i a r c h e ologia c r istia n a , R o m a 1863— 94 (skr. BC), tu t a j ВС, 1873—74, 1887.
spotyka się form ułę anim a dulcis tra k to w a n ą jako jed na całoś ciowo nazwa, do k tórej dopiero dodaje się in n e epitety, np.
m irae innocentiae anim a dulcis („przedziw nej niew inności
’słodka d usza’ ”) 8.
O kreślenia anim a i spiritus były synonim am i już w napisach pogańskich i zostały takim i w, chrześcijańskich. N azw ą spiri
tus chrześcijanie określali też duszę po opuszczeniu ciała, np.
VICTORIAE. SPIR IT A VESTRA DEVS REFRIG ER ET. ZO- TICE DVLCI („K u zw ycięstw u. Dusze w'asze niech Bóg orzeźwi. Z otyku słodki”) 9, lub inny napis: VALE M ICHI (sic!) KARA I:N PACE CVM S P IR IT A XANTA. VALE IN £ („Żegnaj mi
X
droga w pokoju z duszam i św iętym i. Żegnaj w C h ry stu sie”) 10. Z w roty podobne spoty k am y raz z term in em anima, innym razem zaś z term in em spiritus, np. n a cm entarzu św. Agniesz ki w Rzym ie sgra ffito na w apnie w tzw. loculus: PR ISC IL L A -N1 ANIM A IN PA C E £ и oraz IN P A /се s/P IR IT /u s/
SIL-X V A /ni/ AMEN 12.
Zarów no o całym człow ieku p rzy jęto mówić w inskrypcjach, że „odszedł” ja k i o jego duszy, że została „oddana” lub „w zięta”. W m iejsce p rzy jęty ch i w pogańskich napisach określeń łacińskich decessit, discessit, recessit, secessit, excessit, lub też abiit, ivit, e x iv it, m igravit, transiit pojaw ia się nowy zw rot „odszedł do P a n a ” , po grecku άπεχώρ[ε]ι προς [τόν] Κύ ριον is. Z n ajd u jem y też w napisach pogańskich i c h rześcijań skich słowo reddidit („oddał”) w odniesieniu i do ciała i do d u szy. U pogan oznaczało ono oddanie należności n a tu ra ln e m u przeznaczeniu, np. OBITVM (zam iast debitum ) NATVRAE REDDIDIT („oddał należność n a tu rz e ”) 14; FA TIS ANIMAM
8 R. F a b r e t t i , In s c r ip t, a n tiq u a r u m q u a e in a e d ib u s p a te r n is a s- s e r v a n tu r e x p lic a tio , R o m a e 1702 s. 576 n. 158. 8 D. C a b r o l — H. L e c l e r c q, M o n u m e n ta E cclesia e litu r g ic a , t. 1, P a r is iis 19012 n. 3100. 10 T am że, t. 1 n. 3028. 11 M. A r m e 11 i n i, II c im ite r o d i S . A g n e s e , R o m a , 1880 s. 284. 12 Th. R o l l e r , L e s c a ta c o m b e s de R o m e , t. 1, P a r i s 1881, pl. X X X II, η. И .
13 I n s k r y p c ja z A c ri: G. К a i b e 1, In s c r ip tio n e s G ra eca e, S ic ilia e e t Ita lia e , a d d itis G ra ecis G a llia e, H isp a n ia e , B r itc n r .iz e , G e r m a n ia e in - s c r ip tio n ib u s , B e ro lin i Γ8ί9-0 (sk r. К ), tu t a j К . 2Э8.
14 L. R e n i e r , R e c u e il d es in s c r ip tio n s r o m a in e s de l’A lg é r ie , P a r i s 1855 n. 70.
REDDIDIT („oddał duszę przeznaczeniu”) 15; NATURAE SO CIALEM SPIR ITV M CORPVSQUE O R IG IN I REDDIDIT („przyjacielskiego ducha n a tu rz e a ciało ziem i oddał”) 16. U chrześcijan n ato m iast przez tak i zw rot rozum iano, że dusza została odw ołana do Boga i do C hrystusa. Z atem chrześcija nin άπέοω/.ε („zw rócił”) lub też παρατίθεναι τήν ψυχήν τφ Θεφ („składa /w ofierze?/ duszę B og u ”), reddidit sp iritu m Deo,
Christo („oddał ducha Bogu, C h rystusow i”) albo po pro stu reddidit („oddał”) 17. Bardzo w ym ow nie w y ra ż ają to zwłaszcza
in sk ry p cje z A fry k i i z Galii, np. TR A D ID IT ANIMAM /s/VAM DEO ET X PO E I V S 18 („O ddał duszę sw ą Bogu i C hrystusow i Je g o ”) lu b TRADIDIT ANIM AM DEO ls („Od dał duszę B ogu”); DEO /апгт/АШ REDDIDIT, /te rra /Е
CORPVS 20 („Bogu duszę oddał, ziem i ciało”).
II. S T A N D U S Z Y P O Ś M IE R C I
In sk ry p cja z cm en tarza w L atin ie (Latina) św iadczy o w ie rze w n i e ś m i e r t e l n o ś ć duszy przeb yw ającej z C hrys tusem : ΕΥΨΥΧΕΙ. MOYCENA IPH N H . Π CH ΨΥΧΗ. A0A NA TOC. Π Α Ρ Α ΧΡΗΟΤΩ. („Bądź dobrej m yśli, św iatła[?] Ireno, tw oja dusza je st nieśm ierteln a u C h ry stu sa ”) 21. W in nym m iejscu w ypisano ty lk o słowo Ε Υ Ψ Υ Χ /ε/122, praw dopo dobnie m ając na m yśli tak ą treść, ja k w yżej. Na ty m sam ym cm en tarzu znajidujem y napis zaw ierający tyfliko d ru g ą część wyżej przytoczonej wypow iedzi: H CH Ψ ΥΧΗ A 0A NA TOC
15 C o rp u s I n s c r ip tio n u m L a tin a r u m c o n silio e t a u c to r ita te A c a d e m ia e litte r a r u m re g ia e B o ru ss ic a e e d it u m B e r o lin i, t. 3 n. 3335 (skr. C IL).
16 A. de В o i s s i e u, In s c r ip tio n s a n tiq u e s de L y o n , L y o n 1846 s. 477. 17 G. W i l p e r t , L a c r ip ta d e i p a p i e la c a p p e lla di S . C e c ilia n e l c im ite r o d i C a llisto , R o m a , 1910 s. 56. 19 C IL , t. 8 — 1881 (cu m 3 s u p p l. 1891— 1904), 11134. 19 E. le В 1 a n t, I n s c r ip tio n s c h r é tie n n e s de la G a u le a n té r ie u r e s a u V i l l e siè c le , t. 3, P a r is 1856— 1892 (skr. IG C ), tu t a j IG C , 55. 23 BC, 1873, ta b . 11 n. 4. 21 F. G r o s s i B o n d i S J, C a ta c o m b e T u s c u la n e in R o m a e l’O rie n - te 1914 s. 298. 22 Ο. M a r u s с h i, I m o n u m e n ti d e l m u s e o c r is tia n o P io L a te r a n e n -se„ M ila n o И Ю (sk r. M us. L a t.), t u t a j M u s. L a t., ta b . 60 n. 1.1; IG , 9803.
114 J Ó Z E F R O S Ł O Ń [6]
Π Α Ρ Α ΧΡΗΟΤΩ 23. N ieśm iertelność zaś o trz y m u je się w raz z przyjęciem ch rztu, jak to w ynika z elogium P e k t o r i u s z a z A u t u η:... λαβώ[ν ξωή] νάμβροτον sv βροτέοις 9·εσπβ3ίων όδάτων ,..^4 („przyjąw szy życie n ieśm ierteln e w śród śm ierteln y ch w św ię tych w odach”).
Ci, co pozostali n a świecie, zatro sk an i byli o m iejsce i stan sw ych bliskich zm arłych. Ż yw ili nadzieję, że dusza zm arłego uprzedziła ich do m iejsca pokoju — praecessit, praecessit in
pacem — i kiedy ś sp o tk a ją się tam z nią 25. Tym czasem życzą
zm arłym , a raczej ich duszom, trzech rzeczy: pokoju, ochłody (w ytchnienia) i życia szczęśliwego w Bogu — pacem , refrige-
rium , v ita m felic e m in Deo. Dochodzi czasem jeszcze do po
w yższych pojęcie św ia tła — lu x, k tó re jed n a k m ieści się, ja k sądzę, w p ojęciu życia (wiecznego). Pow yższe pojęcia m ają swe źródło w Piśm ie św. Na jego k a rta ch zwłaszcza często p o ja w ia się życzenie p o k o j u . S tąd przeszło ono do języka li turgicznego litu rg ii żydow skiej i chrześcijańskiej w w ezw a niach takich ja k p a x tecu m , p a x tibi, p a x vobis, in pace, itp. W in sk ry p cjach greckich czytam y m. in.: Ε ΙΡΗ Ν Η ΤΗ ΨΥΧΗ G O Y 28 („Pokój tw ojej d uszy”); Ε ΙΡΗ Ν Η ΤΩ Π Ν Ε Υ Μ Α Τ Α („Pokój duchow i”); ΕΝ ΕΙΡΗ Ν Η ΤΟ Π Ν ΕΥ Μ Α C O Y 28 („W pokoju /niech będzie/ tw ój d u c h ”) lub EN ΕΙΡΗ Ν Η Η Ψ ΥΧΗ Α Υ Τ Ο Υ 29 („W pokoju /niech będzie/ jego du sza”). T roskę o zm arłych łagodzi zatem w iara chrześcijan, że dusza zm arłego już w stąp iła do pokoju wiecznego.
W iele zdań zapisanych n a nag ro b k ach pozw ala poznać, jak sobie w yobrażano ow o istnienie przem ienionej duszy po śm ie r ci. Szczęśliw y sta n duszy zm arłego opisyw ali pierw si
chrzęści-23 O r ie n te e R o m a , z r. 1914.
24 G. R a u s c h e n , F lo r ile g iu m P a tr is tic u m . B o n n a e 1906 n., t. 7 s. 20 n.; IC R , I I s. X X V III.
25 T ę m y ś l o p o w tó r n y m o d n a le z ie n iu sw y c h b lis k ic h po ś m ie rc i ro z w in ą ł św . C y p r i a n w D e m o r ta lita te (O p era S . C y p r ia n i, V e n e z ia 1768, к . 554): F r a tr e s n o stro s n o n esse lu g e n d o s a c c e rs itio n e d o m in ic a ... c u m s c ia m u s n o n eos a m itt i, s e d p r a e m itti, re c e d e n te s p ra eced ere..., p o r. F. G r o s s i G o n d i , I m o n u m e n t i c r is tia n i, dz. cyt., s. 178.
26 M us. L a t., ta b . 52 n . 27.
*7 G. B. D e R o s s i , L a R o m a s o tte r r a n e a c r is tia n a , d e s c r itta ed il-lu s tr a ta , R o m a 1864— 77, 3 to m y (skr. R S), t u t a j R S, II, 304.
*8 M us. L a t., ta b . 52 n. 28. is> IG , 9580.
janie takim i pojęciam i ja k ,,pokój, odpoczynek, ochłoda, światłość, życie w ieczne” , czytam y bowiem na epitafiach np.
in pace spiritus S ilv a n i30 ; Priscillani anim a in pace C h r is ti31
itp. U żyw anem u dziś przez nas o kreśleniu „św iatłość w ie k u ista ” odpow iada podobne w treści pow iedzenie „św iatłość n iebiesk a” w inskry p cji: HIC QVIDEM CORPVS TVVM TEL lu s habet! ET ANIM AM TVAM LV X VERO CAE Hes-
tis/ 32 („Tu w praw dzie ciało tw e m a ziem ia, lecz duszę tw ą
św iatłość n ieb iesk a”).
O duszy, k tó ra opuściła ciało m ówi się, że weszła do now e go życia. D latego też dzień śm ierci zwłaszcza m ęczenników , ale też i innych chrześcijan, określany byw a m ianem „dnia narod zin” — dies natalis. To nowe życie przeżyw a dusza w ze spoleniu z Bogiem i z C hrystusem : v iv it in Deo, apud Deum.,
in Christo łub cum Christo, np. DEVS Isitl CVM SPIRITV M
TVVM (sic!)33 („Bóg niech będzie z duchem tw oim ”); ΨΥΧΗ Κ/α/ΛΗ X PIC TO C META C O Y 34 („Dobra duszo, C hrystus z to b ą ”).
Dusza dostaje się do ra ju pom iędzy aniołów i św iętych, zwłaszcza do to w arzystw a z m ęczennikam i — accepta ad spi-
rita san eta, adscita m a rtyrib u s. Oto kilk a w ypow iedzi z in
sk ry p cji łacińskich i greckich: PA VLO FIL IO M ERENTI IN PACEM TE SV SC IPIA N OMNIVM IS P IR IT A SANCTO- RVM...35 („Paw łow i, godnem u synowi: w pokoju niech cię p rzy jm ą dusze w szystkich św ięty ch ”); ANIM A INNO C/ens v i
vas (?)/ INTER SA NCTIS ET IVSTIS /e t in o ra t/IO N IB V S 36
(„Duszo niew inna, żyj w śród św iętych i spraw iedliw ych... i w m odlitw ach /? /”) albo CVIVS ANIM A CVM SANCTOS IN P A C E 37 („K tórego dusza ze św ięty m i w p okoju”). Napis znaleziony w S y rakuzach głosi: EIC ΕΩΝΑ META ΤΩΝ Α ΓΙΩΝ ΑΥΤΟΥ TO Ψ ΥΧΙΝ (sic!)38 („Na w ieki ze św iętym i
30 Z ob. p rz y p . 24. 31 Zob. p rz y p . 23. 32 I. M a r a n g o n i, C ose g e n tile s c h e , s. 462. 33 R S II, ta b . 55, n. 1. 34 IG , 9697. 35 D. С a b r o 1 — H. L e с 1 e г с q, M on. E ccl. lit., t. 1 n. 2898. 36 T a m ż e , t. 1 n. 2908. 37 T a m ż e , t. 1 n. 3447. 38 K , 139.
116 J Ó Z E F R O S Ł O N [8] jego duszyczka /? /”). Gdzie indziej zaś m ożna czytać: META Δ'ΙΚΕΩν (sic!) Η Ψ ΥΧΗ Α Υ Τ Ο Υ 39 („Ze spraw iedliw ym i jego dusza”).
Życie z konieczności zależy od św iatła i wody jako od ele m en tó w niezbędnych do podtrzy m y w an ia i w zm acniania go. W Piśm ie św. zatem często szczęście oczekiwane od Boga określane byw a jako „źródło życia” lub „w oda żyw a” (bieżą ca?), np.: „u Ciebie je s t źródło życia” (Ps 35, 10) lub: „...Ba ran e k ... p rzy p ro w ad zi ich do źródeł w ody ży w ej” (Obj 7, 17). P rag nien ie o trzy m an ia szczęścia nazyw ane byw a po prostu łak nieniem : „Ł ak n ęła dusza m oja do Ciebie, Boże” (Ps 41, 3) albo: „jeśli kto łaknie, niech przyjdzie do m nie i p ije ” (J 7, 37). W języ k u ch rześcijańskim pełn y m rem iniscencji b ib lijn y ch za spokojenie p rag n ien ia szczęścia zostało w yrażone przy użyciu
term in ów re frig eriu m („ochłoda, pokrzepien ie”) i refrigerare („orzeźwiać, p o krzep iać”): IN R E FR IG ER IO S P IR IT VS T W S 40 („w ochłodzie d uch tw ó j”); IN R EFR IG ER IO ANIM A T V A 41 („w ochłodzie dusza tw o ja ”); R EFR IG ER ET IN BONO IS P I- RITV S T W S 42 („oby orzeźw ił się w dobru duch tw ó j”); CVIVS SPIR ITV M IN REFRIG ER IV M SV SC IPIA T DOM I- N V S 43 („ducha jego oby p rz y ją ł P a n do m iejsca ochłody”); R EFRIG ER ET DEVS SPIR IT A VESTRA 44 („oby Bóg orzeźwił dusze w asze”). Po g recku podobne życzenie brzm i: ΑΝΑΨ /ΰξις τω / Π . Ν Ε Υ / / « („ochłoda duchow i”).
Je d n ą z pierw szych w zm ianek o zbaw ieniu jako o ochłodzie lub o uk o jen iu p ragn ien ia spotykam y u T ertu lian a, k tó ry pisze o pew nej wdowie, że za duszę swego m ęża oret et refrigeriu m
a d p o s tu la t46. W żywocie św. P e rp e tu y jest w zm ianka, że zoba
czyła swego zm arłego braciszka sm utnego i zbolałego, a w n a stęp n ym w idzeniu u jrz a ła go już orzeźw iającego się u źródła
39 IG , 9580. “ ВС, 1879, 137. 41 R . F a b r e 11 i, I n s c r ip tio n u m a n tiq u a r u m q u a e in a e d ïb u s p a - te r n is a s s e r v a n tu r , R o m a e 1599 s. 547. “2 BC, 1894, 145. 43 BC, 1886, 128. 44 BC, 1873, 55.
45 N o tiz ie d e g li s c a v i d i a n tic h ità , R o m a 1876 (skr. N S), t u ł a j N S, 1895, 540.
wody 47. O czym ś podobnym czyta się w M ęczeństw ie św iętych M ariana i J a k u b a 48.
W śród w ielu sym boli i w yobrażeń duszy pojaw ia się sym bol duszy jako gołębicy siedzącej na k raw ędzi naczynia i gaszą cej w nim sw e pragnienie. J e st to w ym ow ne objaśnienie do term in u „orzeźw ienie” .
W fo rm u łach eliptycznych życzących lub w zyw ających n a leży też n ajp raw dopodobniej suponow ać jako dom yślne takie w yrażenia ja k viva t, refrig eret itp., np. SPIR IT V S TVVS IN BONO 49 („Duch tw ój /niech ży je/ w d o b ru ”) lub BONO IS P I- RITO M ARIA NI DEVS 50 („Oby Bóg dał /orzeźw ienie/ dobre m u duchow i M arian a”), po g reck u zaś pisano m. in. META Δ ι κ ε Ω ν Η ΨΥΧΗ Α Υ Τ Ο Υ 51 („Oby żyła /lub: m iała orzeź w ienie/ dusza jego ze sp raw ied liw y m i”).
Ju ż w Biblii, a zwłaszcza w N ow ym Testam encie, życie z Bogiem byw a p rzy rów n y w an e do u c z t y : „A ja w am p rze kazuję... abyście jedli i pili u stołu m ego w królestw ie m oim ” (Łk 22, 30). A luzję do tego pow iedzenia i do m eta fo ry uczty, do niebiańskiego u p ajan ia się życiem o d n ajd u jem y w form ule Π ΙΕ ZHCHC („pij, abyś żył”) Dość często byw a ona też w y pisyw ana lite ra m i łacińskim i /p/ie Z e s e s 52. Podobna do niej jest fo rm u ła Π ΐ/ε / EN ΘΕ/ с о / („pij w B ogu”). Rzadziej n a w iązuje się do idei uczty w tak ich napisach jak EIC Α Γ Α Π Η Ν 54 („na u cztę”) lub po łacinie IN A G A P E 55,
47 I n cap. V III. 48 Zob. p rz y p . 45.
49 R S, II, s. 304; F a b r e t t i , In s c r ip t., 575; A. M. S. I. L u p i, D is- s e r ta tio e t a n im a d v e r s io n e s ad n u p e r i n v e n t u m S e v e r a e m a r ty r is e p i- ta p h iu m , P a n o r m i 1734 s. 11; М. А. В o 1 d e 1 1 i, O s s e r v a z io n i so p ra i C im ite r i d e i S S . M a r tir i e d A n ti c h i C r is tia n i d i R o m a , R o m a 1710 s. 418; A. M a i , S c r ip to r u m v e te r u m n o v a c o lle c tio , t. 5. In s c r ip tio n e s c h r is tia n a e ą u a s c o lle g it G. M a r in iu s , R o m a e 1831 (skr. C od. V at.), t u ta j C od. V at., 9074, f. 912; G. G. D e R o s s i, De c h r itia n is m o n u m e n tis I X Q Y N e x h ïb e n tïb u s , P a r is iis 1855. E x S p ic ile g iis S o le s m e n s is to m o I I I , s. 30, n. 23; A f r y k a : C IL , V III, 14328. 50 C IL , V III, 8191. 51 IG , 9580. 52 IC R , 29; G. W i l p e r t , L e p ittu r e d e lle c a ta c o m b e r o m a n e , R o m a 1903 s. 439; n a p is p o c h o d z i z 307 r. 53 R S, II, 272.
54 N u o v o B u lle tin o d i A r c h e o lo g ia C r is tia n a , R o m a 1395 (skr. N BC), t u t a j N B C , 1903, 56.
118 J Ó Z E F R O S Ł O N [10] a z A fry k i pochodzi też in sk ry p cja w form ie AD A G /a /P /e n /56. D otąd była m ow a o stanie duszy po śm ierci. J a k widać, ist niało przekonanie, że dusza posiadała stan szczęśliwości, m im o że' ciało zm arłego zniszczało i rozpadło się w proch.
II I. M IE J S C E P O B Y T U Z B A W IO N Y C H
M iejsce p o bytu dusz po śm ierci różnie byw a określane. N iektórzy staro ży tn i au to rzy sądzili, że aż do skończenia cza sów m iały one być przechow yw ane w ,,śpichlerzach dusz” (τααιεία, prom ptuaria, por. 4 Ezd 4,35 nn.; 7,32), gdzie
w trw odze lu b w radości oczekują na sąd. W yrazem podobnego poglądu, podzielanego także przez żydów, zdaje się, że jest napis chrześcijański z Galii: DALM ATA CRISTI MORTE REDEM TVS QV IISCET IN PA CE ET DIEM FV TV RI IVD ICII INTERCED ENTEBV S SA NCTIS LLETV S SPE C TIT ” („Dal- m ata odkupiony śm iercią C h ry stu sa odpoczyw a w pokoju i z radością oczekuje za przyczyną św iętych dnia przyszłego są d u ”).
P rzyjm ow ano na ogół, że m ęczennicy od razu po śm ierci wchodzili do m iejsca szczęśliw ości58, natom iast opinie były podzielone co do in nych zm arłych chrześcijan. Jed n i sądzili, że dusza spraw iedliw a lub oczyszczona z grzechów byw a dopusz czana do oglądania Boga od razu z chw ilą opuszczenia ziemi, inni n ato m iast byli zdania, że niebo pozostaje dla niej zam kn ięte aż do dnia zm artw y ch w stania. W yrazem tego niezdecy dow ania mogą być dw ie wypow iedzi: T e rtu lia n a , k tó ry n ap i sał, że n u lli pa tet caelum terra adhuc salva (,,dla nikogo nie stoi otw orem niebo, dopóki jest zachow ana ziem ia”) 59 i w spół czesnej m u in sk ry p cji rzym skiej w m arm u rze, na k tó rej czy tam y: MARCI. ANVS ENON. FITVS. RE. CE. SI. CE. LI. TI. BI. PA. TEN. BIS. BES. IN. PA. CE.60 (M arcianus, n eo p h ytu s,
56 H . L e с 1 e r с q, L ’A fr i q u e c h r é tie n n e , t. 1, P a r i s 1904 s. 408. 57 IG C , 478.
58 T e r t u l l i a n u s , De re s u r r e c t, c a rn is, 17; P L 2, 818. 59 T e r t u l l i a n u s , D e a n im a , 55; P L 2, 789.
recessit. Caeli tib i patent. V iv e in pace ■— „N eofita M arcjan odszedł. Niebiosa stoją dla ciebie otw orem . Żyj w pokoju”).
T e rtu lia n w polem ice z M arcjonem tw ierdził, że w szystkie dusze spraw iedliw e, także dusze naw róconych pogan, znajdą się na „łonie A b ra h a m a ” 61. To jest owo refrigerium , gdzie będą oczekiwać na o trzym anie swego ciała przy końcu dni. Być dopuszczonym na łono A b rah am a znaczy oczekiwać łaski pierw szego zm artw y ch w stan ia jako znaku ok resu szczęścia m a terialnego i duchowego, k tó ry m cieszyć się będą ty lk o w y brani. Sw. A ugustyn określi potem łono A braham a w ten sposób: „ Je st to m iejsce spoczynku błogosławionych. K ró le stw o niebieskie jest o tw arte po tym życiu dla tych, co są ubo dzy du chem ” 62. W zm ianka o odpoczynku duszy na łonie A b ra ham a jest w spólna w szystkim liturg io m chrześcijańskim i praw ie wszędzie znalazła echo w epigrafice nagrobnej, np. napis z W icencji: MVNVS VIRGO TVVM INVIO LATA CAR NE IVVASTI. AETERNVM QVE INDE ADEPTA P E R SAE- CVLA NOMEN. CORONAM PA C IS HA BES QVAM CASTIS DAT AB ORIG IN E PR IN C E REGNARE QVI VIV IT SANCTIS DEDIT VICTORIAE PA LM A IN SINV S IAM REQVIESCIS ABRAHAM IACOB ATQVE ISAC NV LLA POENARVM TE LOCA D ITIN EN T HORRENDAE GEHENNAE ADEO NIA-CRINA V IV IS SEM PER IN NOMINE ^ T I 63 („Jako dziewica dopełniłaś swego obow iązku w nieskażonym ciele, następnie osiągnęłaś trw ałe im ię n a wieki, m asz w ieniec pokoju, k tó ry książę daje czystym , aby od narodzenia /?/ królow ać. Ten, co żyje, dał św iętym palm ę zw ycięstw a. Odpoczywasz już n a ło nie A braham a, Ja k u b a i Izaaka. Nie z atrzy m u ją cię żadne m iejsca k a rn e straszliw ej gehenny, bowiem, N iakrino, żyjesz zawsze w im ię C h ry stu sa ”).
M iejsce szczęśliwości nazyw ane byw a r a j e m — paradisus. I tak co do diakona R edem pta, k tó ry nie był m ęczennikiem , papież św. D am azy tw ierdzi, że NVNC PA RA D ISV S HABET 64 („teraz posiada /go?/ „ ra j”) .Nazywa się to m iejsce też po pros
61 A d v . M a r c io n e m , IV , 34; P I 2, 444 n. 02 Q u a e st. e v a n g . II, 38; P L 35, 1350. 03 C IL , t. 5 n. 3216.
120 J Ó Z E F R O S Ł O N [12] tu n i e b e m — caelum , np. CAELO TAM EN ANIM A CVM IVSTIS, CREDO, R E C E P T A 65 („Dusza zaś, w ierzę, p rzy ję ta jest do nieba ze sp raw ied liw y m i”); SED QVIA REGNA P A TENT SEM PER CA ELESTIA IVSTIS — ATQVE ANIM VS CAELOS IM M ACVLATVS ADIT 66 („Lecz poniew aż królestw o niebieskie o tw a rte je s t dla spraw iedliw ych — także duch nie skalan y osiągnął niebiosa”). Pow yższym ideom odpow iada też grecki n apis Η Ψ ΥΧΗ COY EIC TOYC OYPANOYC 67 („Du sza tw oja do niebios /poszła?/”). Podobnym określeniem m iejs ca szczęśliwości jest łacińskie w y rażenie caelestia regna. W spom niany już papież D am azy n ap isał o św. Feliksie m ę czenniku: CONFESSV S CHRISTVM C A ELESTIA REGNA P E T IS T I68 („W yznawszy C hry stu sa podążyłeś do kró lestw niebieskich”). Gdzie indziej czytam y: PV RPV REA M RA PIV N T ANIMAM CA ELESTIA REGNA 69 („O dzianą w p u rp u rą duszę p o ry w ają k ró lestw a n iebieskie”).
B ardziej sprecyzow ane jest określenie „królestw o C h ry stu sa ” lub n aw et „niebieskie królestw o C h ry stu sa ” : ψνχή δ ε . . · άγγελαικον σώμα λαβοδσα εις ουράνιον ypιστοί) Βασιλείαν μετά των άγίων άνελήμφθη70 („Dusza zaś... w ziąw szy ciało anielskie zo stała p rz y ję ta ze św iętym i do niebieskiego k ró lestw a C h ry stu sa”). W zm ianka o ciele niebieskim nie odnosi się do Eucha ry stii, lecz jest w yrazem poglądów, jakie spoty kam y także u n iek tó ry ch Ojców z końca II i początku III w., że dusza p rzy b iera su b teln e ciało w łaściw e aniołom . Przytoczone tu zdanie jest frag m en tem nagrobka J u lii E w ary sty z bezim ien nego cm en tarza p rzy trzecim kam ieniu m ilow ym na Via L a tina 71.
Chociaż istniało przekonanie, że dusza otrzym u je szczęśli wość już przed końcem św iata, to jed n a k żyjący bliscy i k re w ni uw ażali, iż m ożna polepszyć jej stan jeszcze przez zasyła
85 IC R , II, 64. C6 IC R , II , 240.
67 M a r u c c h i , RS, N u o v a S e r ie , n. 96. 08 I h m , E p ig r. 7.
и I h m E p ig r. p s e u d o d a m a s., 86 b.
70 IC R , II, X X V III; p o r. F. G r o s s i G o n d i, I т о п и т , c rist., dz. cy t., s. 241.
nie za n ią m odlitw , stąd też w yp isyw ali na pom nikach cm en tarn y c h p ro śb y do Boga i w ezw ania do przechodniów , by m od lili się za duszę osoby zm arłej.
IV . K O N T A K T Ż Y W Y C H Z E Z M A R Ł Y M I
Żyw i i dusze zm arłych m ogą sobie zatem w zajem nie pom a gać w staw ienn ictw em u Boga, Oto kilk a przykładów w staw ien nictw a żyw ych za duszam i błogosław ionym i: DOM INE NE QVANDO ADVM BRETVR SPIR ITV S V E N E R E S 72 („Panie, obyś nie przyszedł w tedy, gdy zaćm i się d uch”); QVISQVE DE FR A TR IB V S LEG ERIT.RO G ET DEVM VT SANCTO ET IN NOCENTE SPIR ITO AD DEVM S V S C IP IA T U R 73 („K tokol w iek z braci będzie czytał, niech prosi Boga, by św ięta i nie w inna dusza była p rz y ję ta do Boga”). Z Term oli pochodzi n a pis: TV ROGO Q(ui) LEGE(s) ORE(s) PRO ESPIR ITV M EIVS 74 („Proszę, ty, k tó ry czytasz, m ódl się za jego (jej?) du szę”). Zachow ały się rów nież tego rodzaju prośby po grecku: 0 Θεός o καθήμενος [ε]ίς [δ]ε [i] ιά [y] του πατρός [ε] ίς τόπον άγιων σου Νεκταρίου το ψυχάριν [έ]νε[γ]ραψε („Bóg k tó ry siedzi na p raw icy O jca [oby] zapisał duszyczkę N ektariu sza do m iejsca sw ych św ięty ch ”); z S y rak uz pochodzi bardzo ład n a prośba, w k tó rej zaw ierają się różne określenia m iejsca zbaw ionych: Μνήσθητι ó Θ [εό]ς τής 3·οόγης σου Χρυσίδος καί οος αύτή Χώραν φωτικήν τόπον άναψόςεως εις κόλφους ’Αβραάμ ίσαάκ κ[αί] ’Ιακώβ 76
(„W spom nij, Boże, n a służebnicę swą C hryzydę i daj jej św iet listą krain ę, m iejsce odpocznienia na łonie A braham a, Izaaka 1 J a k u b a ”). ΔΕΝΥΝΑΝΑ. Π Α Υ ΕΤ Α Ι. ΤΗ'ΡΟYCAKAMOIT(o) EIC AN ACTACIN ΑΙΩ ΝΙΟΝ 77 („D enynana spoczywa. O by by ła zachow ana na zm artw y ch w stanie w ieczne”).
Ze swej stro n y dusza błogosław iona zm arłego chrześcijan i na nie pozostaje dłużna i w staw ia się u Boga za tym i, co ży
72 M u s. L a te r ., ta b . 60 n . 14. 73 T a m ż e , ta b . 52 n. 10. ™ C IL , IX , 6408. 75 IG , 9686. 76 К , 189. 77 M on. E ccl. lit., t. 1 n. 2882.
122 J Ó Z E F R O S Ł O N [14] ją jeszcze na ziemi. W iarę w to w y ra ż ają takie w ypow iedzi
jak: DE TVA INCOLVM ITATE SECVRVS ET PR O N O STRIS PEC C A TIS PE T E SO LLICITV S 78 („Spokojny o swój bezpiecz ny stan i za nasze grzechy troskliw ie b łag a j”); PE T E ET RO- GA PRO FRA TR ES ET SOD ALES T V O S 79 („Proś i błagaj za tw oich braci i tow arzyszy”); ET IN ORATIONIBVS TV IS ROGES PR O NOBIS Q V IA SCIM VS TE IN ξ . 80 („I w m
od-X.
litw ach tw ych proś za nam i, bo w iem y, że jesteś w C h ry stu sie”). ΕΡΩ ΤΑ Υ Π Ε Ρ ΗΜ ΩΝ si („Módl się za n a m i”).
Z późniejszych la t okresu, kiedy Kościół jeszcze nie zyskał wolności, posiadam y także dłuższe elogia w ypisyw ane k u czci zm arłych, ja k <np. napis Sew era, diakona u papieża M arcelina (296— 304) w yp isan y po śm ierci córeczki lub może siostry, a zn ajd u jący się n a cm en tarzu K aliksta. Oto fra g m e n t tego nap isu m ów iący o duszy:
QVAM DOMS. NAŚCI. M IRA SA PIE N T IA ET ARTE
IVSSERAT IN CARNEM. QVOD CO RPV S PA CE QVIET(um) HIC EST SEPV LTV M DONEC RESVRGAT. AB IPSO. QVIQVE ANIM AM RA PV IT S P IR IT V SANCTO SVO CASTAM PV DICA M ET IN V IO LA B ILE SEM PER
QVAMQVE ITERVM DOMS SPIR IT A L I GLORIA RED- DET 82
(„K tórej w przedziw nej m ądrości i pięknie P a n kazał się n a rodzić w ciele. To ciało ukojone w pokoju tu zostało pocho wane, aż zm artw y ch w stanie dzięki tem u, k tó ry uniósł przez swego D ucha św iętego duszę zawsze czystą, niew inną i nie skalaną, a k tó rą P a n znowu odda w duchow ej chw ale”).
V. N A D Z IE J A Z M A R T W Y C H W S T A N IA
O statn i z przytoczonych w yżej napisów prow adzi nas do n a stępnego tem a tu charak tery sty czn eg o dla żydów i chrześci jan — do w iary w zm artw ychw stanie.
78 T am że, n. 2920. 79 T a m ż e , n. 3051. 80 T a m ż e , n. 3386. 81 T a m ż e , n. 3055. “2 R S, I I I , 46.
Poganie w ierzyli w nieśm iertelność duszy, a naw et w jej przebóstw ienie, o czym św iadczyć m ogą in skry pcje pogańskie takie, ja k np.: CORPORE CONSVM PTO VIVA ANIM A DEVS S V M 83 (,,Ρο zużyciu ciała jestem bogiem jako żywa dusza”); 0EO C Ε Λ Ε Ε ΙΝ Ο Υ ΕΞ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ο Υ 84 („Bóg z m iłosiernego człow ieka”); Όστέα μέν καί σάρκες έχει χόών παίδα τον ήδύν, ψυχή δ’ εύσεβέων οιχεται εις »άλαμον «5 („Co p raw da kości i ciało m a ziemia, m iłego chłopca, dusza jed n a k pobożnych odchodzi na m iejsce spo k o jn e”). W n apisach chrześcijańskich .natom iast p rze jaw ia 'się w iara, że po określonym czasie dusza pow róci do ciała i w raz z n im człowiek znow u pow stanie do życia: ANIM A IN СARNEM REDEVNTE RESV RG ET88 („G dy w róci dusz-a do cia ła, p o w stan ie”), albo ja k pisał diakon Sew er: QVOD CORPVS PA CE QVIET(UTO) HIC EST SEPV LTV M DONEC RESVR- G A T 87 („K tóre to ciało ukojone w pokoju tu zostało pocho wane, aż z m artw y ch w stan ie”), czy też poprzednio przytoczo ny n ieznan y żałobnik grecki: ΔΕΝΥΝΑΝΑ. Π Α Υ ΕΤΑ Ι. THPOYCAKAM OIT(o) EIC AN ACTACIN Α ΙΩ Ν ΙΟ Ν 88 („De- n y n a n a spoczyw a. Oby była zachow ana na zm artw ychw stan ie w ieczne”).
Dotychczasow e rozw ażania o zbaw ieniu pośm iertn y m duszy dadzą się ująć w n astęp u jące punkty:
1. Co do n i e ś m i e r t e l n o ś c i d u s z y in sk ry p c je sta ro chrześcijańskie z trzech pierw szych wieków przekazują, że:
a) istn ieje kilk a term in ów łacińskich i greckich, m ianow icie
anim a (animus), sp iritu s (ispiritus, espiritus), ψνχή(ψυχάρι[ο]ν)
i πνεύμα ; k tó re trak to w an e były jako synonim y i oznaczały ja kiś elem en t k o n ty n u u ją c y sw e istnienie po opuszczeniu ciała osoby zm arłej;
b) elem ent ta k nazyw any, w języ ku polskim określany za zwyczaj jako „dusza” lu b „d uch” , uw ażano za nieśm iertelny;
83 BC, 1883, s. 132. 84 F io relli. W : N o tiz ie d eg li sc a v i, 1879 s. 158. 85 K o u m a n o u d i s , Έ π ιγ ρ α φ α ί Ά π ι α ή ς ε π ιτύ μ β ιο ι , A th e n e s 1871 n. 1825. 86 ВС, 1881, 19. 87 R S, II I, 46. 88 Z ob. p rz y p . 77.
124 J Ó Z E F R O S Ł O N [16]
c) jed n ak owa nieśm iertelność nie jest przym iotem n a tu ra l nym duszy lu b ducha, bowiem podstaw ę jej u p a tru je się w chrzcie jako odnowie dokonanej m ocą Ducha Św., oraz w p rzy jm ow an iu E u ch ary stii (o ty m św iadczy nie przytoczo
na w ty m a rty k u le dalsza część elogium P ek to riu sza z A utun, w spom ina się tam w yraźnie o E ucharystii).
d) Czasem ciało nazyw ane byw a w ięzam i duszy, a o duszy mówi się, że przez śm ierć byw a u w aln ian a z w ięzów ciała,
e) jed n a k p a n u je silne przekonanie, ow szem w ia ra w to, że owo ciało także będzie w skrzeszone, że ono zm artw ychstanie, by dopełniła się w nim szczęśliwość człowieka. Nie może więc być m ow y o klasycznym dualizm ie, w k tó ry m dusza w inna uw olnić się n a zaw sze od ciała, skoro m a się cieszyć pełnym szczęściem.
2. Co do s z c z ę ś c i a duszy człow ieka po śm ierci m ożna powiedzieć w oparciu o przytoczone in sk ryp cje, że:
a) dusza zaraz po śm ierci człow ieka cieszy się szczęściem, o ile n a nie zasłużyła, co byw a stw ierdzone przez sąd Boży;
b) jej sta n po oddzieleniu się od ciała n adal określa się jako życie, a chw ilę śm ierci ·— jak o narodziny do życia;
c) jest to życie przeżyw ane w szczególnej obecności Boga, C h ry stu sa i św iętych, zwłaszcza m ęczenników .
d) M etaforycznym i obrazam i tego stan u duszy są pokój, św iatło, w oda (orzeźwienie!) i uczta.
e) M iejscem p o bytu dusz odłączonych od ciała ludzkiego jest ra j, niebo, kró lestw o niebieskie, niebieskie królestw o C h ry stu sa lub łono A b rah am a (Izaaka i Jak u b a).
T em at tu zaledw ie naszkicow any stanow iłby, ja k sądzę, wdzięczne pole do bardziej w nikliw ej i szczegółowej pracy, przy czym m ożna by wziąć pod uw agę też zagadnienie, jak doszło do używ ania przez chrześcijan term inów ψνχή i anim a, πνεύμα i spiritus jako określeń duszy cieszącej się szczęściem po śm ierci ciała.
Q u i d e x i n s c r i p t i o n i b u s s e p u l c r a l i b u s C h r i s t i a n o- r u m I— I I I s a e c . d e f i d e C h r i s t i f i d e l i u m i n a n i m a e
s a l u t e m d e d u c i p o s s i t S u m m a r iu m
E x in s c rip tio n ib u s G ra e c is e t L a tin is q u a e p r a e s e r ti m in c o e m e te riis in v e n ta e s u n t co g n o sc im u s, q u id c h r is tia n i q u i p rim is s a e c u lis p o st C h r.n . v ix e r u n t, de a n im a s a lv a n d a te n u e r i n t q u o q u e m o d o ip s a m s a lu te m a n im a e s ib i im a g in a ti sin t. I n s c rip tio n e s de q u ib u s h ic a g itu r
e x r e g io n ib u s im p e r ii R o m a n i O c c id e n ta lis , p r a e s e r ti m a u te m e x ip sa U rb e q u a m a x im e c o n f lu e b a n t p o p u li q u a e q u e m e d iu m d o c tr in a e c h r i- s tia n a e tu m f u e r a t, s u m p ta e s u n t.
O m n in o im p o s s ib ile f u i t ta r n e n d is tin g u e r e in o m n i c a su c e rtu m te m p u s , q u o in s c rip tio n e s h a e c s c r ip ta e suint. P a t e t so lu m m o d o eas ex tr ib u s p r im is s a e c u lis p .C h r.n ., q u a s d a m a u te m ia m e x d im id io s a e c u li se c u n d i p ro v e n ire .
E x a lle g a tis in s c r ip tio n ib u s h a e c c o n c lu s io n e s in f e r r i p o s s u n t:
1° Q u o a d a n im a e i m m o r t a l i t a t e m : V oces ψ υ χ ή e t π ν ε ύ μ α in lin g u a G r a e c a n e o n o n a n im a e e t s p ir itu s (aliquam do e tia m a n im i) in s e r m o n e L a tin o p e rm is c u e p o n u n tu r . Q u a e v o ces id s ig n ific a re v id e n t u r q u o d c o rp o re m o r tu o s e p a r a tim n o v a v it a f r u itu r . V ita h a e c v e ro e x p re s s is v e r b is im m o r ta lita s v o c a tu r . Q u a e ta m e n n o n e x ip s a a n i m a e n a t u r a p r o f lu it, se d e x b a p tis m o (seu re n o v a tio n e S p ir itu s C h ris ti) im m o e tia m e x E u c h a r i s ti a in itiu m c a p it. E t q u a m q u a m a-liquando c o rp u s a n im a e v in c u lu m v o c a tu r , a n im a m d e fu n c ti v e ro a v in c u lis c o r- p o re is li b e r a t a m esse d ic itu r , ta m e n c o rp u s in fin e te m p o r u m r e s u r - r e c t u r u m c r e d i tu r ac r e s u r r e c tio eiu s f e lic ita te m h o m in is c o m p le t. I t a - q u e C h r is tia n o r u m fid e s lo n g e d if f e r r e v id e t u r a d u a lis m o G ra e c o ru m , q u o a n im a c o rp u s q u e sib i in v ic e m o p p o n u n tu r e t a n im a e s o lu tio a c o r p o re v e h e m e n tiu s d e s id e r a tu r .
'2° Q u o d v e ro a n im a e b e a t i t u d i n e m a ttin e t, a n im a m o r te in - te r c e d e n te b e a tu d in e m e x te m p lo a s s e q u i v id e t u r s ta tu s q u e e iu s n o v a V ita v o c a ri; m o m e n tu m m o r tis v e ro n a ta litia e (ad v ita m ) se u d ie s n a - ta lis d ic itu r ; a n im a m in p r a e s e n ti a D ei, C h ris ti, s a n c to r u m e t p r a e s e r tim m a r ty r u m esse. Im a g in e s , q u ib u s m e ta p h o r ic e s ta tu s a n im a e p r a e - s e n t a tu r e t d e s c r ib itu r s u n t p a d s , lu c is, a q u a e (r e fr ig e r ii) e t c o n v iv ii. L o c u s v e ro q u o a n im a e c o rp o r e e x u ta e c o n g r e g a n tu r h is c e n o m in ib u s d e s ig n a r i so le t: p a ra d isi, c a eli, c a e le s tiu m r e g n o r u m v e l r e g n i C h r is ti c a e le s tis v e l e tia m s in u s A b r a h a e (Is a a c i e t Ja c o b i). Q u a e m e ta p h o r a e d e n o m in a tio n e s q u e c e r ta m p r o p i n q u it a te m lin g u a e b ib lic a e p ra e s e f e - r u n t e t p r o in d e a n im u m a d r e la tio n e s c u m T r a d itio n e ta m s c r ip ta
q u a m o r a li e lu c id a n d a s p ro v o c a n t.
