Józef Krasiński
Eucharystia w życiu Kościoła : o
encyklice Jana Pawła II "Ecclesia de
Eucharistia"
Studia Theologica Varsaviensia 42/2, 105-126
2004
M A T E R I A Ł Y
I
S P R A W O Z D A N I A
S tu d ia T h e o lo g ic a V arsav ie n sia U K S W
42 (2 0 0 4 ) n r 2
KS. J Ó Z E F K R A SIŃ SK I
EUCHARYSTIA W ŻYCIU KOŚCIOŁA
O ENCYKLICE JANA PAWŁA II „ECCLESIA DE EUCHARISTIA”
1. PO ŚR ÓD LISTÓW WIELKOCZWARTKOWYCH
14-ta Encyklika J a n a P a w ł a I I Ecclesia de Eucharistia vivit została pro m u l gow ana 17 kw ietnia 2003 roku w sam Wielki Czwartek. Już w pierwszych zdaniach tego dokum entu Papież podkreśla, że Kościół żyje dzięki Eucharystii, k tó ra zaw ie ra w sobie tajem nicę Kościoła i wyraża „codzienne dośw iadczenie w iary” .
We w stępie Encykliki J a n P a w e t I I konstatuje, że każdego roku swego p o n tyfikatu w Wielki C zw artek kierow ał list do wszystkich kapłanów świata, gdzie sta le oscylował w okół relacji: kapłaństw o i Eucharystia.
W arto przywołać kilka akcentów z tych dawniejszych listów wielkoczwartko- wych do kapłanów . Stale w raca w nich w ątek opublikow any w Liście o tajem nicy i kulcie E ucharystii', dotyczący związku E ucharystii z kapłaństw em :
My kapłani jesteśm y z N iej i dla Niej - z E ucharystii i dla Eucharystii, bo E u charystia jest głów ną racją istnienia sakram entu kapłaństw a. K apłaństw o poczęło się w m om encie ustanow ienia Eucharystii, a więc razem z Nią. Eucharystia obja wia szczytowy m o m en t całej posługi kapłaństw a hierarchicznego.
N a kanwie tej relacji w listach wielkoczwartkowych J a n P a w e ł I I akcento wał: rolę E ucharystii w życiu świeckich (1989), Eucharystię jako źródło życia nad przyrodzonego (1991), jej wpływ na życie rodzinne (1994 - przywołanie Listu do rodzin), w 1996 w Liście W ielkoczwartkowym Papież łączy rozw ażanie euchary styczne z 50-ą rocznicą swoich święceń, w następnym roku ukazuje kapłanów jako przyjaciół Chrystusa - D obrego Pasterza (1997). W 1998 akcentuje pneum ahagijny wymiar kapłaństw a, E ucharystii i Ciała Mistycznego. W roku 2000 tem atem rozw a żań jest „Sacerdos et H o stia”. W roku 2001 łączy Eucharystię z Novo M illennio in- eunte, w roku 2002 - z sakram entem pojednania jako narzędziem m iłosierdzia.2
1 Z dnia 24 II 1980: L ist Ojca Świętego Jana Pawła I I do wszystkich biskupów Kościoła o ta
jem n icy i kulcie Eucharystii, Typis Polyglottis Vaticanis 1980, n r 2.
2 List... o tajemnicy i kulcie Eucharystii, dz. cyt. nr 2. Por. J a n P a w e ł W, U st Ojca świętego Ja na Pawła I I do kapłanów na Wielki Czwartek 1989 roku, „Kronika Diecezji Sandom ierskoRadom
-1 0 6 KS. J Ó Z E F K R A S I Ń S K I [ 2 ]
W ocenie niżej podpisanego najwspanialszym listem w ielkoczwartkowym był obszerny tekst - właściwie dokum ent pośw ięcony postaci św. Jan a V i a n n e y a z okazji 200-lecia jego urodzin. W osobie proboszcza z A rs J a n P a w e l II ukazy wał niezwykły wzór życia i służby kapłańskiej. D o tego sługi konfesjonału przybywa ły z całej Francji rzesze penitentów , np. w r. 1858-80 tysięcy. Poświęcał im naw'et kilkanaście godzin dziennie. Przed tabernakulum spędza! długie godziny w a d o ra cji, a podczas wygłaszania homilii mówi} z uniesieniem : On tam jestl3
C zternasta Encyklika J a n a P a w i a I I Ecclesia de E uchaństia została pro m u l gow ana w m iejsce tradycyjnego listu w ielkoczw artkow ego do kapłanów jako szcze gólny akcent srebrnego jubileuszu papiestw a. W num erze 7 encykliki Papież wy znaje: W tym roku, dwudziestym piątym mojego pontyfikatu, chcę w sposób szczegól
ny zaprosić cały Kościół do refleksji eucharystycznej i wezwać do dziękczynienia Panu za dar Euchaiystii i Kapłaństwa: «D ar i Tajemnicę»'.
2. W PA P IE S K IM D O ŚW IA D C Z E N IU WIARY
Encyklika składa się z sześciu rozdziałów , w stępu i zakończenia. Treść zaw arta jest w 62 num erach.
Przy przygotowaniu tego rodzaju w ykładu istnieje p otrzeba skorzystania z do św iadczenia innych. Stąd bierze się poszukiwanie opinii innych teologów i omówień nowego dokum entu papieskiego. N iestety kw erenda dała niewielkie rezultaty.
N ie m ożna było znaleźć nic w „N ouvelle Revue T h eologique” , „Praktische T h eo lo g ie”, „R evista Espafiola de T h eo lo g ia”. Nie było nic na tem at nowej ency kliki w „La M aison - D ieu ”, ani w kw artalniku „Q uestions L iturgiques”, ani w „Theology D igest” (Spring 2003), ani w interesującym dw um iesięczniku „The
skiej” 82 (1989), s. 49-56; tenże, List Ojca świętego Jana Pawia I I do kapłanów na Wielki Czwartek
1991 roku, „Kronika Diecezji Sandom iersko-Radoraskiej” 84 (1991), s. 49-54; tenże, List Ojca świętego Jana Pawia II do kapłanów na Wielki Czwartek 1994 roku, Watykan 1994; tenże, List Ojca świętego Jana Pawia U d o kapłanów na Wielki Czwartek 1996 w jubileuszowym roku swoich święceń kapłańskich, „Kronika Diecezji Sandom ierskiej” 89 (1996), s. 99-109; tenże, List Ojca świętego Ja na Pawia IId o kapłanów na Wielki Czwartek 1997r., „Kronika Diecezji Sandom ierskiej” 90 (1997),
s. 99-103; tenże., List Ojca świętego Jana Pawia I I do kapłanów na Wielki Czwartek 1998 r., „Kronika Diecezji Sandom ierskiej” 91 (1998), s. 63-73; tenże, List Ojca świętego Jana Pawia I I do kapłanów
na Wielki Czwartek 2000 roku, Kronika Diecezji Sandomierskiej 93 (2000), s. 119-127; tenże, List Ojca świętego Jana Pawia II do !<aplanów na Wielki Czwartek 2001 roku, Kraków 2001; tenże, List Ojca świętego Jana Pawia I I do kapłanów na Wielki Czwartek 2002 roku, Tarnów 2002.
-’ J a n P a w e ł II, List Ojca świętego Jana Pawia II do wszystkich kapłanów Kościoła na Wiel
k i Czwartek 1986 roku, „K ronika Diecezji S andom iersko-R adom skiej” 79 (1986), s. 97-110.
‘ J a n P a w e ł II, E ncyklika Ecclesia de E uchaństia do biskupów, do kapłanów i d ia ko
nów, do za k o n n ikó w i zakonnic, do katolików świeckich oraz do wszystkich ludzi dobrej woli O Eucharystii w życiu Kościoła, K raków 2003, n r 7.
[ 3 ] E U C H A R Y S T I A W Ż Y C I U K O Ś C I O Ł A 1 0 7
Pope S peaks”, ani w „Stim m en der Z e it” (H eft Mai i H eft Juli 2003). W „Theolo- gy Today” była om aw iana Pedophilia am ong Catholic Clergy a nie encyklika. W „La Civilta C attolica” obok Risonare łe ferite della guerra irachena znalazła się jed n ak
Lettera enciclica suWEucaristia nel suo rapporto eon la Chiesa5.
W sierpniu 2003 r. pod przew odnictw em kard. Teodora M c C a r r i c k a odbył się w W aszyngtonie kongres teologiczny poświęcony najnowszej encyklice J a n a P a w ł a I I pod tytułem : „D raw ing life from the E u ch arist”. M iejsce kongresu znam ienite: Basilica of the N ational Shrine of Im m aculate C onception6.
Pierwsza pobieżna lektura encykliki i kom entatorzy, którzy już zdążyli wyrazić swój głos, eksponują owo papieskie dośw iadczenie wiary związane z tajem nicą E u charystii. N a pierwszym m iejscu J a n P a w e ł I I wymienia swoją celebrację E u charystii w W ieczerniku jerozolim skim w czasie swojej pielgrzymki do Z iem i Świę tej w roku W ielkiego Jubileuszu Roku 2000. Tam C hrystus ustanow ił E ucharystię. Tam wziął w swoje ręce chleb i wino, które przem ienił w ciało i krew swoją i kazał to czynić do końca świata na swoją pam iątkę.
D alej J a n P a w e ł I I pisze w tym że dokum encie: G dy myślę o Eucharystii,
patrząc na m oje życie kapłana, biskupa i Następcy Piotra, w spom inam spontanicz nie wiele chw il i miejsc, w których dane m i było ją sprawować. Pam iętam kościół parafialny w Niegowici, gdzie spełniałem m oją pierwszą posługę duszpasterską, k o legiatę św. Floriana w Krakowie, katedrę na Wawelu, bazylikę św. Piotra oraz wiele bazylik i kościołów w Rzym ie i na całym świecie. D ane m i ją było również sprawo wać w wielu miejscach na górskich szlakach, n ad jezioram i i na brzegach m orskich; sprawowałem ją na ołtarzach zbudow anych na stadionach, na placach miast... Ta różnorodna sceneria m oich M szy św. sprawia, iż dośw iadczam bardzo m ocno u n i wersalnego - m ożna wręcz pow iedzieć kosm icznego charakteru celebracji euchary stycznej. Tak, kosm icznego! N aw et wtedy bowiem, gdy Eucharystia jest celebrowana na m ałym ołtarzu wiejskiego kościoła, jest ona wciąż p o n ieką d sprawowana na «oł tarzu świata». Jednoczy niebo z ziemią. Zawiera w sobie i przenika całe stw orzenie\
E ucharystia spraw ow ana na „ołtarzu św iata” - wyrażenie T eilharda d e C h a r - d i n, kosm iczny wymiar Eucharystii. Nic dziwnego, że w naszym dośw iadczeniu
' Lettera enciclica «Ecelesia de Eucharistia» deI S o m m o Pontefice G iovanni Paolo I I ai ve-
scovi, ai presbiteri e ai diaconi, alle persone eonsacrate e a tutti i fedeli laiei suWEucaristia nel suo rapporto eon la Chiesa, „La Civilta C a tto lica” 154 (2003), vol. II, s. 142-177.
6 K ongres odbył się w dniach 7-8 sierp n ia 2003 r. z udziałem wielkiej rzeszy K nights of C olum bus, sponsorów K ongresu.
' Enc. Ecelesia de Eucharistia, n r 8. Por. Cz. B a r t n i k , Eucharystia uniwersalna, „C ollecta nea T heologica” 56 (1986) f. II, s. 5-17; J. Ernst, Znaczenie eucharystycznego Ciała dla jedności
Kościoła i kosm osu, „ Concilium . Międzynarodowy' Przegląd Teologiczny”, t. III, red. P. T a r as,
1 0 8 KS. J Ó Z E F K R A S I Ń SK I [4]
wiary tajem nica Eucharystii rodzi w nas uczucia wielkiego i wdzięcznego zdum ienia (nr 5). Z dum iew ają się także kom entatorzy, że oto kościół w m aleńkiej Niegowici' i kościół św. F loriana w Krakowie znalazły się w dokum encie takiej klasy jak ency klika, adresow ana do całego świata." Znalazły się dzięki papieskiem u dośw iadcze niu w iary eucharystycznej.
Papież korzysta także z doktryny i dośw iadczenia wiary eucharystycznej swoich poprzedników i ojców soborowych. Podziwia pieczołow itość w autorytatywnych w ypowiedziach soborów i papieży z najbardziej sakram entologicznym soborem na czele - czyli Soborem Trydenckim. Podkreśla, że dekrety tego soboru o S ak ram en cie E ucharystii i Mszy św. przez kolejne wieki kształtowały zarówno teologię, ja k i k a
techezę, i do dzisiaj są dogmatycznym punktem odniesienia w nieustannym procesie odnowy i duchowego wzrastania L u d u Bożego w wierze i m iłości do Eucharystii'’.
Przywołuje J a n P a w e ł II eucharystyczne encykliki papieskie: L e o n a X I I I Mirae Caritatis (1902), P i u s a X I I M ediator D ei (1947), P a w ł a V I My-
sterium ftd ei (1965)10. Choć Sobór W atykański II nie wydał osobnego dokum entu
o Eucharystii, to jed n a k doktryna eucharystyczna jest tu znam iennie obecna, zwłaszcza w K onst. L u m en gentium i w K onstytucji o Liturgii św. Przywołuje także Papież w encyklice swoją doktrynę eucharystyczną, zwłaszcza cytowany już List A post. D om inicae Cenae o Tajemnicy i kulcie E ucharystii.
R ekapitulacją wiekowej doktryny K ościoła i dośw iadczenia wiary eucharystycz nej są cytow ane przez Papieża słowa S oboru W atykańskiego II, że ofiara euchary styczna jest „źródłem i zarazem szczytem całego życia chrześcijańskiego”11.
3. EUCHARYSTIA UOBECNIENIEM M ISTERIUM PASCHALNEGO E ncyklika została p odpisana w czasie T riduum Paschalnego w W ielki C zw ar tek. W te dni - pisze Papież - wpisuje się mysterium paschale; wpisuje się w nie takie
m ysterium eucharistieum... Kościół rodzi się z tajemnicy paschalnej. Właśnie dlatego
* O Boskim ogniu eucharystycznej miłości płonącym na o łtarzu św iata m ówił także J a n P a w e ł 11 w hom ilii we Mszy św. W ieczerzy Pańskiej 2003 r. - Eucharystia tajem nicą wiary, „E O sserv a to re R o m a n o ” 24 (2003) nr 6, s. 16. Por. J. K u 1 i s z, K osm iczne wymiary Eucharystii
według Teilharda de Chardin, „W D ro d z e ” 3 (1975) n r 12, s. 34-40; R . R o g o w s k i,K o s m ic z n y wymiar Eucharystii, „A teneum K ap łań sk ie” 72 (1980) t. 94, s. 49-61; A. L. S z a f r a ń s k i , E u charystia w centrum wszechświata, „A teneum K ap łań sk ie” 88 (1996) t. 127, s. 174-178; A. B o -
n i e c k i , D ar i tajem nica, „Tygodnik Powsz.” 57 (2003) n r 17, s. 1. ’ E nc. Ecclesia de Eucharistia, n r 9.
’“ L e o X I I I , E nc. M irae Caritatis, L eonis X III A cta 22 (1903), s. 115-136; Pius X II, Enc.
M ediator Del, „A cta A postolicae S edis” 39 (1947), s. 521-595; Paulus V I, Enc. M ysterium fi- dei, „A cta A p o sto lica e S ed is” 57 (1965), s. 753-774.
[ 5 ] E U C H A R Y S T I A W Ż Y C I U K O Ś C I O Ł A 1 0 9
Eucharystia, która w najwyższym stopniu jest sakram entem tajemnicy paschalnej, sta nowi centrum życia eklezjalnego'2.
W ielkoczwartkowa Msza W ieczerzy Pańskiej przywołuje inicjację szczytowego m om entu M isterium Paschalnego. Szafarz Eucharystii - podkreśla J a n P a w e ł 11 - dzięki władzy udzielonej m u w sakramencie Święceń, dokonuje przeistoczenia.
To on wypowiada z m ocą Chrystusowe słowa z Wieczernika «To jest Ciało moje, które za was będzie wydane... To jest Krew Moja, która za was będzie wylana». Kapłan wy powiada te słowa, a raczej użycza swoich ust i swojego głosu Temu, który wypowie dział je w Wieczerniku".
W ieczerza Pańska uobecnia się w każdej Mszy św. Podkreślał to we w prow a dzeniu do Mszy św. Bp Wacław Ś w i e r z a w s k i , stosując stale (dla niektórych aż do przesytu) form ułę, że zgrom adziliśm y się w W ieczerniku Pańskim. Bo Jego sło wa - w nauczaniu Papieża - „Wy jesteście moimi przyjaciółm i”, „to czyńcie na m o ją p am iątk ę” dotyczyły nie tylko tych, którzy byli obecni wówczas w W ieczerniku na Syjonie. My wszyscy jesteśm y z Jezusem , to jest nasza W ieczerza, przez ofiarę eucharystyczną w niej napraw dę uczestniczymy.
O statnia W ieczerza stanow iła kluczowy m om ent pośród ostatnich dni Jezusa, należała do esencjalnej treści m isterium paschalnego. G dy spraw ujem y O fiarę eu charystyczną - pisze J a n P a w e ł I I w encyklice - m am y przed oczyma duszy to,
co wydarzyło się w wieczór Wielkiego Czwartku, podczas Ostatniej Wieczerzy i p o niej. Ustanowienie Eucharystii uprzedzało bowiem w sposób sakramentalny wydarzenia, które wkrótce miały nastąpić, począwszy od konania w Getsemani, Widzimy znów Pana Jezusa, któiy wychodzi z Wieczernika, schodzi z uczniam i w dół, ażeby pizekro- czyć p o to k Cedron i wejść do Ogrodu Oliwnego. W Ogrodzie tym do dnia dzisiejszego zachowały się niektóre bardzo stare drzewa oliwne. Może były nawet św iadkam i tego, co dokonało się w ich cieniu owego wieczoru, gdy Chrystus na modlitwie doświadczał śmiertelnej trwogi, «a Jego p o t był ja k gęste krople krwi, sączące się na ziemię» (por. Ł k 22, 44). Rozpoczynało się przelanie krwili.
R ozpoczynała się m ęka i śm ierć Chrystusa. Rozpoczynała się godzina naszego O dkupienia, rozpoczynała się sam a esencja M isterium Paschalnego. Śm ierć C hry stusa stała się „negacją negacji” : w Jezusie Bóg z miłości i dobrow olnie przyjął na
12 Enc. Ecclesia de Eucharistia, n r 2 i 3. Por. M. L e h r e n t, Triduum Paschalne i zapow iedź
ogłoszenia encykliki, „W iadom ości K A I” 2003 n r 17, s. 33; J. K r a s i ń s k i , M isterium Chrystu sa w sakram entach, „ Z n a k ” 22 (1970) n r 11, s. 1416-1427; E. J. J e z i e r s k a , Eucharystia - udziałem wiernego w śmierci i zm artwychwstaniu Chiystusa, „R uch Biblijny i L iturgiczny” 38
(1985), s. 8-15.
13 Enc. Ecclesia de Eucharistia, n r 5.
14 Enc. Ecclesia de Eucharistia, n r 3. Por. T. W ę c t a w s k i . To jest nasza wieczerza, „Tygo dnik Powsz.” 57 (2003) n r 16, s. 6; E. G a i b i a t i, L Eucaristia nella Bibbia, M ilano 1999.
1 1 0 KS. J Ó Z E F K RA SI Ń SK I [6]
siebie śm ierć, aby Jego śm ierć staia się śm iercią śmierci - „m ors m o rtis”. Bowiem w św ietle ewangelii św. Jan a w skrzeszenie Jezusa nie byto jakim ś w ydarzeniem n a stępczym , doczepionym z zew nątrz do męki Jezusa jak o swoisty „happy e n d ”, lecz jest to krzyż Chrystusa widziany z perspektyw y Bożej, krzyż wyniesiony do chwały zwycięstwem zm artw ychw stania i dziełem zbaw ienia.15
W znakach sakram entalnych, w znakach symbolicznych uobecnia się cale M iste rium Paschalne. C elebrow anie Ciała i Krwi Chrystusa sprawia, że uczestniczymy realnie w tym, czego J ezus Chrystus dokonał. J a n C h r y z o s t o m nauczał, że w o lą Jezusa było, aby postacie-sym bole chleba i wina realnie uobecniały jego Paschę11’. Papież z naciskiem podkreśla, że Kościół rodzi się z tajem nicy paschalnej i d la tego E ucharystia, która jest uobecnieniem tajem nicy paschalnej, stanow i centrum życia eklezjalnego. W tym „M ysterium fidei” - tajem nicy wiary Głosimy śmierć
Twoją, Panie Jezu, wyznajemy Twoje zmartwychwstanie i oczekujem y Twego przyjścia w chwale. Papież bardzo ekspresywnie naucza, że E ucharystia zaw iera niezatarty zapis m ęki i śmierci Pana. Nie jest tylko przywołaniem tego wydarzenia, lecz jego sa kram entalnym uobecnieniem. Jest Ofiarą Krzyża, która trwa p iz e z wieki. W niej d o konuje się dzieło naszego O dkupienia. W E ucharystii ofiara krzyżowa wciąż się
uobecnia, trw a sakram entalnie w każdej w spólnocie kościelnej, k tó ra ją spraw uje przez ręce konsekrow anego szafarza. Z a Soborem Trydenckim i za K atechizm em K ościoła katolickiego J a n P a w e ł I I podkreśla, że O fiara eucharystyczna nie jest kon k u ren cją dla O fiary krzyżowej, o co oskarżali niegdyś p ro testan ci, ale O fiara krzyżowa i ofiara eucharystyczna są je d n ą i tą sam ą ofiarą (jak uczyło Tri- dentinum : Idem O fferens, eadem V ictim a, sola offerendi ratio n e diversa). Ofiara
eucharystyczna uobecnia nie tylko tajemnicę m ęki i śmierci Zbawiciela, lecz także ta jem nicę zmartwychwstania, w której ofiara znajduje swoje wypełnienie'1.
R ealn a obecność M isterium Paschalnego w E ucharystii łączy się w w ykładni Papieża z przypom nieniem dogm atu trydenckiego „vere, realiter, su b stan tialiter”.
T. H a l i k, Św iadkow ie B ożej nieobecności, „Tygodnik Powsz.” 57 (2003) n r 16, s. 5. Por. J. G i b 1 e t, Eucharystia w Ewangelii św. Jana, „ C oncilium ", t. III, dz. cyt., s. 568-574.
'“ J a n C h r y z o s t o m , H om ilia in S anctum Pascha, n r 39. Por. L. B o u y e r , M isterium
paschalne, K raków 1973, s. 85-103; W. H r y n i e w i c z , Liturgia a m isterium paschalne Chry stusa, w: W prowadzenie do liturgii, red. F. B l a c h n i c k i , W. S c h e n k , R. Z i e l a s k o , Poznań
1967, s. 75-98; J. K r a s i ń s k i , M isterium paschalne, „K ronika D iecezji S an d o m iersk iej” 70 (1977), s. 267-273 i 71 (1978), s. 31-39; D. K o w a l c z y k , Procesja w okół W ieczernika, „Tygo dnik Pow sz.” 57 (2003) n r 25, s. 10; W. L o r i , The Mystery o f Faith - p re se n ta tio n from the C o n g ress in W ashington.
17 E nc. Ecclesia cle Eucharistia, n r 3-5, 11-12, 14. Por. S obór W atykański II, K onstytucja o Liturgii św. Sacrosanctum Concilium , n r 47; K onstytucja dogm atyczna o K ościele L u m en
gentium , n r 3, 11; Katechizm Kościoła katolickiego, n r 1085. 1367; J a n P a w e ł II, E ncyklika R edem ptor hom inis, n r 20; A. P e n n a , „Eucharystia” i Msza św., „C oncilium ”, t. III, s. 575-582.
[ 7 ] E U C H A R Y S T I A W Ż Y C I U K O Ś C I O Ł A 111 Sobór Trydencki w dekrecie o Najświętszej Eucharystii określił, że Eucharystia nie jest wyłącznie znakiem i sym bolem Chrystusa, jak twierdzili sakram entarze Z w i n g l i i K a r l s t a d t, ale jest prawdziwą obecnością Chrystusa pod p o stacia mi chleba i wina; nie jest wyłącznie obrazem lub figurą C hrystusa, jak głosił O e c o l a m p a d i u s , ale jest obecnością rzeczywistą; nie jest wyłącznie m ocą C hrystusa, jak tw ierdził Jan K a l w i n , ale jest substancjalną obecnością integral nego człowieczeństwa i bóstwa C hrystusa.18
Z całej doktryny J a n a P a w ł a I I wynika, że nasza w iara w rzeczywistą o bec ność C iała C hrystusa w postaci tego chleba na ołtarzu i Jego Krwi w tym kielichu oznacza obecność C hrystusa w życiu Kościoła i w sercu wszystkich naszych spraw. Przez to, że O n cały jest tu obecny - naprawdę On, bezwzględnie On - wszystko się
scala: Boża obecność, życie, męka, śmierć i zmartwychwstanie Jezusa, wydanego za nas, i my, nasze życie i śmierć, nasza zupełna przynależność do Niego - Jego królowa nie w nas ip iz e z nas w tym świecie'''.
W encyklice Ecclesia de Eucharistia J a n P a w e ł II naucza, że Eucharystia,
pojęta ja ko zbawcza obecność Jezusa we wspólnocie wiernych i ja ko je j pokarm d u chowy, jest czym ś najcenniejszym, co Kościół posiada na drogach historii. Przywołuje
Papież form ułę dogm atu trydenckiego, cytuje definicję trydencką transsubstancja- cji (przeistoczenia), przypom ina doktiynę T o m a s z a z A k w i n u o rzeczywistej obecności Bóstw a w Eucharystii: „A doro te devote, latens D eitas” (z sekwencji m szalnej na święto Bożego Ciała). Spośród licznych wypowiedzi Ojców Kościoła dokum entujących katolicką naukę o dogm acie eucharystycznym w ybiera fragm ent najbardziej wymownego i rozległego świadectwa: Cyryla Jerozolim skiego z jego czw artej katechezy mistagogicznej.®
N ie podjął w encyklice J a n P a w e ł I I oceny teorii transsignifikacji i transfi- nalizacji. Z apew ne osądził, że z tymi koncepcjam i rozpraw ił się jasno i zdecydow a nie Paweł VI w swojej encyklice Mysterium fidei z roku 1965, gdzie nie tylko o d rzu ci! pew ne w ątki i rozw iązania, ale także docenił ich w kład pozytywny, na zasadzie kom plem entarności. K oncepcje transsignifikacji i transfinalizacji m ożna za a p ro
18 Por. D enzinger, n r 874; W. G r a n a t , Sakram enty święte. Część I: Sakram enty w ogólno
ści - Eucharystia, L ublin 1961, s. 178-180, 189-197; R. L a u r e n t i n, Q u ’est-ce que TEuchari- stie? Jesu s Christ present, Paris 1981; A. Z u b e r b i e r , Gdy zajął z n im i miejsce u Stołu..., W ar
szawa 1988, s. 34-46; A. B o n i e c k i , K. K o l e n d a - Z a l e s k a , Z rozum ieć Papieża. R ozm ow y
o encyklikach, K raków 2003, s. 254 n.
15 T. W ę c l a w s k i , To jest nasza Wieczerza, dz. cyt., s. 6. Por. Z. P e r z , Eucharystyczna
uczta ofiarna, w: Pascha nostrum , red. J . C h a r y t a ń s k i , Poznań 1966, s. 153174; J. S z c z e
-p a ń s k i , Eucharystia, S an d o m ierz 2003, s. 30-34.
211 E nc. Ecclesia de E ucharistia, n r 9 i 15. Por. P a w e l VI , Enc. M ysterium fid ei, dz. cyt., s. 764: W. G r a n a t, dz. cyt., s. 198-239; S. C. N a p i ó r k o w s k i , Z Chrystusem w zn a k a ch , L ublin 1984, s. 25-28.
112 KS. J Ó Z E F K R A S I Ń SK I [ 8 ]
bow ać, pod w arunkiem , że bazują na fundam encie transsubstancjacji, a nie ją za stępują.
N a kanwie rozw ażań o rzeczywistej obecności Jezusa w E ucharystii w arto przy pom nieć postać w ójta z W olborza - A ndrzeja F r y c z a M o d r z e w s k i e g o , w iel kiego filozofa społecznego X VI stulecia, w związku z 500-leciem jego urodzin, który posądzany o sprzyjanie innow iercom , faktycznie byi zw olennikiem dogm atu trydenckiego i zawsze trwa! przy K ościele katolickim . N a tle ówczesnych sporów eucharystycznych wyznawał, że lepiej jest pozostać przy wyraźnych słowach C hry stusa i wierzyć, że d ane nam zostało Jego Ciało i Krew, aniżeli w plątać się w zawi łe pytania o sposób Jego tam przebyw ania. W naszej dobie A ndrzej F r y c z M o d r z e w s k i jest uważany za p rek u rso ra hum anizm u chrześcijańskiego i d ucha Va- ticanum II.21
4. EUCHARYSTIA BUDUJE KOM UNIĘ (KOINONIĘ) EKLEZJALNĄ Tem u zagadnieniu pośw ięca Papież aż dwa rozdziały Encykliki. K onstatuje, że eklezjologia kom unii stanow iła centralną i podstaw ow ą ideę zaw artą w d o k u m en tach S oboru W atykańskiego II. Pow ołuje się na opinię Nadzwyczajnego Synodu B iskupów w tym w zględzie, ale takie zdanie m ożna było spotkać w ustach wielu teologów 22.
Sobór W atykański II określił Eucharystię słowami ś w . A u g u s t y n a : „sakra m ent m iłosierdzia, znak jedności, węzeł miłości” . D latego słusznie się podkreśla, że U roczystość Bożego Ciała to wielkie święto tajem nicy Kościoła - C iała C hrystuso wego. Ofiara eucharystyczna - naucza J a n P a w e ł I I w encyklice - sam a z siebie
jest skierowana ku wewnętrznemu zjednoczeniu nas wierzących z Chrystusem, który
przez kom unię eucharystyczną łączy nas ze sobą i całym C iałem Mistycznym.23
21 J. K r a c i k , Wołający na puszczy prekursor: Przed 500 laty urodził się A n d rze j Frycz M o
drzewski, „Tygodnik Pow sz.” 57 (2003) n r 21, s. 17; H . I. S z u m i ł, W olbón na przestrzeni wie ków , W olbórz - L ublin 2003, s. 24-195; J. K r a s i ń s k i , Zarys dziejów polskiego arianizm u przedsocyniańskiego, „S tudia S an d o m iersk ie” 1 (1980), s. 121-122.
22 E nc. Ecclesia de E ucharistia, n r 34. Por. Nadzw yczajny Synod Biskupów , Relacja k o ń c o
wa, „ L O sserv a to re R o m a n o ” 16 (1985) n r 12, s. 7; J. K r a s i ń s k i , Kolegialność władzy w K o ściele przed Soborem W atykańskim I I i przełom soborowy, „S tudia T h eo lo g ica V arsaviensia”
33 (1995) t. II, s. 5-30; ten że, Z n a m io n a Kościoła, w: Wiarygodność Kościoła, red. T. D o l a , O pole 1997, s. 59-60.
22 Enc. Ecclesia de Eucharistia, n r 16. Por. O. S e m m e l r o t h , Die Kirche ais Wurzelsakrament, w: M ystenum salutis, Bd. IV, Teil I, red. J. F e i n e r , M. L ó h r e r , Einsiedeln 1972, s. 318-348; W. D a w i d o w s k i , Sacrum w parze z profanum (Procesja Bożego Ciata niosąca świętość E u ch a rystii w świeckość życia), „Tygodnik Powsz.” 56 (2002) nr 22, s. 11; A. W i n k l h o f e r , Kirche m
[ 9 ] E U C H A R Y S T I A W Ż Y C I U K O Ś C I O Ł A 1 1 3
O fiara eucharystyczna tkwi w centrum procesu w zrastania Kościoła. Istnieje związek przyczynowy pom iędzy E ucharystią a samym początkiem Kościoia. E w an gelie świadczą, że na O statniej W ieczerzy zgrom adziło się dw unastu A postołów. W łaśnie oni - hoi dodeka - stanow ią substytucję 12 pokoleń izraelskich. Są funda m entem nowego Ludu Bożego, N owego Izraela i początkiem świętej hierarchii. C em entuje ich pierwsza eucharystyczna kom unia. O d tej chwili - podkreśla Papież - aż do końca czasów Kościół buduje się p n e z tę K om unię sakramentalną z Synem
B ożym . W łączenie w C hrystusa Mistycznego, jakie dokonuje się w chrzcie św., o d
naw ia się i nieustannie um acnia przez uczestnictwo w O fierze eucharystycznej. Każdy z nas przyjmuje Chrystusa i także Chrystus przyjm uje każdego z nas. Z acie śnia więzy przyjaźni z nami: Wy jesteście ptzyjaciółm i m oim i (J 15, 14). My żyjemy w sposób nadprzyrodzony w łaśnie dzięki N iem u. Jednocząc się z C hystusem , L u d
Nowego Przymierza daleki jest od zam ykania się w sobie, staje się «sakramentem» dla całego rodzaju ludzkiego, znakiem i narzędziem zbawienia dokonanego przez Chry stusa, światłem świata i solą ziem iu .
D alej J a n P a w e ł I I akcentuje jednoczącą m oc Eucharystii w obec Kościoła. Oczywiście kluczowy argum ent stanowią słowa A postoła N arodów z Listu I do Ko ryntian: Unum coipus sum us in Christo, qui de uno pane participamus (1 K or 10, 16- 17). Przyjmując jeden chleb eucharystyczny my liczni tworzymy jedno ciało. Papież przywołuje w tym miejscu „precyzyjny i głęboki” kom entarz ś w . J a n a C h r y z o - s t o m a , ukazujący realne przebyw anie Chrystusa pod postaciam i chleba i wina i jednoczącą skuteczność U czty eucharystycznej. Kolejny raz Papież podkreśla, że
Pragnienie jedności sprawia, że kierujemy wzrok ku Eucharystii, która jest najwyższym sakramentem jedności L u d u Bożego, jej stosownym znakiem i cudowną przyczyną25.
E ucharystia spraw ow ana jest we w spólnocie lokalnej. Jest nią przede wszystkim parafia. Papież opisuje ją jak o w spólnotę ochrzczonych, którzy wyrażają i potw ier dzają swoją tożsam ość p rzede wszystkim poprzez spraw ow anie O fiary euchary stycznej. W ymaga to jed n ak obecności kapłana (prezbitera), gdyż jedynie jem u przysługuje praw o do spraw ow ania E ucharystii in p erso n a Christi.
Papież przywiązuje w ielką wagę do spraw ow ania niedzielnej E ucharystii w za kresie budow ania w spólnoty lokalnej. Pisał już o tym w Liście apostolskim o świę tow aniu niedzieli (Dies D om ini). Tutaj podkreśla, że właśnie popizez udział w E u
charystii dzień Pański staje się także dniem Kościoła, który dzięki tem u m oże spełniać skutecznie swoje zadanie ja ko sakram ent jedności.
2J Enc. Ecclesia de E uchaństia, n r 21-22. Por. P. M c P a r 11 a n, Sacram ent o f Salvation. A n
Introduction to Eucharistie Ecclesiology, E d in b u rg h 1995.
- Enc. Ecclesia de E uchaństia, n r 23, 43-44. Por. J. E r n s t , Znaczenie euchaiystycznego
1 1 4 KS. J Ó Z E F K R A S I Ń S K I [101
O fiara eucharystyczna - zaznacza Papież - chociaż celebruje się ją zawsze we wspólnocie lokalnej, nigdy nie jest celebracją tylko tej wspólnoty. W spólnota w O fie rze eucharystycznej staje się obrazem i prawdziwą obecnością jednego, świętego, po wszechnego i apostolskiego Kościoła. K omunia kościelna zgrom adzenia eucharystycz nego jest komunią z własnym biskupem i z Papieżem. Rozważanie koronuje tekst I g n a c e g o A n t i o c h e ń s k i e g o w duchu: „Ecclesia sine episcopo non vocatur”“ .
Jako swoistą rekapitulację rozw ażań Papieża w zakresie relacji E ucharystii do kom unii kościelnej m ożna przytoczyć takie zdania jak: Eucharystia tworzy kom unię
i wychowuje do kom unii. E ucharystia to „sakram ent kom unii kościelnej”. Nie
przez przypadek „kom unia” stała się szczególnym określeniem Najśw iętszego Sa k ram en tu , które jest tak bliskie nazwy „kom unii” czyli w spólnoty eklezjalnej. Eu-
chaiystia objawia się... ja k o zwieńczenie wszystkich sakramentów, dzięki któiym osią gam y doskonałą kom unię z Bogiem Ojcem przez utożsam ienie się z Jednorodzonym Synem, dzięki działaniu D ucha Świętego.71 T rynitarna kom unia O sób Bożych staje
się tu praw zorem kom unii eklezjalnej.
5. EUCHARYSTIA JEST POW IERZONA KOŚCIOŁOWI JAKO HIERARCHICZNEJ KOM UNII
J a n P a w e ł I I naucza w om aw ianej encyklice, że Eucharystia i liturgia e u charystyczna to „wielki sk arb ” pow ierzony Kościołowi. Kościół w oparciu o m an d at Chrystusow y „określił reguły” spraw ow ania tajem nicy eucharystycznej. Troska
o ich ja k najbardziej wierne zachowywanie staje się konkretnym wyrazem m iłości E u charystii i Kościoła. E ucharystia jest „sakram entem kom unii kościelnej”, nie jest
w łasnością poszczególnego człow ieka, proboszcza czy przełożonej zakonnej. K om entatorzy encykliki zauw ażają, że w spraw ie zachow ania dyscypliny litu r gicznej Papież jest bardzo stanowczy. U bolew a, że nie brak cieni w spraw ow aniu m isterium eucharystycznego. K ieruje do całej społeczności Kościoła gorący apel,
ażeby podczas sprawowania O fiaty euchaiystycznej norm y liturgiczne byty zachowy wane z wielką wiernością. Są one konkretnym wyrazem autentycznej eklezjalności Eucharystii; takie jest ich najgłębsze znaczenie28.
“ Enc. Ecclesia deE ucharistia, n r 29, 32, 39, 41. Por. J a n P a w e l I I , List apost. Dies D o
m in i, „A cta A postolicae S edis” 93 (2001), s. 291-292; M. P r z e ci s z e w s k i , Eucharystia w ż y ciu Kościoła. Encyklika Jana Pawia II, „W iadom ości K A I” 2003 n r 17, s. 22; L. A. B u r k ę , The Eucharist Builds the Church - p re se n ta tio n from th e C ongress in W ashington.
21 Enc. Ecclesia de Eucharistia, n r 34, 38, 40, 43. Por. P. R o d r i g u e z , The Eucharist a n d Ecclesial C o m m u n io n - p re se n ta tio n from th e C ongress in W ashington.
38 Enc. Ecclesia de Eucharistia, n r 10, 39, 4243, 5152. Por. A. B o n i e c k i , K. K o l e n d a -- Z a l e s k a , dz. cyt., s. 260--263.
[11] E U C H A R Y S T I A W Ż Y C I U K O Ś C I O Ł A
Wrócimy jeszcze do bólów Papieża z pow odu postm oderny w traktow aniu litur gii eucharystycznej, rozm ycia jej sakram entalnego charak teru ; np. kiedy w miejsce starotestam entalnych czytań H ab ak u k a czy Aggeusza w prow adzono do liturgii czytania G o e t h e g o czy B y r o n a .
Pragnę zwrócić uwagę na jed en aspekt. Teologowie, w tym liturgiści, ubolewają, że Sobór W atykański II tak daw no się zakończył, a tyle jeszcze z litery i ducha So boru nie zostało w prow adzone do życia kościelnego. W Liście apost. N ovo m illen
nia ineunte J a n P a w e ł I I pyta: W ramach przygotowań do Wielkiego Jubileuszu zaleciłem Kościołowi, aby zastanowił się, na ile nauka Soboru została przyjęta. Czy to uczyniono?25
By odpow iedzieć na pytanie Papieża, wskażę tylko trzy przykiady - odnoszące się do liturgii eucharystycznej.
1) H om ilia jak o integralna cząstka Mszy św. w inna być nie tylko składow ą litur gii niedzielnej, ale także - przynajm niej we Mszy głównej - w dni pow szednie. Choćby było tylko pięć „pobożnych b ab ek ” na Mszy św., im też należy się dw um i nutow a refleksja hom iletyczna. O bserw ow ałem za O ceanem piękne (i naw et d łu gie) hom ilie do wiernych w dni robocze.
2) Posoborow a refo rm a liturgiczna realizując K onstytucję o liturgii przywróciła procesję z daram i ofiarniczymi. I nigdzie w dokum entach K ościoła nie jest pow ie dziane, że tę procesję realizuje się tylko wtedy, gdy odpraw ia nuncjusz papieski, prym as, biskup w czasie ingresu w ram ach wielkiej gali liturgicznej. M oże być naj skrom niejsza w zwyczajnej liturgii, ale w inna być przynajm niej w Mszach niedziel nych, świątecznych i innych bardziej uroczystych. Procesja z daram i, jak każda in na procesja liturgiczna, jest w yrazem statusu Ludu Bożego pielgrzym ującego do Ziem i obiecanej K rólestw a N iebieskiego. Pielgrzym jest in statu viae. Pielgrzym idzie, kroczy w kierunku ołtarza, by w im ieniu w spólnoty złożyć dary ofiarne jako symbol o ddania swojego życia Bogu. Bo cała liturgia to zespół znaków i symboli, k tó re nas łączą ze św iatem Transcendencji.
Institutio generalis Missalis Rom ani, drukow ane dziś po polsku w każdym M szale
pt. Ogólne wprowadzenie do M szału Rzymskiego poucza o procesji z daram i do ołta rza w num erach: 4 8 ,4 9 ,5 0 . Czytamy tam m.in. N a początku liturgii eucharystycznej
przynosi się do ołtarza daty, które staną się Ciałem i Krwią Chrystusa... dobrze jest, gdy chleb i wino przynoszą wierni, a kapłan lub diakon przyjmuje je w odpowiednim m iej scu... Chociaż wierni nie przynoszą ju ż do liturgii własnego chleba i wina, ja k było daw
25 J a n P a w e ł I I , List apostolski N ovo M illennio ineunte, K raków 2001, n r 57. Por. A. B o - n i e c k i , Ku przyszłości. 40 lat tem u rozpoczął się Sobór Watykański II, „Tygodnik Powsz.” 56 (2002) nr 41, s. 1; G. d e R o s a , Eucharystia od Soboru Tiydenckiego do IIS o b o ru Watykańskie
1 1 6 KS. J Ó Z E F K RA S IŃ SK I [12]
niej, jed n a k obrzęd przynoszenia darów zachowuje swoja wymowę i duchowe znacze nie... Procesji z darami towarzyszy śpiew itd. Teolog - liturgista dodaje: C entrum ży
cia religijnego jest i pozostanie Eucharystia sprawow ana i spożywana przez K o ściół. Procesja m a na celu jedynie obudzenie tej świadomości u wiemychx'.
W licznych kościołach świata m ożna oglądać procesję z daram i. W polskich diecezjach w gorliwszych parafiach jest także praktykow ana. W wielu świątyniach, naw et gdy po Soborze ta procesja z daram i ofiarniczymi została zainicjow ana, z czasem wygasła.
M ożna zrozum ieć, że przyczyną tego stanu rzeczy jest brak zaangażow ania, brak gorliwości kapłańskiej, niedbalstw o, oziębłość, słabość m oralna jak i w innych dziedzinach życia kapłańskiego, np. przy obsłudze konfesjonału. To jest pojm owal- ne. A le tru d n o zrozum ieć etiologię, gdy w pewnym klasztorze (m niejsza o kraj i diecezję) przełożona zakazała procesji z daram i ofiarnym i, która była tam p ra k tykow ana przez dziesiątki lat. W takiej sytuacji m ożna tam oczekiwać także d e k re tu: życie norm alne w klasztorze jest dozw olone, ale asceza, kontem placja i mistyka są zakazane.
Pod koniec X V III w ieku „arcykatolicki” cesarz austriacki J ó z e f I I zaczął określać praw a i przepisy kościelne i p od surowymi sankcjam i je realizow ał. O k re śla! m .in. ile świec m a się palić przy ołtarzu, jak wysoki m a być katafalk dla p o szczególnych stanów itp. Biskupi i kapłani nie m ieli tu nic do pow iedzenia.
D ziś józefinizm , jak gallikanizm, jansenizm , febronianizm , wym ieniany jest p o śród koncepcji heterodoksyjnych, w rogich Kościołowi.
Czy przełożona m oże decydow ać w spraw ie norm liturgicznych? J a n P a w e ł 11 w encyklice o E ucharystii bardzo m ocno podkreśla: Liturgia nie jest nigdy pry
watną własnością kogokolwiek. Tajem nica eucharystyczna jest zbyt wielka, ażeby ktoś m ógł pozw olić sobie na traktowanie je j wedle własnej oceny. A teolog liturgista
dodaje: liturgia jest dziełem Bożym dla ludu. Prawdziwym p o d m io tem celebracji jest Chrystus. D latego należy zrezygnow ać z jakichkolw iek zachcianek, ekspery m entów i pokus popraw iania liturgii. L iturgia należy do Boga. D uch Święty nie zo
stawia liturgii na pastwę ludzi Kościoła3I. A m oże są pew ne wyjątki?
3) Trzecia egzem plifikacja
Jako wykładowca liturgiki w sem inarium duchownym całą diecezję ówczesną (dużą) na różnych kongregacjach rejonowych w prow adzałem w arcana po so b o ro
50 W. D a w i d o w s k i , Sacrum , dz. cyt., s. 11. Por. A. G e r k e n , Teologia Eucharystii, W ar szawa 1977; A. Z u b e r b i e r , G dy zajął z n im i, dz. cyt., s. 65.
51 E nc. Eccłesia de E ucharistia, n r 52; A. D r ą g u la., A n i moja, ani nawet Kościoła. R o zm o
wy o M szy świętej, „Tygodnik Pow sz.” 57 (2003) n r 23, s. 19. Por. T. K w i e c i e ń, J. B o r k o
wi c z, O M szy świętej. Błogosławione m arnow anie, K raków 2003; W. Ś w i e r z a w s k i, E u c h a
[ 1 3 ] E U C H A R Y S T I A W Ż Y C I U K O Ś C I O Ł A 1 1 7
wej reform y liturgicznej. Tłum aczyłem : przez całe stulecia w czasie odm aw iania C redo m szalnego (nicejsko-konstantynopolitańskiego symbolu wiar}') na słowa: Et
incam atus est de Spiiitu Sancto ex Maria Virgine et hom o factus est każdy kapłan klę
kał. Nawet kulawi czynili to z wysiłkiem. Teraz dla uczczenia wielkiej tajemnicy W cielenia Syna Bożego (za wyjątkiem Bożego N arodzenia i Zw iastow ania) kapłan się pochyla, a z nim rzesza wiernych. Jaki to będzie piękny gest liturgiczny, gdy zo baczymy rzeszę ludzi zgiętych jak lan zboża na w ietrze - dla adoracji Boga w cielo nego. Tymczasem m ożna obserwować, jak wielu kapłanów nawet nie drgnie w cza sie tych słów, choć przepis w tekście C redo jest wydrukowany dużymi literami.
M oże ktoś skwitować te uwagi krótką oceną: profesor to rytualista, rubrycysta, eksponuje d robne przepisy liturgiczne. A le J a n P a w e ł 11 nic nie mówi o selek tywności, wybiórczości przepisów liturgicznych, realizow anych w edług w łasnego uznania. W ypow iada się na tem at pow ażnego traktow ania przepisów i reguł litu r gicznych m ocno od początku pontyfikatu. A jego żądania w encyklice ostatniej są stanowcze i bardzo tw arde. Cytowaliśmy je. Jeszcze dodam y: Również w naszych
czasach posłuszeństwo norm om liturgicznym pow inno być na nowo odkryte i doce nione ja k o odbicie i świadectwo Kościoła jednego i powszechnego, uobecnionego w każdej celebracji Eucharystii. Kapłan, który wiernie sprawuje Mszę św. według norm liturgicznych, oraz wspólnota, która się do nich dostosowuje, ukazują w sposób dyskretny, lecz wymowny swą m iłość do KościołaH. Oczywiście ani Papież, ani niżej
podpisany nie kw estionuje hierarchii i gradacji przepisów liturgicznych, tak jak nie kw estionuje się we w spółczesnej teologii naw et hierarchii dogm atów.
W odniesieniu do liberalnego traktow ania liturgii eucharystycznej J a n P a w e ł 11 ubolew a w encyklice, nie pierwszy raz, że Eucharystia traktow ana jest w n iek tó rych K ościołach jak o symboliczny znak wspólnoty. Jest to zwykłe braterskie spo tkanie cem entow ane sym boliką liturgiczną. B rak jest wymiaru ofiarniczego. B rak odniesienia do obecności Boga w cielonego - w sprawow anej O fierze.
K onstatuje także Papież, że niektóre w spólnoty cechuje zanik adoracji eu ch a rystycznej. Mówi o potrzebie dłuższego zatrzymania się przed Chrystusem obecnym
w Najświętszym Sakram encie na duchowej rozmowie, na cichej adoracji w postawie
s Enc. Ecclesia de E uchaństia, n r 52. J a n P a w e ł I I od początku pontyfikatu tw ardo ak
centuje konieczność zachow ania przepisów liturgicznych. Por. W ypowiedź z cytow. Listu apost.
O tajemnicy i kulcie Eucharystii z roku 1980: To podporządkowanie szafarza - liturga względem «Mysterium», które zostało m u powierzone przez Kościół dla dobra całego L u d u Bożego, m usi zn a leźć swój wyraz również w zachowaniu całokształtu wymagań liturgicznych związanych ze sprawo waniem Najświętszej Ofiary. (...) Nieliczenie się z przepisam i lituigicznymi m usi być odbierane ja ko brak poszanowania dla Eucharystii - podyktow any m oże indywidualizmem, a m oże bezkrytycznym stosunkiem do lansowanych opinii, a m oże ja k im ś brakiem ducha wiary (nr 12). Por. Święta K on
gregacja dla Sakram entów i K ultu Bożego, Instrukcja Inaestimabile D onum w spraw ie niek tó rych norm dotyczących kultu Tajemnicy Eucharystycznej, Watykan 1980, s. 3-13.
1 1 8 KS. J Ó Z E F K R AS IŃ SK I [ 1 4 ]
pełnej miłości. Ileż to razy, m oi drodzy Bracia i Siostry, przeżywałem to doświadczenie i otrzymałem dzięki niem u siłę, pocieszenie i wsparcie
Wybitny teolog czeski ks. Tomasz H a l i k zw ierza się, że kiedy siedzi w k o n fe sjonale i spow iada, pom aga m u św iadom ość, że tuż obok wystawiony jest N aj świętszy S akram ent. Cieszy się z bliskości C hrystusa. Jest to jakby echo siów P a pieża z encykliki, w której tak charakteryzuje adorację eucharystyczną: Pięknie jest
zatrzym ać się z N im i ja k um iłowany Uczeń oprzeć głowę na Jego piersi (por. J 13, 25), poczuć dotknięcie nieskończoną m iłością Jego SercaM.
Problem atykę adoracji podejm uje J. G. H i b b a r d w artykule Should we start
perpetual adoration? W ieczystą adorację Kościół zna i praktykuje od wieków. A u
to r zastanaw ia się nad tym nabożeństw em w sytuacji, gdy kościoły są więcej za m knięte niż otw arte i kiedy trzeba chować Najświętszy Sakram ent, gdy zaczyna się O fiarę Mszy św. O m aw ia adorację wystaw ionego Najśw iętszego S ak ram en tu i a d orację C hrystusa w tab ern ak u lu m w czasie naw iedzenia świątyni. Teolog p o d k re śla: Nie m ożna w ystawienia N ajśw iętszego S akram entu traktow ać jak o w yłączne go wyrazu stan d ard u ortodoksji.35
Już w adhortacji apostolskiej Reconciliatio et paenitentia J a n P a w e l I I konstato wał, że w niektórych wspólnotach kościelnych nastąpił rozdział między sakram entem pokuty a Eucharystią. Również w omawianej encyklice przypomina, że Eucharystia to nie tylko „koinos artos”, „koinon pom a” - mówiąc słowami św . J u s t y n a - ale to obecność sam ego Boga wcielonego, dlatego wierni przystępujący do Komunii św. win ni znajdować się w stanie łaski, z którym koliduje grzech ciężki. Nie wystarczy wiara, ale
trzeba trwać w łasce uświęcającej i w miłości, pozostając w łonie Kościoła «ciałem i ser cem»; potizebna jest, mówiąc słowami św. Pawła «wiara, która działa przez miłość»3\
6. WYMIAR APOSTOLSKI I EKUM ENIA EUCHARYSTII
A postolskość K ościoła oznacza, że został on założony na fundam encie A p o sto łów. E ucharystia ustanow iona przez C hrystusa została pow ierzona A postołom
33 E nc. Ecclesia de Eucharistia, n r 10, 25. Por. W. H a u n e r 1 a n d, D ie Eucharistie u n d ihre
Wirkungen im Spiegel der Euchologie des M issale R o m a n u m , M ü n ste r 1989.
34 Por. M ost Tomasza (T. H a 1 i k), „Tygodnik Pow sz.” 56 (2002) n r 25, s. 8; E nc. Ecclesia de
Eucharistia, n r 25; B. N a d o l s k i , E lem enty wychowania eucharystycznego, „R uch Biblijny
i Liturgiczny” 39 (1986), s. 127-133; D . K o w a l c z y k , P r o c e s j o , dz. cyt., s. 10.
35 J.G . H i b b a r d , Sh o u ld we start perpetual adoration?, „C elebrate! T h e Jo u rn a l T h at M akes Liturgy C om e A live” 42 (2003) n r 3, s. 4-6. Por. A . B o n i e c k i , K. K o l e n d a - Z a - l e s k a , dz. cyt., s. 265.
36 E nc. Ecclesia de Eucharistia, n r 36, 37. Por. M. P r z e c i s z e w s k i , Eucharystia w życiu
Kościoła, dz. cyt., s. 22; J. D i e t z e n , Can C o m m u n io n be received twice a day?, „T h e C a th o
[ 1 5 ] E U C H A R Y S T I A W Ż Y C I U K O Ś C I O Ł A 1 1 9
i ich następcom . Kościół, sprawując Eucharystię na przestrzeni wieków, nieustannie
zachowuje ciągłość działania Apostołów, posłusznych zaleceniu Pana. Papież ukazu
je także drugie znaczenie apostolskości: Także w tym dm gim znaczeniu Eucharystia
jest apostolska, poniew aż jest sprawowana zgodnie z wiarą Apostołów . W ciągu w ie
ków M agisterium Kościoia określało precyzyjnie doktrynę eucharystyczną, m.in. w zakresie sem antyki, w celu zachow ania integralnej wiary apostolskiej. Wiara ta
pozostaje niezmieniona, i jest dla Kościoła rzeczą istotną, aby taką była zachowana.
A postolski wymiar E ucharystii bazuje na sukcesji apostolskiej w misji p a ste r skiej zakładającej istnienie sakram entu święceń, czyli wywodzącą się od samych p o
czątków nieprzerwaną ciągłość ważnych święceń biskupich. Z grom adzenie w ier
nych, które zbiera się w celu spraw ow ania Eucharystii, absolutnie potrzebuje ka płana z m ocą święceń. Jest on darem, który wspólnota otrzymuje dzięki sukcesji bi
skupiej pochodzącej od Apostołów . Biskup Jean - Louis P l o u f f e na kongresie
w aszyngtońskim uzupełnił ten w ątek papieski dynam izm em apostołow ania we współczesnym świecie, czyli m ocą płynącą z E ucharystii.”
Przywołany k anon apostolskości rzutuje na stanow isko Papieża w spraw ie fał szywego irenizm u. J a n P a w e ł 11 ostrzega przed wypaczonym - choć w yrastają cym z dobrych chęci - rozum ieniem ekum enicznych inicjatyw. B łędem jest roz dzielanie E ucharystii od sakram entu kapłaństw a. Pełna bow iem ofiara euchary styczna m a m iejsce tylko wtedy, gdy spraw ow ana jest w oparciu o sakram ent ka płaństw a. Dlatego też wierni katolicy, szanując przekonania religijne naszych braci
odłączonych, winni jed n a k pow strzym ać się od uczestnictwa w K om unii rozdzielanej podczas ich celebracji. Szeroko otw arta interkom unia a n ad e wszystko koncelebra-
cja domaga się pełnej ko m u n ii w zakresie wyznania wiary, sakram entów i władzy k o
ścielnej. K oncelebracja to znak pełnej jedności.
Jak w encyklice Ut unum sint J a n P a w e ł I I apeluje o zaangażow anie na rzecz jedności i kieruje serca wszystkich chrześcijan ku Eucharystii, która jest naj
wyższym sakramentem jedności L u d u Bożego, je j stosownym znakiem i cudowną przyczyną3S.
W brew niektórym opiniom przew odniczący Papieskiej Rady do Spraw Je d n o ści Chrześcijan podkreśla, że now a encyklika papieska ani o jeden m ilim etr nie cofa
dialogu ekumenicznego. Papież bow iem poszerza możliwość przyjm ow ania K om u
57 E nc. Ecclesia de Eucharistia, n r 26-29; J. L. P l o u f f e , The A postolicity o f the Eucharist
a n d o f the Church - p re se n ta tio n from the C ongress in W ashington. Por. J. A u g u s t y n , Z y cie i Eucharystia, K raków 1998; J. K r a s i ń s k i , Eucharystia - wolność - rodzina, „C ollecta
nea T h eo lo g ic a” 67 (1997) f. 3, s. 61-78.
38 E nc. Ecclesia de Eucharistia, n r 10, 30, 35, 43-46. Por. S. C. N a p i ó r k o w s k i , Euchary
stia - m odele jedności - Urząd kościelny, „B iuletyn E kum eniczny” 6 (1977) n r 3, s. 42-48;
120 KS. J Ó Z E F K R A S IŃ SK I [ 1 6 ]
nii św. przez niekatolika poza życiowe sytuacje ekstrem alne i mówi o ..poważnej duchow ej p o trzeb ie”, któ ra uspraw iedliw ia przystąpienie niekatolika do kom unii eucharystycznej w Kościele katolickim .”
7. MAJESTAT I PIĘKNO LITURGII EUCHARYSTYCZNEJ
To tem at rozdziału V encykliki Ecclesia de Eucharistia. Rozpoczyna ten w ątek rozw ażań J a n P a w e ł I I przyw ołując scenę nam aszczenia w B etanii, któ ra p o p rzedzała m om ent O statniej W ieczerzy i ustanow ienie E ucharystii. M aria wylewa na głowę Jezusa flakonik drogocennego olejku, co wydaje się uczniom (zwłaszcza Judaszow i) aktem m arnotraw stw a w obliczu potrzeb łudzi biednych. N iew iasta chciała uczcić Chrystusa przed m om entem Jego zgonu.
Podobnie Kościół w ciągu w ieków nie żałuje złota, kosztowności, wielkich dzieł sztuki i architektury, by m aksym alnie przyozdobić świątynie - m iejsce przebyw a nia Boga w Eucharystii. Tak ja k kobieta z Betanii, Kościół nie obawiał się «marno
wać», poświęcając najlepsze swoje zasoby, aby wyrazić pełne adoracji zdum ienie wo bec niezmierzonego d am Eucharystii
K ościół czuł się zobowiązany, aby sprawow ać E ucharystię w opraw ie godnej tej w ielkiej tajemnicy. W służbie E ucharystii narodziły się w ielkie obrządki liturgicz ne W schodu i Z achodu. Bogactw o obrzędów , modłów, śpiewów i innych wyrazów kultu jest nieprzebrane. P apież eksponuje „natchnione m elodie gregoriańskie”, dzieła „wielkich kom pozytorów , którzy zmierzyli się z tekstam i liturgicznym i Mszy św.” . Także pośród param entów liturgicznych m ożna dostrzec ogrom ną „ilość wy tw orów artystycznych, wyrobów rzem iosła i prawdziwych dzieł sztuki”. W ielkim znaw cą dzieł sztuki w służbie E ucharystii był ks. prof. Janusz P a s i e r b , który na kongresach krajowych i zagranicznych m ówił fascynująco o bogactw ie artystycz nym ołtarzy, m onstrancji, kielichów, ornatów i innych param en tó w liturgicznych.41
” Por. tom , Kard. Kasper: now a encyklika nie cofa dialogu ekum enicznego, „W iadom ości K A I” 2003, n r 17, s. 23; m l, A b p A m a to : nie m a m ow y o wspólnej Eucharystii z innym i Kościo
łam i, tam że, s. 23; tom , Niem cy: podzielone opinie nt. nowej encykliki papieskiej, tam że, s. 23;
E. H ö n i g, Die Eucharistie als O pfer nach den neueren ökum enischen Erklärungen, P ad erb o rn 1989; J. B u j a k , Eklezjologia trynitamo-eucharystyczna w dokum entach M iędzynarodowej K o
m isji M ieszanej do D ialogu Teologicznego m iędzy Kościołem K atolickim a K ościołem Prawo sław nym , „C o llec ta n ea T h eo lo g ic a” 73 (2003) n r 3, s. 77-103.
“ E nc. Ecclesia de Eucharistia, n r 47-48. O przejaw ach k u ltu eucharystycznego por. W. G r a n a t, dz. cyt., s. 424-433.
41 Enc. Ecclesia de Eucharistia, n r 49. Por. A.L. S z a f r a ń s k i , Teologia liturgii eucharystycz
nej, L ublin 1978; C. C h w i l c z y ń s k i , W. D r y l l , 46. M iędzynarodowy Kongi-es Euchaiystyczny. Inform ator, W roclaw 1997, s. 2-14. O twórczości artystycznej w służbie E ucharystii pisat sporo
[17] E U C H A R Y S T I A W Ż Y C I U K O Ś C I O Ł A 121
W służbie E ucharystii narodziła się cudow na architektura, piękne bazyliki z pierwszych wieków, im ponujące katedry średniow iecza, kościoły wielkie lub m a łe, rozliczne form y ołtarzy i tabernakulów . M ożna zatem pow iedzieć - konkluduje Papież - że Eucharystia kształtowała Kościół i duchowość, i wywaria m ocny wpływ
na «kulturę», szczególnie w sferze estetyki.
Na kanwie tych rozw ażań J a n P a w e ł I I przywołuje swój L ist do artystów z roku 199942 i podkreśla, że w tym wysiłku adoracji tajemnicy Eucharystii, zawartym
w perspektywie obrzędowej i estetycznej... współzawodniczyli chrześcijanie Zachodu i Wschodu. Jakże gorąco należy dziękow ać Bogu za wielkie dzieła architektonicz
ne i m alarskie, któ re zrodziły się w tradycji bizantyńskiej i całego słowiańskiego re gionu geograficznego i kulturow ego, przy czym w schodnia sztuka kościelna zacho w ała silne poczucie tajemnicy. W spaniałość architektury i m ozaik W schodu i Z a chodu stał się pow szechnym dziedzictw em w ierzących i stanowi cenny pom ost w budow aniu pełnej kom unii w w ierze i celebracji chrześcijańskiej.43
II K rajow ego K ongresu E ucharystycznego w Częstochow ie na Jasnej G órze (5-7 m arca 1987). W duchu J a n a P a w ł a I I ks. prof. Janusz P a s i e r b ukazywał, ja k kult eucharystycz ny rodził w Polsce k u ltu rę hum anistyczną. N ajpierw arch itek tu rę, k tó ra je st dom em wszyst kich sztuk. D la spraw ow ania Eucharystii budow ano wszystkie świątynie, wszystkie ołtarze. W samej k ated rze wawelskiej było niegdyś 80 ołtarzy. G igantyczna nastaw a ołtarza (re ta b u lum ) w Pelplinie je st 26 razy wyższa od m ensy ołtarzow ej. W takich ołtarzach wystawiano N aj świętszą E ucharystię. W ielką d o m en ę sztuki eucharystycznej stanow iły i stanow ią kielichy e u charystyczne. N a takim kielichu eucharystycznym - konstatow ał ks. J. P a s i e r b - zaw ierało się więcej treści teologicznych niż w całym w ystroju niektórych współczesnych świątyń. G ra w erow ano n a nich wiele scen biblijnych, wiele obrazów , np. 8 błogosław ieństw , 4 cnoty kardy n alne, 3 teologiczne. N a stopie, n a brzegach kielicha i na m onstrancji znajdow ały się szlachet ne kam ienie i dlatego S. H . L u b o m i r s k i nazywał Chrystusa „krzew em koralow ym ” . W m onstrancjach hostie lokow ano m iędzy postaciam i M ojżesza i Eliasza celem przyw ołania sceny P rzem ienienia, bo Najśw. S ak ram en t to efekt p rzem ien ien ia eucharystycznego. Piękny okaz stanowi m o n stran cja w farze poznańskiej - je d n eg o m etra wysokości.
B ogatą k a rtę tw órczości artystycznej stanow iły szaty liturgiczne w służbie E ucharystii, ja k np. słynny o rn a t św. Jadw igi. W arsztaty hafciarskie klasztorów żeńskich w w ielu ośrodkach tworzyły istne arcydzieła. P od o b n ie znajdujem y wiele dziel sztuki w zakresie m alarstw a i rzeźby np. w izerunek C hrystusa tłoczącego w inogrona, z których płynie sok do kielicha e u charystycznego na o łtarzu , czy liczne obrazy W ieczerzy Pańskiej. A rcydzieła sztuki stanow ią ilustracje m szałów, np. pięknie o zd o b io n a litera „T ” na pierw szej karcie k anonu (Te igitur). S karbem eklezjalno-kulturow ym je st m szał pisany złotem na p u rp u rze w Pelplinie, mszał E ra z m a C i o ł k a , płocki ew angeliarz z X III wieku.
M uzyka kościelna w służbie Eucharystii to istny tem at-rzeka. Wystarczy wskazać na liczne Msze, pieśni eucharystyczne i wiele innych kompozycji. Kaznodziejstwo eucharystyczne i obec ność Eucharystii w licznych utw orach literatury polskiej to kolejna karta kulturow o-sakrałna.
42 „A cta A p o sto lica e S edis” 91 (1999), s. 1155-1172. Por. A. B o n i e c k i , K. K o l e n d a - - Z a 1 e s k a, dz. cyt., s. 266-267.
45 Enc. Ecclesia de E uchaństia, n r 49-51. Por. D. W u e r l , The Dignity o f the Eucharistic
122 KS. J Ó Z E F K RA SI Ń SK I [ 1 8 ]
D oktryna Kościoła i liturgia zawsze traktow ały Eucharystię jak o zadatek życia wiecznego i rękojm ię zm artw ychw stania ciał. Kościół tyle razy zanosi m odły do Boga, aby O fiara Eucharystyczna, która wzięła początek w m isterium paschalnym...
stała się dla nas lekarstwem na wieczność. Ścisła koneksja zm artw ychw stania i E u
charystii, to że między naszym zm artw ychw staniem jak i zm artw ychw staniem J e zusa a E ucharystią zachodzi ścisły i istotowy związek, jest podstawowym przeświad
czeniem wiaty chtześcijańskiej, którego p n e sla n k i znajdują się ju ż w N ow ym Testa m encie^. W edług nauki św. Pawła E ucharystia jest nie tylko ukrzyżowanym ciałem
Pana, lecz rów nocześnie zm artw ychwstałym i uw ielbionym ciałem , czyli jest sa mym wywyższonym Kyriosem. Nie m oże tu chodzić o ciało Pana, k tó re istniało tu na ziem i, by w końcu podzielić los wszelkiego ciała, lecz o ciało Pana istniejące w niezniszczalności, w chwale. Z Listów św. Pawła wynika, że eucharystyczne ciało Chrystusa nie może istnieć bez relacji do ciała zm artw ychw stałego i zdarzenia zmartw ychwstania. M oże więc być interpretow ane tylko na podstaw ie tej relacji. Pokarm eucharystyczny to nie „zm arłe” ciało Jezusa, lecz ciało wywyższonego Sy na Człowieczego, k tó re zostało przyjęte do chw alebnej egzystencji Ojca. Te sam e idee zaw iera Ew angelia św. Ja n a traktując o cierpieniu i wywyższeniu Jezusa w chw ale Ojca. To eschatologiczne rozum ienie E ucharystii dotyczy zarów no zm ar twychwstania Jezusa ja k pow szechnego zm artw ychw stania ludzi. Pod wpływem myśli Janow ej ś w . I g n a c y A n t i o c h e ń s k i określa E ucharystię jak o pokarm , który jest „lekarstw em nieśm iertelności” .
Ojcowie K ościoła często wyrażali pogląd, że zm artwychwstanie eschatologicz ne dokonuje się dzięki Ciału i Krwi C hrystusa, czyli m ocą E ucharystii. Np. św . G r z e g o r z z N y s s y podkreśla, że E ucharystia jest ciaiem C hrystusa, „które p o k o n ało śm ierć i jest źró d łem naszego życia”. D la T e o d o r a z M o p s w e s t i i spraw cza m oc E ucharystii polega na zabezpieczeniu nieśm iertelności ciała i nie śm iertelnej szczęśliwości duszy. W takim ujęciu eschatologiczne rozum ienie E u charystii zakłada zm artw ychw stanie w zupełnie realistycznym sensie, niezależnie od sposobu pojm ow ania identyczności ciał zmartwychwstałych.
Paschalny c h a ra k te r eucharystii oznacza więc, że zm artw ychw stanie jest nie tyl ko rodzajem nagrody lub ow ocem m oralnym , konsekw encją spożyw ania Ciała
8. ESCHATOLOGICZNE UKIERUNKOWANIE EUCHARYSTII
l'Eucharistie. G enese et interprétation de la liturgie eucharistique byzantine, P aris 1993; A. H e -
i n z, H . R e n n i n g s , Gratias agamus. Studien zu m eucharistischen Hochgebet, F rciburg-B a- sel-W ien 1992; M. P r z e ci s z e w s k i , Eucharystia w życiu Kościoła, Az. cyt., s. 22.
JJL. S c h e f f c z y k , Zm artw ychw stanie, W arszawa 1984, s. 277. Por. J. K r a s i ń s k i , M iste
rium Chrystusa w sakram entach, „ Z n a k ” 22 (1970), s. 1419-1423; J. J e z i e r s k a , E uchaiystia - udziałem wiernego w śm ierci i zm artwychwstaniu Chiystusa, dz. cyt., s. 8-15.
[ 1 9 ] E U C H A R Y S T I A W Ż Y C I U K O Ś C I O Ł A 1 2 3
i Krwi Pańskiej, ale że Eucharystia ma ontologiczny, rzeczywisty i bezpośredni wpływ na zm artw ychw stanie człowieka, który w niej uczestniczy. Eucharystia więc tak, jak buduje K ościół - M istyczne Ciało C hrystusa, tak rów nież „buduje z m ar twychwstałe ciało”. Przyjmow ana w doczesności ma wymiar transcendentny, kształtuje człowieczeństwo dla bytow ania eschatologicznego, wiecznego. M ożna ten proces nadprzyrodzony nazwać „antropologiczną transsubstancjacją paschal n ą ” lub „epiklezą eschatologiczną” . Bowiem D uch Święty poprzez Eucharystię dokonuje w nas czegoś analogicznego do przeistoczenia eucharystycznego. W p ro cesie przyswajania pokarm u eucharystycznego ciało doczesne staje się sak ram en tem ciała eschatologicznego - duchow ego (som a pneum atikon - 1 K or 15, 44). Eschatologiczny finał i efekt tej transsubstancjacji stanowi już „nowe stw orzenie”, poniew aż zm artw ychwstanie nie jest tylko zwykłym ożywieniem zwłok, ale jest n o wą, chw alebną form ą bytow ania człowieczeństwa w rzeczywistości „nowych nie bios i nowej ziem i” . G estorem tożsam ości ciała zmartw ychwstałego, budow anego już w doczesności, jest w łaśnie E ucharystia, a konkretnie zmartwychwstałe ciało C hrystusa - Kyriosa'15.
Z atem teologia tradycyjna i posoborow a jednoznacznie uw ydatniała praw dę, że E ucharystia - sakram ent miłości przygotowuje czy raczej wręcz predestynuje integralną ludzką n atu rę do udziału w nieskończonej miłości O jca i Syna i D ucha Św iętego w Ojczyźnie wiecznego życia.
W ten kontekst doskonale w pisuje się refleksja teologalna zaw arta w encyklice
Ecclesia de Eucharistia. Papież wskazuje na aklam ację kończącą przeistoczenie,
któ ra akcentuje w ym iar eschatologiczny O fiary Eucharystycznej: oczekujemy Twe
go przyjścia w chwale. Eucharystia kieruje do ostatecznego celu, jest przedsm akiem pełni radości obiecanej przez Chiystusa (por. J 15, 11); w pewnym sensie jest antycy pacją Raju - w niej «otrzymujemy zadatek przyszłej chwały»*'.
C ała treść E ucharystii wyraża pełne nadziei oczekiw anie przyjścia naszego Z b a
wiciela Jezusa Chrystusa. K to przyjm uje Ciało Chrystusa w Eucharystii nie musi
wyczekiwać zaświatów, żeby otrzym ać życie w ieczne, bowiem posiada je już na zie mi, jak o przedsm ak jeg o w iekuistej pełni. W E uchaiystii zaw iera się także gw aran cja zm artw ychw stania ciał, któ re nastąpi na końcu świata, jak o tym zapew nia Chrystus: Kto spożywa m oje Ciało i pije m oją Krew, m a życie wieczne, a Ja go wskrze
szę w dniu ostatecznym (J 6, 54). Papież podkreśla, że ta gw arancja przyszłego
45 G . M a r t e 1 e t, Zm artwychwstanie, Eucharystia, człowiek, W arszawa 1976, s. 185-223; F. D u r r w e 11, LE ucharistie, sacram ent pascal, Paris 1981; R. E. R o g o w s k i , Transsubstancja-
cja paschalna, „A teneum K ap łań sk ie” 78 (1986) t. 106, s. 24-33.
46 E nc. Ecclesia de Eucharistia, n r 18. Por. K onstytucja o liturgii Sacrosanctum Concilium , n r 47; A.L. S z a f r a ń s k i , Paschalny, eschatologiczny i eklezjalny charakter K om unii świętej, „C o llec ta n ea T h eo lo g ic a” 41 (1971) f. 1, s. 5-18; J. G i b l e t , dz. cyt., s. 569-571.
