Społeczny kontekst faktu literackiego i funkcje literatury

Janusz Lalewicz

Społeczny kontekst faktu literackiego

i funkcje literatury

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 69/4, 41-67

1978

P a m ię tn ik L ite rac k i L x r x , 1978, z. 4

J A N U S Z L A L E W I C Z

SPOŁECZNY KONTEKST FAKTU LITERACKIEGO I FUNKCJE LEKTURY

I. Problem atyka fak tu literackiego

1. F akt literacki to, mówiąc najogólniej, zetknięcie tekstu z odbior­

cą. Jeśli jednak ma to być pojęcie operatyw ne, trzeba precyzyjniej ok­

reślić, co będzie pod ty m m ianem analizowane.

Przede w szystkim oba człony tej relacji mogą być odnoszone bądź do przedm iotów indyw idualnych, bądź do klas przedmiotów: można mó­

wić o czytaniu pewnego tekstu lub pewnej klasy tekstów — tekstów li­

terackich, tekstów danego autora, tekstów pewnego gatunku, itd.; ana­

logicznie opis może dotyczyć określonego czytelnika albo pewnej zbio­

rowości czytelników — pew nej publiczności. W grę wchodzą zatem cztery rodzaje relacji, czyli cztery rodzaje zjawisk odbioru:

a) a k t l e k t u r y , w prowadzający relację między pew nym tekstem a pew nym czytelnikiem;

b) relacja między pew nym tekstem a pewną zbiorowością czytelni­

ków — pew ną publicznością; te n przypadek będzie dalej określany ja­

ko f a k t l i t e r a c k i w isensie ściślejszym;

c) u p r a w n i e n i e l e k t u r y , ustanaw iające relację między pew ­ nym zbiorem tekstów a pewnym czytelnikiem;

d) c z y t e l n i c t w o w pewnej zbiorowości, które wprowadza relację między pewną klasą tekstów a pewną publicznością.

Jeśli analizy odbioru m ają mieć jakąś wartość poznawczą, konsta­

tacje dotyczące le k tu ry indyw idualnej nie mogą być mieszane z kon­

statacjam i dotyczącymi zbiorowej recepcji, jak to się nazbyt często zdarza w pracach na tem at odbioru literatury. Cztery wymienione zja­

wiska lekturow e m ają różne mechanizmy i różne uw arunkowania, w y­

m agają przeto odmiennych perspektyw i kategorii badawczych.

Rozróżnień tych nie można oczywiście absolutyzować — nie są to cztery odrębne i niezależne zjawiska, lecz niejako różne poziomy czy składowe jednej całości, powiązane funkcjonalnie i tłumaczące się na­

wzajem. Ponieważ lektura ma zawsze charakter indyw idualny, czytel­

nictwo — odbiór zbiorowy — nie jest konkretną całością, lecz funkcją owych indyw idualnych aktów lektury, nieredukow alnych do zjawisk poziomu zachowań zbiorowych. Z drugiej strony jednak ak t lektu ry odbywa się w kontekście literackiego i praktycznego życia jakiejś zbio­

rowości, a zatem jest przez nie w pew nym sensie zdeterm inow any za­

równo od strony form y jak i funkcji.

Spostrzeżenia te są w pew nym stopniu racją przyjętej tu strategii do­

ciekań. Je st to analiza socjologicznego aspektu lektury. Zjawiska zbio­

rowe nie będą jednak opisywane wprost; bezpośredni opis czytelnictw a np. w ym agałby budowania modeli statystycznych — a więc przedsta­

w iających pewne czynniki czy aspekty czytelnictwa, rozpatryw ane w izo­

lacji i nie dające się powiązać ze zjawiskam i poziomu zachowań jedno­

stkowych. Wygodniej będzie posługiwać się modelem aktu lek tu ry albo relacji: t e k s t — c z y t e l n i k , wówczas bowiem można ujm ować lek­

tu rę całościowo, jako pewien układ powiązanych funkcjonalnie czyn­

ników. Chodzi jednak o analizę tego, co w akcie le k tu ry reprezentuje zjawisko poziomu socjologicznego, a nie o zdanie spraw y z jednostkowej le k tu ry w jej partykularności i konkretności. L ektura indyw idualna bę­

dzie przeto rozpatryw ana przez odniesienie do różnych układów wyż­

szego rzędu, z którym i jest funkcjonalnie związana. Będą to całości coraz szersze i bardziej złożone. L ektura badana jako zjawisko społeczne jest przedm iotem n ader skom plikowanym i w ydaje się, że ten porządek ana­

lizy, polegający na rozpatryw aniu jej kolejno przez odniesienie do róż­

nych funkcjonalnych kontekstów — a więc rozpatryw aniu kolejno róż­

nych jej w ym iarów czy aspektów — a z drugiej strony przechodzenie od kontekstów najbliższych i najprostszych do coraz bardziej złożonych i szerszych, pozwala uchwycić więcej istotnych czynników i lepiej usy­

stem atyzować ich powiązania, niż analiza bezpośrednia najwyższych i n a j­

bardziej złożonych kontekstów, np. całości k u ltu ry albo całości życia społecznego.

2. R elacja ustanaw iana przez lek tu rę nie jest relacją między ele­

m entam i jednej kategorii — jak relacje między tekstam i albo relacje między ludźm i — lecz relacją między przedm iotam i należącym i do róż­

nych kategorii: między tekstam i a ludźmi. Ponieważ człony relacji n a ­ leżą do dwóch różnych porządków rzeczywistości, lek tu ra — i ustana­

w iana przez nią relacja — nieuchronnie musi być rozpatryw ana w jed­

nym z nich: bądź przez odniesienie do tekstu, czyli jako zjawisko za­

chodzące w uniw ersum tekstów, bądź przez odniesienie do odbiorcy, czyli jako zjawisko w uniw ersum ludzi.

K iedy opisujem y lek tu rę w pierw szej perspektyw ie, daną wyjścio­

wą i punktem odniesienia opisu jest t e k s t (resp. klasa tekstów), py­

tam y zaś, czym jest dla tekstu zetknięcie z pew nym czytelnikiem (lub pewną publicznością); innym i słowy, różne lektury opisujem y jako przy­

gody tekstu z różnym i czytelnikami. Jest to, jak nietrudno sobie uświa­

S P O Ł E C Z N Y K O N T E K S T F A K T U L I T E R A C K IE G O 43

domić, perspektyw a analiz lek tu ry podejmowanych przez literaturo- znawców: we wszelkich badaniach recepcji jakiegoś utw oru lub tw ór­

czości jakiegoś pisarza, badaniach k ry ty k i itd. lektura rozpatryw ana jest jako in terp retacja tekstu.

W drugiej perspektyw ie zetknięcie tekstu z odbiorcą jest przygodą odbiorcy. Daną wyjściową i punktem odniesienia analizy jest pewien c z y t e l n i k (lub pewna zbiorowość), a jej celem ustalenie, czym jest dla tego odbiorcy zetknięcie z pew nym tekstem albo upraw ianie lek tu ­ ry. W taki sposób lek tu ra jest na ogół rozpatryw ana w badaniach czy­

telnictw a i w rozm aitych badaniach socjologicznych.

Z czysto teoretycznego pun k tu widzenia są to dwie perspektyw y odmienne, ale nie w ykluczające się, lecz kom plem entarne, dotyczą bo­

wiem niejako dwóch stron tego samego zjawiska. Jeśli tej kom plem en- tarności nie da się dostrzec w istniejących realizacjach (w badaniach li-^

■ teraturoznaw ców z jednej, a socjologów z drugiej strony), to nie tylko ze względu na różnicę samych perspektyw ani naw et ze względu na różnicę skali opisu — literaturoznaw cy zajm ują się zwykle jednostko­

w ym i lekturam i, podczas gdy socjologowie rozpatrują zbiorowe zacho­

wania czytelnicze — lecz również, a może głównie ze względu na od­

mienność założeń epistemologicznych i metodologicznych, modelu nauki i jej ideologii w obu dyscyplinach. Stąd niemożność porozumienia się i współpracy badaczy zajm ujących się ty m zjawiskiem, ale od różnych stron. Toteż w arto podkreślić korespondencje i zależności funkcjonalne między zjaw iskam i obu porządków. Jest to jedna z intencji tych roz­

ważań.

L ektura będzie tu rozpatryw ana w drugiej z wymienionych p er­

spektyw , tzn. jako zajęcie upraw iane przez pew ną jednostkę lub pewną zbiorowość, którego przedm iotem są jakieś teksty — w szczególności tek sty literackie.

3. Czytanie jest pew nym działaniem czytelnika, a wobec tego relacja między tekstem a czytelnikiem jest relacją między przedm iotem a pod­

m iotem pewnego działania. Rozpatrując lek tu rę jako działanie, można pytać, z jednej strony: Co robi czytelnik (z tekstem), kiedy czyta? — z drugiej zaś: Co robi czytelnik przez to, że czyta? P ytania te, jak nie­

trudno zauważyć, odnoszą się do aspektów f o r m a l n e g o i f u n k ­ c j o n a l n e g o lektury. Z jednej strony chodzi mianowicie o ustale­

nie, na czym polega czytanie, albo dokładniej: jakich operacji na tekście dokonuje się czytając, i dalej: jakie są sposoby czytania — czyli o ana­

lizę mechanizmów lek tu ry i sposobów czytania. Z drugiej strony rozpa­

tru jem y funkcje lektury, zastanaw iam y się nad sensem, celami, m oty­

w acjam i i efektam i zajmowania się lek tu rą — dla danego czytelnika lub dla danej zbiorowości. Innym i słowy, działanie czytelnika rozp atru ­ jem y z jednej stro ny jako pewną technikę czy pew ien zespół operacji n a tekście, z drugiej zaś — jako środek dokonania czegoś czy też spo­

sób zachowania się w życiu społecznym. Tu lektura będzie rozpatryw a­

na w tym drugim sensie.

Z tego punktu widzenia można dostrzec w yraźnie jednostronność oraz cząstkowość dociekań literaturoznaw ców i socjologów. Socjologo­

wie badają zachowania czytelnicze tak, jakby czytanie sprowadzało się do konsum pcji książek, a preferencje i m otywacje tych zachowań nie m iały związku z sam ym czytaniem i rozumieniem tekstów, lecz były wyznaczane przez czynniki ekonomiczne, polityczne itd. Literaturoznaw ­ cy z kolei analizują lek tu rę tak, jak gdyby in terpretacja tekstu była po prostu rezultatem zetknięcia pewnego tekstu z pew ną świadomością, wyposażoną w jakiś światopogląd albo jakieś „kody odbioru”, nato­

m iast nie zależała zgoła od motywacji, celów czy funkcji i kontekstu podejm ow anych lektur. Tymczasem oczywiste jest, że między form ą zachow ań czytelniczych — sposobami czytania, naw ykam i in terp retacji itd. — a ich funkcją zachodzą obustronne zależności. Mechanizm czyta­

nia i techniki lekturow e danego odbiorcy wyznaczają granice tego, czym może być dla niego albo do czego może mu służyć lektura; z drugiej stro n y — miejsce czytania w całokształcie działalności danego czytel­

nika albo życia społecznego w danej zbiorowości, cele sięgania po lek­

tu rę albo upraw iania czytelnictw a w arunkują sposoby traktow ania tek­

stu , ukierunkow anie i kontekst interpretacji.

Reasum ując te w stępne precyzaeje, można powiedzieć, że przedm io­

tem tych rozważań jest le k tu ra pojęta jako zajęcie czy typ działalnoś­

ci czytelnika przez odniesienie do całokształtu jego życiowej działal­

ności i uczestnictw a w życiu społecznym. Chodzi więc o odpowiedź na pytanie, czym jest lek tu ra — jaki jest jej sens czy funkcja — dla od­

biorcy o tyle, o ile jest on uczestnikiem życia jakiegoś społeczeństwa, a czytanie zachowaniem społecznym. Znaczy to w szczególności, że nie będą uwzględniane takie sensy czy funkcje lektury, które m ają znaczenie tylko jednostkowe i biograficzne.

W pierwszej części tej pracy próbuję wyodrębnić i usystem atyzo­

wać czynniki, które decydują o funkcjonalnej charakterystyce działal­

ności czytelniczej. D ruga część prezentuje szkic typologii sytuacji lek­

turow ych w różnych społecznościach czy grupach społecznych, scha­

rakteryzow anych przy pomocy wyodrębnionych kryteriów . II. P rzed m iotow e w y m ia ry lek tu ry

1. Czytanie jako typ zajęcia czy działalności można scharakteryzow ać przez określenie przedm iotu — właściwego tej właśnie działalności, a róż­

nego od przedm iotów działań innego rodzaju, oraz sposobu zajmowania się tym przedm iotem — różnego od innych typów działalności, m ają­

cych ten sam przedmiot. Czytać mianowicie — to po pierwsze: zajmo­

wać się tekstam i, a po wtóre: zajmować się nimi w pewien szczególny

S P O Ł E C Z N Y K O N T E K S T F A K T U L I T E R A C K IE G O 45

sposób, inny niż przy pisaniu, tłumaczeniu czy komentowaniu. W tym rozdziale rozważane będą właśnie p r z e d m i o t o w e w y m i a r y l e k t u r y , czyli to, co określa właściwy jej przedmiot.

Oprócz pytania, czym jest lek tu ra ze względu na swój przedmiot, tzn. jako zajmowanie się w pewien sposób tekstam i, można postawić pytanie odsyłające do szerszego kontekstu: do życia społecznego rozu­

mianego jako pewien zespół zajęć czy działań — możliwych lub fak­

tycznych — dokonywanych przez członków pewnej społeczności. P y­

tam y wówczas, czym jest upraw ianie le k tu ry (przez pewnego czytelni­

ka lub zbiór czytelników) jako form a uczestniczenia w życiu zbiorowym.

Tem atem następnego rozdziału będą tak rozumiane s p o ł e c z n e w y ­ m i a r y l e k t u r y , czyli jej miejsce i funkcje w całokształcie działal­

ności czytelnika, i dalej, w życiu społeczności, której jest członkiem.

2. Tekst to — od strony form alnej — układ znaków. Ale jest to układ znaków, który czegoś dotyczy, o czymś mówi. Zajm ując się tek­

stem poruszam się wobec tego w dwóch porządkach zarazem: z jednej stro­

ny mam do czynienia ze znakami, które rozpoznaję, zestawiam i in terp re­

tuję, z drugiej — z jakim iś sprawami, ideami, problem am i czy zdarze­

niami, o których tekst mówi. Prowadzi to do rozróżnienia dwóch w y­

miarów lek tu ry pojętej jako zajmowanie się tekstam i — będę je na­

zyw ał w y m i a r e m f o r m a l n y m i w y m i a r e m t e m a t y c z ­ n y m . Czytać mianowicie to:

a) zajmować się t e k s t e m pojętym jako układ znaków (rozpozna­

wać znaki i kombinacje znaków, interpretow ać je, itp.);

b) zajmować się t e m a t e m tekstu (śledzić opowiadaną historię, omawiane spraw y, rozw ażane problemy, itp.).

Zajmowanie się tekstem i zajmowanie się tem atem to oczywiście dwie strony czy dwa w ym iary tego samego zajęcia, a nie dwie odrębne działalności, i kiedy rozpatruje się ak t lektury, rozróżnienie ma wartość tylko teoretyczną. Pojęcia te uzyskują natom iast w yraźne empirycz­

ne odniesienie, kiedy analizuje się upraw ianie lek tu ry albo czytelnictwo.

Np. wybory czytelnicze i ich motywacje określane są bądź przez czyn­

niki tem atyczne, bądź przez czynniki form alne: w ybory danego czytel­

nika (albo preferencje danej publiczności) są rezultatem zainteresow ania bądź pew ną tem atyką — np. problem am i współczesnej młodzieży, oku­

pacją, spraw am i wsi, podróżami, bądź pewną kategorią tekstów — np.

powieścią krym inalną, powieścią współczesną, poezją rom antyczną, tw ór­

czością jakiegoś pisarza czy literatu rą faktu. M otywacje te wyznaczają oczywiście postawę wobec czytanych tekstów i sposób ich rozumienia.

Zależnie od tych motywacji, tj. od tego, czy dla danego czytelnika lektura jest — wyłącznie lub głównie — zajmowaniem się pewnego typu tekstam i, czy też pewnego rodzaju tem atyką, będę mówił o nastaw ie­

niu form alnym resp. tem atycznym czytelnika. Jedno lub drugie nasta­

wienie może dominować w różnych lekturach: w lekturach różnych czy­

telników, przy lekturze różnych typów tekstów lub też w różnych sy ­ tuacjach lekturowych.

W szczególności można wyróżnić kategorie czytelników odznaczają­

cych się jednym lub drugim nastawieniem . Dla ludzi oczytanych, a tak ­ że ludzi profesjonalnie zajm ujących się literatu rą czytanie to zajm o­

w anie się tekstam i literackim i również (często zaś głównie) ze względu na ich charakterystykę form alną — język, styl, gatunek, kompozycję itd. Zauważmy, że takie rozróżnienia, związane z tym nastaw ieniem for­

m alnym , jak: literackie—nieliterackie, aw angardow e—tradycyjne, wyso- koartystyczne—popularne, now atorskie—w tórne itp., które dla elity k u l­

turaln ej stanowią odniesienie wyborów, motywacji, a także ocen czy­

telniczych, w innych zbiorowościach czytelników nie funkcjonują w ogó­

le (np. wśród czytelników masowych) albo nie m ają znaczenia (jak wśród czytelników zaangażowanych). Są to bowiem czytelnicy, dla których lek­

tu ra jest wyłącznie albo głównie zajmowaniem się pew nym i tem atam i.

3. Następna grupa zagadnień wiąże się z drugim punktem charakte­

ry styk i lektury. Czytanie jest mianowicie jedną z form zajmowania się tekstam i, co każe zastanowić się, czym jest ta form a w odróżnieniu od innych. P ytanie to należy oczywiście rozumieć jako pytanie o sens czy funkcję, a nie o mechanizm czytania. Żeby na nie odpowiedzieć, trzeba ustalić re p ertu ar form zajmowania się tekstam i (układami znaków) resp.

tem atam i, a następnie ich zróżnicowanie czy hierarchię i miejsce lek tu ­ ry w tej hierarchii.

Określenie sposobów zajmowania się tekstam i pojętym i jako układy znaków nie przedstaw ia zasadniczych trudności. Dwa podstawowe spo­

soby to oczywiście p i s a n i e i c z y t a n i e tekstów. Jako trzeci można w yróżnić ogólnie k o m u n i k o w a n i e s i ę n a t e m a t t e k s t ó w , tzn. wszelkiego rodzaju w ym ianę opinii, komentowanie, krytykę itp.

Rozpatrując k u ltu rę współczesną (w szerokim sensie) należy jednak kom unikację o tekstach literackich podzielić na dwie odrębne funkcjo­

nalnie i form alnie dziedziny: nieinstytucjonalną, potoczną w y m i a n ę o p i n i i — np. w ram ach tow arzyskiej konw ersacji — oraz instytucjo­

nalną, profesjonalną p r o d u k c j ę i r o z p o w s z e c h n i a n i e o p i ­ n i i literackiej — krytykę, publikacje naukowe, podręczniki itp. Ponie­

waż tw orzeniem i rozpowszechnianiem wiedzy i opinii o literaturze zaj­

m ują się instytucjonalnie profesjonaliści — jak np. literaturoznaw cy, k ry tycy — jedynie dla tej grupy jest to form a uczestniczenia w w y­

m ianie opinii, natom iast dla ogółu publiczności instytucjonalna, fachowa opinia, publikowana podobnie jak literatura, istnieje wyłącznie jako przedm iot odbioru. Dlatego też w yróżnienie instytucjonalnej, publicz­

nej kom unikacji na tem at literatu ry wym aga w yróżnienia — jako piątej form y zajm owania się tekstam i literackim i — o d b i o r u owej o p i n i i i n s t y t u c j o n a l n e j .

W kulturze współczesnej szczególne znaczenie uzyskały, jak to 'pod-

S P O Ł E C Z N Y K O N T E K S T F A K T U L IT E R A C K IE G O 47

kreślą R obert E sc a rp it1, rozm aite pośrednie form y zaznajam iania się z literatu rą: poznawanie utw orów literackich za pośrednictwem adaptacji, przeróbek, inscenizacji i innych pochodnych tekstu literackiego.

W naszych czasach adaptacja film ow a, radiowa, telew izyjna czy ko­

m iksow a stanow i niejako część aktu czytania i postawę czytelnika można ok­

reślać w edług jego reakcji na film na podstaw ie pow ieści albo na książkę na podstaw ie film u 8.

Z tego p u n k tu widzenia można czytanie tekstów traktow ać jako poznawanie litera tu ry bezpośrednie, natom iast zaznajam ianie się z po­

chodnymi utw orów literackich wyodrębnić jako form ę pośredniego zaj­

mowania się literaturą. Odbiór instytucjonalnej wiedzy i opinii o lite­

raturze można by z tego punktu widzenia uważać również za formę pośredniego poznawania literatury. Skrótowo prezentuje wymienione form y zajm ow ania się tekstam i literackim i tabelka:

Komunikacja literacka

Nadawanie Interakcja Odbiór

PISANIE tekstów literackich

CZYTANIE tekstów literackich

Komunikacja o literaturze

instytucjonalna PISANIE o literaturze

ODBIÓR OPINII o literaturze

potoczna

WYMIANA OPINII o literaturze

POZNAWA- , NIE POŚREDNIE

literatury

Zauważmy, że tabelka ta pozwala bez tru d u uchwycić społeczny rozkład form zajmowania się tekstam i literackimi:

1) Uczestnictwo w kom unikacji literackiej i kom unikacji o literatu ­ rze w roli nadaw cy zarezerwowane jest dla profesjonalistów; obie te form y zajm owania się literatu rą m ają przeto status zajęć profesjo­

nalnych i instytucjonalnych.

2) Dla czytelników spoza grupy profesjonalistów literatu ra istnieje jako przedm iot odbioru — odbioru w szerokim sensie, tzw. lek tu ry tekstów i poznawania literatu ry za pośrednictwem adaptacji (w przy­

padku publiczności masowej), a w pew nych środowiskach (w szczegól­

1 R. E s c a r p i t , Literatura i społeczeństwo. W zbiorze: W kręgu socjologii literatury. T. 1. W arszawa 1977, s. 239, 246—247 (tłum. J. L a 1 e w i с z).

8 Ibidem, s. 240.

ności wśród czytelników „oczytanych”) także odbieranych inform acji i opinii.

3) Wreszcie w środowisku „ludzi kulturaln y ch ” literatu ra jest rów­

nież przedm iotem nieinstytucjonalnej w ym iany opinii.

Oczywiste jest w świetle tych spostrzeżeń — i byłoby żenująco ba­

nalne, gdyby nie fakt, iż nigdy się na to nie zwraca uwagi — że lite­

ra tu ra funkcjonuje w społeczeństwie przede w szystkim jako lek tu ra — albo szerzej: przedm iot odbioru, natom iast przedm iotem twórczości jest tylko dla odrębnej grupy zawodowej i że wobec tego analizowanie lite­

ra tu ry jako twórczości — jak to z reguły robią teoretycy i historycy literatu ry, a nader często także socjologowie literatu ry lub k u ltu ry — jest rozpatryw aniem lite ra tu ry w optyce tej grupy zawodowej (co n a­

daje opisowi posmak paradoksu, kiedy zaczyna się mówić o funkcjach literatury).

4. Niepodobna oczywiście w ymienić rep ertu aru form zajmowania się tym , co jest t e m a t e m czytanych tekstów , b y następnie szukać wśród nich miejsca te j szczególnej form y zajmowania się owym tem atem , którą jest czytanie. Dla określenia sensu lek tu ry w te j perspektyw ie istotne — i w ykonalne — w ydaje się wyróżnienie trzech „stopni obec­

ności” danej spraw y czy idei (tematu) w życiu czytelnika (lub zbioro­

wości czytelników). Ów tem at może mianowicie być dla czytelnika:

1) wyłącznie tem atem le k tu ry albo 2) także tem atem jakiejś działalności kom unikacyjnej (np. rozmów), albo 3) przedm iotem jakiejś działalności społecznej niesprow adzalnej do czystej kom unikacji (np. religijnej, po­

litycznej, kulturalnej). Tak w yróżnionym „stopniom obecności” tem atu odpowiadają, jak się zdaje, trzy ty p y funkcji lek tu ry pojętej jako zaj­

mowanie się tym tem atem :

1) jeśli dana rzecz, spraw a czy idea jest wyłącznie przedm iotem lek­

tury, to stanowi ońa dla czytelnika wyłącznie tem at literacki lub sze­

rzej: kulturalny, a lek tu ra — jedyna form a zajmowania się tym tem a­

tem — ma dla niego sens zaspokajania indyw idualnych potrzeb ludycz- nych, estetycznych lub intelektualnych;

2) jeśli ta spraw a czy idea jest zarazem tem atem komunikacji, a więc przedm iotem wspólnego zainteresow ania w grupie, do której czytelnik należy, czytanie staje się pośrednio form ą uczestnictwa w ży­

ciu zbiorowym — im plikuje bowiem to uczestnictwo i jest przez nie implikowane — na jakiejś płaszczyźnie o charakterze kom unikacyjnym : w życiu towarzyskim , ku lturaln y m lub intelektualnym danej grupy;

3) jeśli wreszcie tem at lek tu ry jest zarazem przedm iotem jakiejś niekom unikacyjnej, a raczej nie ty lko kom unikacyjnej działalności czy­

telnika, czytanie pełni funkcje drugorzędnej form y zajmowania się owym przedm iotem (ponieważ jest on, rzecz jasna, przedm iotem aktywności przede w szystkim politycznej czy religijnej) i, pośrednio, środkiem oraz efektem zarazem uczestniczenia w tej działalności.

S P O Ł E C Z N Y K O N T E K S T F A K T U L IT E R A C K IE G O 49

Ilustracją pierwszego przypadku może być sytuacja współczesnego intelektualisty czytającego powieści o położeniu kobiet w XIX-wiecznej Europie: jest to dla niego tylko tem at lek tu r literackich lub historycz­

nych. Ten sam tem at był przedm iotem dyskusji światopoglądo­

w ych w pewnych środowiskach intelektualistów pod koniec ubiegłego w ieku — co ilustruje drugą sytuację. Wreszcie zaś — sytuacja trze­

cia — przedm iotem działalności społeczno-politycznej dla uczestniczek zorganizowanych ruchów emancypacyjnych.

III. Rola czyteln ika i sp ołeczn e w y m ia r y lek tu ry

1. W poprzednim rozdziale lektura rozpatryw ana była ze względu na przedm iot — różny od przedmiotów innego rodzaju działalności, i spo­

sób zajmowania się tym przedm iotem — odmienny od innych. Ta sa­

ma działalność będzie teraz rozważana w innym kontekście: jako dzia­

łalność czy zajęcie w ram ach ogółu zajęć upraw ianych w danej spo­

łeczności i ze względu na powiązania funkcjonalne z innym i zajęciami.

Innym i słowy, chodzi o określenie m iejsca zajmowania się literatu rą (a w szczególności czytania) w życiu zbiorowości albo — z p u n k tu w i­

dzenia indywidualnego czytelnika — w śród form uczestniczenia w ży­

ciu zbiorowym.

Ponieważ kontekstem lek tu ry ma być życie zbiorowe, w ypada n aj- .pierw określić zbiorowość, stanowiącą układ odniesienia. Rozpatrywanie lektury przez odniesienie do życia społecznego w Skali społeczeństwa globalnego albo w skali klas społeczno-ekonomicznych czy w arstw — jak to często robią socjologowie literatu ry — nie w ydaje się najbardziej trafnym rozwiązaniem: są to zbiorowości zbyt wielkie i nie dość spójne, żeby przynależność do nich wystarczająco określała zachowania k u ltu ­ rowe. Form y i funkcje uczestniczenia w kulturze w ydają się uw arunko­

wane w bardziej określony i stały sposób przez uczestniczenie w życiu mniejszych i bliższych czytelnikowi środowisk — w przypadku k u ltu ry literackiej takich, które tw orzą stosunkowo jednolite kulturow o całości, nazywane publicznościami albo — od innej strony — obiegami lite­

rackimi.

Ponieważ jednak funkcje lek tu ry zależą od tego, czy jest ona w d a ­ nym społeczeństwie zajęciem powszechnym, czy elitarnym , zajęciem w da­

nej grupie społecznej powszchnym czy też zajęciem pewnych jednostek, za­

nim zacznie się analizować funkcje czytania w kontekście owej najbliż­

szej grupy odniesienia, trzeba tę grupę usytuow ać w kontekście innych grup w ram ach całości społeczeństwa. A więc ustalić społeczny rozkład zajmowania się literatu rą (a w szczególności czytania), czyli ustalić, kto w danym społeczeństwie — jakie grupy, ew entualnie jakie jed­

nostki w danej grupie — zajm uje się (może albo powinien zajmować się) literaturą, w jakich okolicznościach, w jakich formach, w jakim zakre-

4 — P a m i ę t n i k L i t e r a c k i 1978, z. 4

sie itd. L iteratu ra bowiem byw a — zależnie od tych właśnie okolicz­

ności — bądź powszednią rozryw ką, bądź zajęciem w yróżniającym i źród­

łem prestiżu lub izolacji społecznej, obowiązkiem zawodowym lub to ­ warzyskim albo też indyw idualnym sposobem spędzania czasu wolnego, nieistotnym ze względu na uczestnictwo w życiu zbiorowym, m anife­

stacją statusu społecznego albo w ykształcenia lub um iejętnością po­

wszechną i oczywistą.

2. Mówiąc o rozpatryw aniu lek tu ry przez odniesienie do życia spo­

łecznego (albo do uczestnictw a w życiu społecznym), można pojmować ów kontekst dwojako: bądź systemowo czy paradygm atycznie, tzn. jako pewien rep ertu ar zajęć, działań, in terakcji — indyw idualnych i gru­

powych — powiązanych w rozmaite zespoły funkcjonalne i tw orzą­

cych różne sfery, płaszczyzny czy dziedziny życia zbiorowości, bądź procesualnie, tzn. jako to, co się dzieje aktualnie w danej żbiorowości i w co czytelnik, będący jej członkiem, jest uw ikłany: spraw y najbliż­

szego otoczenia, sytuacja w środowisku zawodowym, tow arzyskim itd., aktualne problem y społeczne, polityczne — w danym środowisku, w g ru ­ pie społecznej, wreszcie w społeczeństwie globalnym.

W perspektyw ie systemowej lektu ra — i inne form y zajm ow ania się literatu rą — byłaby rozpatryw ana ze względu na powiązania z innego typu zajęciami. Pytanie, czym jest lektura, znaczy w te j perspektyw ie:

do jakiej kategorii zajęć lek tu ra należy? Z jakim i innym i zajęciami jest wiązana? W jakiej (lub jakich) dziedzinie życia zbiorowego w y stęp u je i jakie zajm uje w nich miejsce?

Decyduje o tym , rzecz jasna, ty p k u ltu ry danego społeczeństwa.

N orm y kulturow e określają, po pierwsze, rolę czytelnika, tj. m otywacje i okoliczności upraw iania lektury, k ry te ria doboru lektur, sposoby czy­

tania i interpretacji — czyli wyznaczają granice i w zory upraw iania lek tu ry w danym społeczeństw ie3. Po drugie, wiążą z upraw ianiem lektu ry (albo rolą czytelnika) pewne cele i funkcje, sy tu u ją tę dzia­

łalność w określonych sektorach życia pryw atnego i zbiorowego.

Obok tych uw arunkow ań ogólnokulturow ych istnieją jednak okolicz­

ności społeczne, określające miejsce i funkcje lek tu ry w ram ach poszcze­

gólnych obiegów czy środowisk czytelniczych. N ietrudno dostrzec np., że w środowisku „ludzi ku ltu raln y ch ” zajmowanie się literatu rą jest stałym składnikiem życia kulturalnego, związanego z życiem tow a­

rzyskim, a oddzielonego od życia zawodowego i wszelkich dziedzin ży­

cia praktycznego, podczas gdy w środowiskach zdobywających awans społeczny zajmowanie się literatu rą związane jest ze zdobywaniem w y-

5 Innym i słow y, chodzi o charakterystykę roli czytelnika w tej perspektyw ie, w której rozpatruje lekturę J. S ł a w i ń s k i w artykule O dzisiejs zych normach czytan ia (znawców) („Teksty 1974, nr 3).

S P O Ł E C Z N Y K O N T E K S T F A K T U L I T E R A C K IE G O 51

kształcenia, a często z działalnością społeczną lub polityczną; w obiegu masowym natom iast lek tu ra jest jedną z form zapełniania indyw idual­

nego czasu wolnego — alternatyw ną w stosunku do zajmowania się telewizją, filmem, im prezam i sportow ym i lub towarzyskimi.

3. Przy ujęciu procesualnym życie społeczne jest dla czytelnika spo­

łeczną sytuacją, w której i wobec której zajm uje on pew ną postawę przez to, że czyta, i przez to, co czyta. Zajmowanie się tekstam i lite­

rackim i albo zajmowanie się określonymi tem atam i jest wyborem pew ne­

go sposobu uczestniczenia (lub nieuczestniczenia) w tym, co się dzieje w otaczającym świecie, ustosunkowaniem się do mniej lub bardziej szeroko pojętego otoczenia społecznego, jego problemów i przedsięwzięć, do aktualnych spraw publicznych lub pryw atnych.

Z tego pun ktu widzenia czytanie może być, mówiąc najogólniej, bądź środkiem uczestniczenia w jakiejś sferze życia zbiorowości lub w jakimś wspólnym przedsięwzięciu — mówi się wówczas o l e k t u r z e z a ­ a n g a ż o w a n e j , bądź przeciwnie: sposobem zawieszenia uczesthictwa albo odizolowania się od tego, co się w otoczeniu społecznym dzieje — wówczas mówi się (w różnych sensach zresztą 4) o e w a z y j n e j f u n k ­ c j i l e k t u r y .

„Postawa zaangażowana” lub „ew azyjna” — przy wszelkich niejasnoś­

ciach — to zwykle określenia w yborów indyw idualnych. Istnieją jednak, jak się w ydaje, pewne uw arunkow ania środowiskowe takich postaw jako postaw czytelniczych. Np. w zbiorowościach zdobywających awans czytanie jest z reguły form ą uczestniczenia w życiu zbiorowości, nato­

miast w obiegu m asowym czytanie m a status indyw idualnej rozrywki i nie łączy się z uczestniczeniem w ważnych dla zbiorowości sprawach.

Kiedy rozpatruje się sens lektu ry przez odniesienie do sytuacji spo­

łecznej, konieczne jest uwzględnienie omawianego w poprzednim roz­

dziale rozróżnienia między form alnym a tem atycznym w ym iarem czy­

tania. L ektura może pełnić funkcje ew azyjne — zależnie od sytuacji, w której jest podejmowana — bądź jako zajmowanie się tekstam i, w szczególności zaś tekstam i literackim i, bądź jako zajmowanie się pew ­ nym i tem atam i. Analogicznie zaangażowanie realizuje się zazwyczaj w czytaniu ze względu n a tem at i przez w ybór tem aty k i lektury. W pew ­ nych sytuacjach jednak — np. w grupach społecznych, w których kształ­

cenie się i czytanie stanow i form ę zdobywania aw ansu kulturalnego — upraw ianie le k tu ry jest sposobem uczestniczenia w spraw ach zbioro­

wości samo przez się, jako rodzaj zajęcia, niezależnie od tem atyki lek­

tury.

4 Zob. E. К a t z, D. F o u 1 k e s, S ur l’utilisation des m ass-m edia comme

„moyens d ’évasions”. W zbiorze: Sociologie de l’information. Textes fondamentaux.

Éd. F. B a l l e et J. G. P a d i o l e a u . Paris 1973.

IV. S połeczn y rozkład fu n k cjon aln y ch ty p ó w lek tu ry

Celem poprzednich części tego szkicu było w yodrębnienie w sposób system atyczny i uporządkow anie czynników określających funkcjonal­

nie akt czytania, upraw ianie lek tu ry albo rolę czytelnika czy też spo­

łeczny statu s czytania — zależnie od rozpatryw anego poziomu organi­

zacji przedm iotu. C zw arta część prezentuje niektóre zastosowania tego aparatu pojęciowego. Omawiane poprzednio k ry teria posłużą m iano­

wicie do wyróżnienia pew nych zbiorowości typow ych ze względu na status lek tu ry literackiej, w przybliżeniu odpowiadających znanym z k u l­

tu ry współczesnej lub z k u ltu r historycznych typom publiczności lite­

rackiej. Chodzi o ustalenie, czym jest w danej grupie czy w arstw ie spo­

łecznej, w danym społeczeństwie — czyli dla należących do tej spo­

łeczności czytelników — lek tu ra ze względu na określone wyżej k ry ­ teria: czy jest zajm owaniem się pewnego rodzaju tekstam i, czy też pew nym i tem atam i? czy jest jedyną, a jeśli nie, to czy główną, czy też drugorzędną form ą zajm ow ania się owymi tekstam i resp. tem atam i? jak powiązana jest z innym i sferam i działalności? czy jest zajęciem powszech­

nym, czy elitarnym , codziennym czy w yjątkow ym ? — itd.

1. Od czasów rom antyzm u sztukę i literatu rę przyzwyczajono się zaczynać od m ajuskuły, a zajmowanie się nimi, zwłaszcza zaś twórczość w tych dziedzinach kojarzona jest z przebyw aniem n a w yżynach ducha, z dala od codzienności praktycznego życia, w kom unii z tym , co wzniosłe i na swój sposób absolutne. Mimo zwalczania — i, co gorsza, zanied­

bania — ideologia ta nie przestała oddziaływać, także w postaci p rzy j­

mowanych milcząco, nie zawsze zresztą w pełni świadomie, założeń opi­

su funkcjonow ania społecznego literatu ry . Nie jest więc może zbyteczne podkreślenie partykularmości tej ideologii w skali historycznej i w yraźne sform ułowanie pew nych tryw ialnych konstatacji, które muszą być od­

niesieniem dalszych rozważań. Otóż zajmowanie się literatu rą, a w szcze­

gólności lektura, jest w każdym społeczeństwie zajęciem drugorzęd­

nym, usytuow anym poza głównymi dziedzinami życia społecznego i ta k czy owak ludycznym — niezależnie od możliwej powagi literatu ry oraz doniosłości pełnionych przez nią funkcji. Jeśli w pew nych społeczeństwach lub pew nych grupach społecznych jest czymś innym albo czymś więcej niż rodzajem rozrywki, to ze względu na szczególne okoliczności wiążące w jakiś sposób zajmowanie się literatu rą z takim i sferam i życia zbio­

rowego, które m ają dla spójności i funkcjonow ania zbiorowości znacze­

nie pierwszorzędne.

N ietrudno sobie to uświadomić, jeśli porówna się uczestnictwo w ko­

m unikacji literackiej z uczestnictwem w jakiegoś ty p u kom unikacji funkcjonalnej. K iedy czytam (lub piszę) zarządzenie, wezwanie, zapro­

szenie czy jakiś inny kom unikat funkcjonalny — zajm uję się kom uni­

katem, stanowiącym narzędzie organizowania współdziałań w pew nym

S P O Ł E C Z N Y K O N T E K S T F A K T U L I T E R A C K IE G O 53

zbiorowym przedsięwzięciu, w którym pełnię określoną rolę. Zajm owa­

nie się tego rodzaju kom unikatem w ynika z roli, jaką pełnię w życiu zbiorowości, i jest form ą pełnienia tej roli; zajmowanie się tym , o czym w zarządzeniu mowa, to zajmowanie się inform acjam i i wskazówkami co do mojego udziału w te j wspólnej działalności.

Czytanie publikacji natom iast, która z założenia nie może być na­

rzędziem porozumiewania się w spraw ach aktualnych i praktycznych, dotyczy bowiem z konieczności tem atów odległych od sytuacji aktu al­

nej czytelnika, samo przez się jest oderw aniem się zarówno od aktualnej sytuacji praktycznej jak i od udziału w życiu zbiorowym. Jednak za­

leżnie od rodzaju publikacji i jej tem atu z jednej strony, a roli spo­

łecznej czytelnika z drugiej, funkcja lek tu ry może się zmieniać. Kiedy naukowiec czyta publikację ze swojej dziedziny, zajm uje się przedm io­

tem swojej działalności profesjonalnej (w aspekcie tematycznym) i bie­

rze udział w w ym ianie inform acji w ram ach zbiorowości specjalistów.

Jest to zatem lektura funkcjonalna — choć nie w tej skali co czytanie sądowego wezwania; podobnie czytanie podręcznika albo książki ku­

charskiej (w odpowiedniej sytuacji).

Otóż publikacja literacka dotyczy rzeczy i spraw ex definitione oder­

wanych, odległych od sytuacji i od możliwych przedm iotów działalności dowolnego czytelnika, bo fikcyjnych; nie jest też narzędziem jakiejkol­

wiek w ym iany informacji. Prócz przypadków szczególnych, o których będzie mowa za chwilę, żadna rola społeczna i żaden ty p działalności nie im plikuje czytania literatury. Je st to zajęcie niekonieczne, dobro­

wolne. Z drugiej strony, jako zajmowanie się tem atyką oderwaną od aktualnych spraw praktycznych jest to zajęcie niepotrzebne, bezużytecz­

ne. Krótko mówiąc, lek tura literacka sama przez się ma sens zajęcia ludycznego, bo niekoniecznego i bezużytecznego w odniesieniu do jak iej­

kolwiek sfery działalności praktycznej. Jest to zresztą tylko inne obli­

cze tego, co nazyw a się niefunkcjonalnością albo autotelicznością litera­

tu ry (lub lek tu ry literackiej).

Osobno w arto może podkreślić, że zajęcie to ma znaczenie indyw i­

dualne — w odniesieniu do jednostki i jej potrzeb — bo nie w ynika z żadnej form y uczestnictwa w życiu zbiorowym i nie ma na to uczest­

nictwo żadnego koniecznego wpływu.

Jest to oczywiście tylko model tego, czym m usi być lektura lite­

racka sam a przez się, ze względu na swój przedm iot — teksty literac­

kie — a niezależnie od wszelkich okoliczności zewnętrznych. Wiadomo, że w różnych znanych społeczeństwach bywa ona czym innym — kon­

tekst społeczny dopełnia lub zmienia uw arunkow ania czysto przedm io­

towe i nadaje lekturze nowe sensy. Badania czytelnictw a wskazują wsze­

lako, że w przypadku pew nych zbiorowości, a także pew nych typów lek tu r — np. w przypadku czytelników masowych albo lek tu ry „wago­

now ej” "— czytanie nie ma innego sensu prócz tego, k tó ry z takiego

modelu wynika: sensu indyw idualnej rozrywki. Pow tarzające się w an­

kietach m otywacje: „Czytam, żeby się rozerw ać”, „oderwać się od co­

dziennego życia”, „dla zabicia czasu”, albo: „Nie czytam, bo nie mam na to czasu”, „bo m am za dużo obowiązków”, „bo mam ważniejsze spraw y”, „bo nie interesują m nie zmyślone problem y”, „nie potrzebuję bajek ” itd., w skazują, że lektu ra literacka ma sens (w badanej zbioro­

wości) zajęcia niekoniecznego i nieważnego, jeśli naw et sprawiającego przyjemność, że jest środkiem zapełniania czasu wolnego, rozryw ki albo ucieczki. I mówi się w takim przypadku o lekturze rozryw kowej lub ewazyjnej.

Niesłusznie natom iast uw aża się taką lekturę za niepełną czy zubo­

żoną — oczywiście przyjm ując za wzorzec lekturę znawców. Przeciwnie, jeśli wyżej przeprow adzony w ywód jest słuszny, to taki jest właśnie natu raln y sposób czytania tekstów literackich, zgodny z ich n atu raln ą funkcją; n ienaturalny — choć bardziej w artościowy z pewnego punktu widzenia — jest raczej sposób czytania znawców. W dalszych rozważa­

niach ten model najprostszy lek tu ry traktow any będzie jako odniesie­

nie dla bardziej złożonych. Innym i słowy: zakładam, że lek tura zaanga­

żowana albo lek tu ra znawców jest dodaniem czegoś do lek tu ry n atu ra l­

nej ze względu na jakieś w arunki szczególne.

W ydaje się celowe — przynajm niej przy opisie k u ltu ry współczes­

nej — wprowadzenie jeszcze jednego pojęcia granicznego. W społeczeń­

stw ach uprzem ysłowionych czytanie — niekoniecznie literatu ry — jest zajęciem powszechnym i codziennym. W ydaje się uzasadnione uznanie za nienorm alną w ty m kontekście sytuacji tych zbiorowości, w których lek tura jest czymś nadzwyczajnym . Z drugiej strony — nienorm alny jest statu s lek tu ry literackiej w środowisku ludzi pióra. Takie sytuacje nienorm alne będą rozpatrzone na wstępie; żeby w yraźnie odróżnić je

od pozostałych.

A. S y t u a c j e n i e n o r m a l n e

2. Pisarze, krytycy, literaturoznaw cy i irnii ludzie, którzy zajm ują się literatu rą zawodowo, stanowią, jako publiczność literacka, przypadek szczególny. Zajmowanie się literatu rą, a w szczególności czytanie, jest ich podstawową działalnością, racją ich bytu społecznego, podczas gdy dla norm alnych czytelników literatu ra jest przedm iotem działalności d ru ­ gorzędnej, o charakterze ludycznym, a więc nie obligatoryjnej, lecz do­

browolnej. Do takiego użytku jest przeznaczona i dostosowana. Status zajęcia głównego i obligatoryjnego czyni lekturę — i czytane teksty — czymś radykalnie różnym od tego, czym jest to zajęcie dla wszystkich innych grup czytelników.

Po drugie: zajmowanie się literatu rą obejm uje w zbiorowości p ro ­ fesjonalistów czytanie — i wszelkie inne sposoby poznawania litera­

S P O Ł E C Z N Y K O N T E K S T F A K T U L IT E R A C K I E G O 55

tu ry — oraz uczestniczenie w kom unikacji na tem at literatu ry , zarówno w formie pryw atnej w ym iany opinii, k tó ra stanow i w ażny składnik ko­

m unikacji w ew nątrzgrupow ej, jak też w formie produkow ania oraz roz­

powszechniania fachowej oficjalnej opinii literackiej i wiedzy o lite­

raturze. Pisanie o literaturze n a użytek publiczny jest głównym obo­

wiązkiem instytucjonalnym tej grupy.

O drębną z tego p u n ktu widzenia grupę profesjonalistów stanow ią p i­

sarze, czyli ci, dla których zajmowanie się literatu rą oznacza ponadto pisanie tekstów literackich.

Czytanie literatu ry i sama literatu ra m a więc w zbiorowości profe­

sjonalistów statu s zupełnie w yjątkow y i n a swój sposób paradoksalny.

Z jednej strony są to czytelnicy o kom petencjach nieporównanie w ięk­

szych niż pozostali, o doświadczeniu obcowania z literatu rą bogatszym nie tylko ilościowo, ale i jakościowo, literatu ra jest dla nich bowiem przedm iotem operacji nie w ystępujących w innych zbiorowościach. Z d ru ­ giej jednak strony miejsce, jakie literatu ra w ich działalności indyw idual­

nej i w życiu zbiorowym zajm uje, a także obligatoryjność zajmowania się literatu rą — z góry w ykluczają czytanie w taki sposób i w takim sensie, do jakiego te k sty literackie są przeznaczone i w jakim funkcjo­

nują wśród ogółu czytelników.

Podkreślenie osobliwości sytuacji profesjonalistów nie jest, w brew pozorom, zbyteczne. Cokolwiek bowiem jest o lekturze pisane, pisane jest w łaśnie przez nas, profesjonalistów, w oparciu o nasze doświadcze­

nia lekturowe, wiedzę i teorie. I nietrudno w takich opisach zauważyć, że te doświadczenia i naw yki profesjonalistów są — im plicite zazwyczaj i najczęściej bezwiednie — przyjm ow ane za oczywiste i naturalne. Po­

staw y wobec lektury, sposoby czytania, cele i efekty lek tu ry określane są w opisach i ankietach mniej lub bardziej w edług tego modelu lek tu ­ ry, a badane zachowania czytelnicze w innych zbiorowościach — np.

w czytelnictwie masowym — przez odniesienie do tego modelu rozpa­

tryw ane. Dlatego przecież określa się je negatywnie, jako pew ne odchy­

lenia czy niedoskonałości — np. jako lekturę nietwórczą, stereotypową, ahistoryczną, powierzchowną albo wyłącznie rozrywkową. W arto więc, jeśli chcemy uniknąć bezwiednego projektow ania w łasnej perspekty­

wy na przedm iot badań, zdawać sobie możliwie w yraźnie spraw ę z jej osobliwości, a przede w szystkim z jej dyskretnego, ale przemożnego wpływu.

Określenie statu su lektu ry w zbiorowości profesjonalistów pozwala sprecyzować, przez opozycję, czym lek tu ra jest dla normalnego czytel­

nika. Jest to więc, po pierwsze, zajęcie niezależne (merytorycznie) od podstawowych sfer działalności praktycznej i uczestnictwa w życiu zbio­

rowości, m ające funkcje tak czy owak ludyczne.

Po drugie, dla czytelników norm alnych zajmowanie się literatu rą ma charakter zasadniczo receptyw ny. Podstawową, jeśli nie jedyną for­

mą jest czytanie; w pew nych zbiorowościach obejm uje także w ym ianę opinii w ram ach kom unikacji pryw atnej i odbiór opinii oficjalnej. We współczesnej kulturze nie wchodzi w grę pisanie tekstów literackich ani uczestnictwo w w ym ianie opinii instytucjonalnej.

3. Za nienorm alny można uznać, mówiąc o kulturze współczesnej, status lektu ry w zbiorowościach, które od niedawna uczestniczą w kul­

turze pisma i osw ajają się dopiero z literatu rą pisaną. Jest to sytuacja przejściowa, o .tyle jednak w ażna i godna wyodrębnienia, że zbiorowości tego rodzaju stanowią stałą i znaczną ilościowo część ogółu odbiorców literatu ry w kultu rze europejskiej począwszy od w. XVII — jest to przypadek publiczności mieszczańskiej, później robotniczej oraz w iej­

skiej —■ a obecnie są główną częścią publiczności literackiej w krajach Trzeciego Świata.

Ze względu n a przejściowość tej sytuacji, a także różnorodność hi­

storycznych kontekstów, w których się pojawia, moża mówić o róż­

nych jej odm ianach i stadiach. Escarpit i B aker opisują społeczności afrykańskie i azjatyckie, w których czytanie jest zajęciem jednostek — na ogół ludzi młodych — nie znanym i niezrozumiałym, jeśli nie po­

dejrzanym , dla ich otoczenia 5. Analogiczne sytuacje znane są także z ok­

resu powstawania czytelnictw a wiejskiego w Europie. Stefan Żółkiewski przedstaw ia z kolei „sytuację zdobywania aw ansu kulturalnego” w Pol­

sce międzywojennej: charakterystyczne jest dla tej sytuacji, przy znacz­

nie szerzej rozpowszechnionym już czytelnictw ie, upraw ianie lek tu ry — niekiedy wspólnej — przez m niej lub bardziej zorganizowane grupy, re­

prezentujące znaczną część w iejskich społeczności ®. Wreszcie mieszczań­

stwo europejskie z XIX w. jest przykładem stadium granicznego, w któ­

ry m czytanie literatu ry obejm uje w zasadzie całą zbiorowość i staje się zajęciem zwykłym, o ustalanym statusie. W różnych XX-wiecznych społeczeństwach można zaobserwować odmienne w arianty tej ewolucji, zm odyfikowanej m. in. przez pojawienie się masowych środków przekazu.

W szystkie te przypadki pozwala łączyć fakt, iż czytanie — a w szcze­

gólności czytanie literatu ry — jest w tego rodzaju zbiorowościach za­

jęciem niezwykłym i nie mieszczącym się w kulturze danej społecz­

ności — w dwojakim sensie. Po pierwsze, jest to działalność obca k ul­

turowo, nie tylko odbiegająca od tradycji kulturow ej, lecz nadto n a ru ­ szająca oparte na tradycyjnych form ach kulturow ych mechanizmy życia społecznego, przede w szystkim w aspekcie kom unikacyjnym , ale w kon­

sekwencji także w innych aspektach. Co więcej, jest to działalność prze­

jęta z zewnątrz, zajęcie wiązane z życiem obcych kulturow o grup spo­

łecznych czy innych społeczeństw (jak w przypadku czytelników afry ­ kańskich albo azjatyckich). Oznacza to również czytanie literatu ry im ­

5 R. E s c a r p i t, R. E. B a k e r , La Faim de lire. Paris 1973, s. 115— 116.

' S. Ż ó ł k i e w s k i , K u ltu ra literacka. (1918—1932). W rocław 1973, rozdz. 7, zw łaszcza s. 423—426.

S P O Ł E C Z N Y K O N T E K S T F A K T U L I T E R A C K IE G O 57

portow anej, powstałej w innej kulturze — niekiedy tak odmiennej jak francuska od tradycyjnej w ietnam skiej — a więc zajmowanie się pro­

blemami innego świata, w yartykułow anym i w mniej lub bardziej ob­

cych kategoriach. Czytanie prowadzi przeto do swoistego rozdwojenia świadomości kulturow ej, co oznacza, z jednej strony, pewne oderwanie od św iata społeczności, w której się żyje, z drugiej zaś — dotarcie, przy­

najm niej na płaszczyźnie intelektualnej, do świata, k tó ry jest nie tylko światem innej grupy czy innego społeczeństwa, lecz zarazem światem bardziej uniw ersalnej k u ltu ry pisma.

Otóż czytelnicy norm alni — naw et wówczas, gdy m ają do czynie­

nia z „literatu rą narzuconą” (jak to nazyw a Escarpit), co jest z reguły udziałem publiczności masowej — jako czytelnicy pozostają w obrębie kultury, w której żyją.

Z drugiej strony, lek tura jest w tego rodzaju zbiorowościach zaję­

ciem funkcjonalnie odizolowanym od wszelkich istniejących typów dzia­

łalności i nie mieszczącym się w żadnej sferze życia zbiorowego. Czy­

tanie odrywa przeto od uczestnictwa w życiu zbiorowości jako typ za­

jęcia, a najczęściej również jako zajm ow anie się tem atam i spoza świata tej zbiorowości. Dlatego też zawsze jest to — jeszcze raz odwołajmy się do określenia Escarpita — l e k t u r a u m o t y w o w a n a : upraw ianie zajęcia nieuchronnie odrywającego na w szystkich płaszczyznach od wspól­

noty, w której się żyje, musi być działaniem dostatecznie um otywow a­

nym. L ektura jest więc przede wszystkim środkiem udostępniania owej k u ltu ry obcej i wyższej — kształcenia, zdobywania narzędzi in telek tu al­

nych i wiedzy — a w konsekw encji awansu kulturowego: uczestniczenia w tej kulturze. Awans kulturow y jest z kolei środkiem awansu spo­

łecznego i zdobycia szczególnej pozycji w grupie albo przejścia do innej grupy społecznej.

W stadium analizowanym przez Żółkiewskiego, kiedy lektura staje się spraw ą grupy czy grup w ram ach danej społeczności, zdobywanie awansu kulturalnego wiąże się z grupow ą działalnością kulturalną, eko­

nomiczną czy polityczną, której celem jest aw ans społeczny całej zbio­

rowości. Znaczy to, że lek tura jest um otywowana tematycznie, stanow i bowiem sposób zajmowania się sprawam i, które są przedm iotem dzia­

łalności zbiorowej na innych płaszczyznach. Jest to zatem pewien rodzaj lektury zaangażowanej.

W sytuacji, w której cała zbiorowość zdobywa awans społeczny, a za­

razem staje się regularnym , choć nie w pełni kom petentnym , odbiorcą kultury, jak to było w przypadku mieszczaństwa w w. XVIII i XIX, funkcje lek tu ry literackiej ulegają modyfikacji: literatu ra przestaje być stopniowo środkiem zdobywania wiedzy, a staje się raczej środkiem zdobywania samoświadomości — indyw idualnej i zbiorowej, oraz re ­ fleksyjnego rozumienia rzeczywistości. Od tego mom entu lektura uzysku­

je status normalny.

Przez opozycję do tej w yjątkow ej sytuacji, w której lek tu ra lite­

racka jest zajęciem nie umiejscowionym w zrozum iały sposób w życiu społeczności i niezwykłym , a w związku z ty m zawsze angażującym spo­

łeczny b yt czytającego, i wobec tego sensownym d la niego o tyle, o ile stanow i środek zdobywania awansu, można powiedzieć, że dla czytelni­

ków norm alnych czytanie literatu ry jest zajęciem zw ykłym — naw et jeśli rzadkim — którego upraw ianie nie w pływ a zasadniczo n a jego status społeczny, lecz jest raczej niezależne od podstawowych form uczestnic­

tw a w życiu praktycznym i zbiorowym.

4. Inną wreszcie w yjątkow ą sytuację społeczną stw arza lektura szkol­

na — jeśli zgodzimy się traktow ać uczniów jako odrębnie funkcjonującą zbiorowość. Podkreślę tylko parę punktów istotnych w perspektyw ie tych rozważań, odsyłając poza tym do pełniejszej charakterystyki lek­

tu ry szkolnej, przedstawionej niedawno przez W ładysława D y n a k a 7.

Pierwsza osobliwość czytelnictw a szkolnego wiąże się ze statusem ucznia. Otóż jest to rola tymczasowa, a nadto w pewien sposób odizo­

lowana od uczestnictwa w życiu społecznym poza szkołą i w związku z tym jak gdyby nie w pełni rzeczywista. Stąd również lektura szkolna ma charakter zajęcia oderw anego i n a pół fikcyjnego, nie całkiem serio.

Escarpit zwraca uwagę na pewne konsekw encje takiej sytuacji. W tych środowiskach mianowicie, w których lek tura literacka nie stała się n o r­

m alnym rozpowszechnionym zajęciem, jest ona dla ucznia związana w y­

łącznie z rolą ucznia: jest tym , co się robi w szkole i co porzuca się opuszczając szkołę — zarówno codziennie po zajęciach, jak i na stałe po jej ukończeniu 8. Zajm owanie się literatu rą jest ty lk o szkolnym obowiąz­

kiem, a literatu ra — tylko przedm iotem zajęć szkolnych.

Dalsze osobliwości wiążą się z ch arakterystyką roli czytelnika-ucznia.

L ektura nie jest mianowicie dla niego zajęciem ludycznym, jak jest dla czytelnika normalnego, lecz instytucjonalnym obowiązkiem, jak dla pro­

fesjonalisty. Co więcej, obligatoryjność ta dotyczy nie tylko samego zajęcia, lecz także doboru lek tu r, ich porządku, sposobu czytania i in­

terpretacji. Wreszcie, rola ucznia im plikuje, oprócz czytania, również pewne —■ także zaprogram owane w określony sposób — form y kom u­

nikacji na tem at literatu ry (sprawozdania z lektur, dyskusje, wypraco­

wania kom entujące, itd.). Obowiązkowość i zaprogram owanie obcowania z literatu rą stw arza oczywiście te same paradoksy co w przypadku pro­

fesjonalistów.

Inne paradoksy natom iast pow stają w skutek połączenia w przy­

padku ucznia sytuacji czytelnika nieoswojonego, dla którego czytanie ma być sposobem zapoznawania się z literatu rą, z guasi-profesjonalny-

7 W. D y n a k Sytu acja le k tu r y w szkolnym procesie komunikacji literackiej.

W zbiorze: P roblem y odbioru i odbiorcy. W rocław 1977.

8 Zob. E s c a r p i t , B a k e r , op. cit., s. 119—121.

S P O Ł E C Z N Y K O N T E K S T F A K T U L I T E R A C K IE G O 59

mi form am i obcowania z tekstami: antologia lektur, sposoby czytania i w ym iany opinii, zakres i kontekst interpretacji, itd. zaprogram owane są zgodnie z modelem profesjonalnego zajm ow ania się literatu rą. D la­

tego też lek tu ry szkolne nierzadko oddzielane są przez ucznia, jak zw ra­

cano w ielokrotnie uwagę, od lektur pryw atnych, m ających form ę i peł­

niących funkcje norm alnej lektury.

B. D w a t y p y p u b l i c z n o ś c i l i t e r a c k i e j

5. Przez odniesienie do sytuacji nienorm alnych można norm alną lek­

tu rę określić jako działalność, której funkcje mieszczą się w granicach szeroko pojętej ludyczności, a więc jako zajęcie w każdym razie nie mające charakteru pracy i nieprzymusowe, dobrowolne — z jednej stro ­ ny, z drugiej zaś nie m ające wagi zasadniczej dla całokształtu życiowej aktywności czytającego i jego uczestnictwa w życiu społecznym. Czy­

tanie nie m usi być jednak — choć taki m a status w wielu zbiorowoś­

ciach — wyłącznie pryw atną rozrywką. W różnych grupach społecznych, ze względu n a rozmaitego rodzaju okoliczności społeczne i kulturow e, jest zajęciem istotnym przez odniesienie do jakiejś dziedziny życia zbio­

rowości i doniosłym, a niekiedy nieredukow alnym składnikiem społecz­

nej działalności. Sytuacji takich — i takich zbiorowości — można znaleźć wiele. W ydaje się, że można, biorąc pod uwagę proponowane wyżej kryteria, podzielić je na dwa typy. L ektura literacka może być miano­

wicie powiązana funkcjonalnie z jakąś dziedziną aktywności zbiorowej bądź jako zajmowanie się pewnego rodzaju tekstam i (tekstam i literacki­

mi albo pewną kategorią tekstów literackich), bądź jako zajmowanie się pew nym i tem atam i. Rozróżnienie to skądinąd pozwala scharakteryzow ać dwa specyficzne dla współczesnej k u ltu ry typy publiczności: publicz­

ność ku ltu raln ą i czytelników zaangażowanych.

6. Dla czytelników należących do zbiorowości, która zaczyna ucze­

stniczyć w kulturze pisma, czytanie jest jedyną — jak w tradycyjnych zbiorowościach w iejskich w w. XIX — albo główną form ą kontaktu z tą k u ltu rą i najw ażniejszym sposobem jej asymilowania, a przez to narzędziem zdobywania aw ansu kulturalnego. Jak już pokazano, w takiej sytuacji kulturow ej i społecznej zdobywanie aw ansu kulturalnego — a tym sam ym lektura, stanowiąca środek do jego zdobycia — musi być stym ulowane i sprzężone funkcjonalnie ze zdobywaniem aw ansu spo­

łecznego (w przypadku lek tu ry jednostkowej) albo społeczno-politycz­

nego (kiedy awans k u ltu raln y jest celem działalności zbiorowej). W tym ostatnim przypadku m am y do czynienia z form ą lek tu ry zaangażowanej, która może być pod pew nym i względami i jej modelem.

Trzeba jednak wyeliminować z tego modelu okoliczności związane z w yjątkow ą sytuacją zdobywania dostępu do kultury. Otóż w przypadku publiczności niewyrobionej m am y do czynienia z lek turą niejako z ko­

nieczności zaangażowaną, ponieważ czytanie nie może dla czytających nie być drogą do zamierzonego awansu. S ytuacja czytelników norm al­

nych jest odmienna: zajm owanie się literatu rą nie jest dla nich w ykra­

czaniem poza uczestnictwo w życiu w łasnej społeczności i jej świat.

Może — ale nie musi — być raczej pew nym sposobem ustosunkowania się do tego świata, a zarazem uczestniczenia w życiu społecznym.

Odwołując się więc do modelu lek tu ry zaangażowanej w sytuacji awansu kulturalnego, ale elim inując z niego to, co związane z osobliwoś­

cią tej sytuacji, można wyróżnić podstawowe wyznaczniki takiej lek­

tury. L ektura literacka mianowicie ma dla czytelnika sens zajmowania się pew nym i tem atam i raczej niż pewnego ty p u tekstami. L iteratu ra czytana jest dlatego i o tyle, o ile jest artykulacją i może dostarczać środków uświadam iania i uporządkow ania intelektualnego tych aspek­

tów rzeczywistości, tych problem ów otaczającego św iata społecznego, które są przedm iotem zainteresow ania i, ew entualnie, działalności czy­

tającego w życiu zbiorowym. Nastawienie to wyznacza zarówno dobór lek tu r jak i sposób interpretacji. Czyta się teksty w ybierane ze względu na tem atykę i sens ideologiczny czy polityczny, a nie ze względu na cechy gatunkowe czy stylistyczne; oznacza to w szczególności, że lite—

rackość tekstu nie jest istotnym k ry teriu m w yboru: utw ory literackie czytane są razem z tekstam i filozoficznymi, publicystycznym i itd. i w ich kontekście, raczej nie w yodrębniane jako istotnie odmienna kate­

goria lektur. Odpowiednio tem atyzuje się w tekście czytanym, in terp re­

tu je się i ocenia pokazywane spraw y i problem y oraz ich ujęcie, pomi­

jając mniej lub bardziej specyficzne literackie właściwości tekstu jako nieistotne. U prawianie lektury, a uogólniając: zajmowanie się litera­

tu rą we wszelkich formach, jest tu pew nym drugorzędnym sposobem zajmowania się tym, co stanow i przedm iot jakiejś — politycznej, spo­

łecznej, k u lturalnej — aktywności czytelników.

L ekturę zaangażowaną rozpatruje się zwykle jako efekt i m ani­

festację pewnej postaw y wobec otaczającego świata i życia społecznego.

Otóż w ydaje się, że sprowadzanie tego zjawiska do w ym iaru psycholo­

gicznego czy etycznego, a tym samym odryw anie od społecznego kon­

tekstu, w którym pow staje ono i realizuje się — prow adzi w jakiejś mierze do brania skutku za przyczynę. Postaw a m oralna czytelnika jest zapewne w arunkiem koniecznym, ale na pewno nie wystarczającym : zarówno samo zaangażowanie polityczne czy społeczne jak i powiązanie z tym zaangażowaniem le k tu ry możliwe jest tylko w pewnych okolicz­

nościach społecznych i kulturow ych i przez te okoliczności kształtowane.

Zauważmy przede wszystkim, że nie zawsze mamy do czynienia z lektu rą zaangażowaną wówczas, gdy jest ona form ą zajmowania się pewną tem atyką. Oczywiste jest, że tem atyka historyczna, egzotyczna albo psychologiczna może być wyłącznie przedm iotem zainteresowania intelektualnego, niezależnego od uczestnictwa w tym , co się dzieje w ota­

S P O Ł E C Z N Y K O N T E K S T F A K T U L I T E R A C K IE G O 61

czającym świecie. Przedm iotem zaangażowania mogą być tylko spraw y aktualnego świata, istotne dla danej społeczności.

Nie w ystarczy jednak również, że lek tu ra jest sposobem zajmowania się tego rodzaju sprawami. Dla czytelnika należącego do XIX-wiecz- nej społeczności w iejskiej o tradycyjnej świadomości zajmowanie się — przez lekturę — położeniem chłopów może być tylko realizacją indyw i­

dualnych zainteresowań, które nie wiążą się w żaden sposób z jego uczestnictwem w życiu społeczności, lecz raczej izolują go od niej — jako że zarówno samo czytanie jak i problem y czytanych tekstów są dla jego otoczenia niezrozumiałe i podejrzane, a więc nieaktualne i nie­

ważne. L ektura nie angażuje też owego czytelnika w żadną inną dzia­

łalność zbiorową, jeśli nie upraw ia jej jako członek jakiejś organizacji społecznej czy politycznej poza w łasną społecznością — naw et jeśli skądinąd istnieją organizacje lub grupy, dla których położenie chłopów jest przedm iotem działalności. Zajmowanie się położeniem chłopów mo­

że być dla niego jedynie środkiem identyfikacji im aginacyjnej z jakąś quasż-wspólnotą duchową ludzi, których łączy pokrew ieństw o zaintere­

sowań lub poglądów, albo też środkiem imaginacyjnego uczestnictwa w życiu innej grupy społecznej (np. szlacheckich rewolucjonistów), k tó ­ rej działalność dotyczy sytuacji chłopów.

Znaczy to, że w ostatecznym rachunku lektura o takim nastaw ieniu staje się ze względu na swój kontekst społeczny — w brew intencjom czy­

tającego, na przekór ukierunkow aniu tem atycznem u i problemowemu — lekturą ewazyjną. Działa tu ten sam mechanizm, który nadaje charakter ew azyjny lekturze w przypadku wielbicielek romansów z życia sfer wyższych: korelatem imaginacyjnego uczestnictwa w życiu arystokra­

tów czy artystów jest ucieczka i mniej lub bardziej efektyw na izolacja od tego, co się dzieje w otaczającej społeczności.

Żeby lektura była pew ną form ą rzeczywistego zaangażowania, nie w ystarczy więc nastaw ienie na ważne problem y czy spraw y społeczeń­

stwa, w którym się żyje; trzeba ponadto, żeby spraw y te były przed­

miotem istniejącej w danym społeczeństwie działalności publicznej, a wreszcie, żeby lektu ra była w tę działalność włączona, żeby była pew ­ ną — oczywiście drugorzędną — form ą zajmowania się tym i sprawami.

Innym i słowy, czytający musi występować w roli czytelnika jako ucze­

stnik tego rodzaju działalności — a więc praktycznie jako członek for­

malnie lub nieform alnie ukonstytuow anej grupy, upraw iającej działal­

ność społeczną, k u ltu raln ą czy polityczną — a czytanie musi być formą uczestnictwa w tej działalności.

Wreszcie problem najw ażniejszy teoretycznie w perspektyw ie tych dociekań: w jaki sposób upraw ianie lek tu ry literackiej może być funkcjo­

nalnym składnikiem działalności politycznej czy społecznej? Nie jest to, w brew pozorom, sprzężenie oczywiste. Z jednej strony bowiem wiadomo, że zajmowanie się literatu rą nie zawsze i nie przez wszystkich dzia-