Obywatelstwo polskie w świetle ustawy o obywatelstwie polskim

Karolina Pawłowicz

Obywatelstwo polskie w świetle

ustawy o obywatelstwie polskim

Studenckie Zeszyty Naukowe 9/14, 76-90

Karolina Pawłowicz

O byw atelstw o p o lsk ie w św ietle u staw y

o o b yw atelstw ie polskim

I. P o jęcie o b y w a te lstw a i o g ó ln a c h a ra k te ry s ty k a in sty tu c ji o b y w a te lstw a

Zagadnienie obywatelstwa jest istotnym problemem dotyczącym sy­ tuacji jednostki w państwie. Z tego również powodu jest przedmiotem zainteresowania naukowego, przedstawicieli doktryny i praktyki prawa. W ogólnym odbiorze społecznym egzystuje jako determ inanta posiada­ nia pewnych praw politycznych, dysponowania określonymi uprawnie­ niami, konieczności wypełniania oznaczonych obowiązków. W istocie oby­ watelstwo jest niewątpliwie określonym wyróżnikiem osoby fizycznej, przy czym jest to wyróżnik o charakterze prawnym.

P o ję cie o b y w a te lstw a w p łaszczy źn ie p ra w n e j ma długą, trw a­ jącą od czasów rzymskich tradycję. Wspomnieć można iż, w prawie rzym­

skim obywatelstwo obejmowało cztery prawa: — prawo wybierania (ius suffragii);

— prawo do urzędów (ius honorum);

— prawo do zawarcia prawowitego małżeństwa (.ius conubii); — prawo do kupna i sprzedaży wg prawa rzymskiego (ius commercii).

W czasach nowożytnych, próby wypracowania treści pojęcia obywa­ telstwa, datują się od momentu, kiedy obywatelstwo stało się m aterią oddzielnych regulacji wewnątrzpaństwowych, jak również przedmiotem umów międzynarodowych. Istotnym źródłem kształtowania się instytu­ cji obywatelstwa była doktryna i poglądy okresu rewolucji francuskiej.

Z n aczen ie in sty tu c ji o b y w atelstw a w sferze p ra w a m ięd zy n a­ ro do w ego p u b lic z n eg o niewątpliwie jest istotne, bowiem to n a niej o p ie ra się ogól p ra w i obow iązków w obec pań stw a. Państwo, z któ­ rym jednostka pozostaje w ścisłym związku prawnym, sprawuje nad nią opiekę dyplomatyczną i konsularną, a w pewnych wypadkach ponosi też odpowiedzialność za jej działanie. Obywatelstwo daje państwu podstawę do wykonywania swej jurysdykcji także poza granicami kraju na teryto­ rium nie podlegającym niczyjej suwerenności lub na terytorium innego państwa za jego zgodą.1

Studenckie Z eszyty N aukow e N r 14 Należy nadmienić, iż w sferze prawa m iędzynarodow ego pry­

w atn ego obywatelstwo oznacza w ięź praw ną pom iędzy osobą f i­ zyczną a państwem. Więź ta bywa określana jako przynależność osoby do państw a.

Na gruncie teorii prawa administracyjnego, J. Starościak zdefinio­ wał obyw atelstw o, jako cech ę prawną określonej osoby. Zdaniem autora, wyłącznie prawo tworzy status prawny obywatela. Nabycie oby­ watelstwa i posiadanie go może być zatem niezależne od woli i przekona­ nia danej osoby. Z tego też względu prawny status obyw atelstw a na­

leż y od ró żn ić od p rzy n a leżn o ści do określonej n arodow ości.

Przynależność do narodowości nie wypływa z rozwiązań prawnych.2 Trzeba podkreślić, że sprawy obywatelstwa, wyposażone w normy kompetencyjne w tym zakresie, należą co do zasady do strefy zadań orga­ nów administracji publicznej. Sprawy obywatelstwa są więc zasadniczo sprawami administracyjnymi, rozstrzyganymi w drodze procedury ad­ ministracyjnej.

O byw atelstw o stanow i instytucję prawa w ew nętrznego, is t­ nieją jed nakże zasady i norm y prawa m iędzynarodowego, zawarte

m.in. w konwencjach międzynarodowych, określające granice, w ramach których poszczególne państw a powinny utrzymywać swoje regulacje prawne o obywatelstwie, aby nie naruszać suwerenności innych państw.

Rozważając administracyjną regulację dotyczącą obywatelstwa, nie można abstrahować od szerszego - międzynarodowego tła zawartego w konwencjach i porozumieniach międzynarodowych (m.in. w Konwen­ cji haskiej z dnia 12 kwietnia 1930 r. dotyczącej kolizji ustaw w sprawie obywatelstwa, w Konwencji nowojorskiej z dnia 29 stycznia 1957 r. doty­ czącej obywatelstwa kobiet zamężnych; Europejskiej konwencji o obywa­ telstwie z dnia 7 listopada 1997 r.).

Pojecie obywatelstwa nie jest z reguły definiowane przez prawo pozy­ tywne, dlatego nie jest jednoznaczne. Nie zawierają definicji legalnej oby­ watelstwa postanowienia ustaw y z 15 lutego 1962 r. o obyw atelstw ie

polskim (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 28, poz. 353 ze zm.), także literatu­

ra prawnicza nie zdefiniowała go jednolicie. W doktrynie, istotnym w y­

różnikiem pojęcia obyw atelstw a okazała się kategoria przyna­ leżn ości państwow ej, traktowana jako pew ien stan osoby fizycznej, a n ie jej prawo podm iotow e, oznaczający trwały związek prawny jed­

nostki z państwem, z którego wynikają dla niej i dla państwa pewne pra­ wa i obowiązki. Przynależność państwowa warunkowała prawa i obo­ wiązki, sama nie będąc prawem lub obowiązkiem. Jej istotę upatrywano w tym, że przynależny je s t poddany władzy określonego państw a.

2 J. Starościak, Prawo administracyjne, Warszawa 1977, s. 529.

Uwzględniając przynależność państwową, definiowano instytucję oby­ watelstwa, a relację między tymi pojęciami przedstawiano dwojako. W pierwszym ujęciu, obywatelstwo utożsamiano w istocie z przynależ­ nością państwową, która stanowiła zasadniczy element opisu znaczenia pojęcia obywatelstwa. W drugim ujęciu, przynależność państwowa słu­ żyła opisowi pojęcia obywatelstwo, ale była pojmowana jako kategoria szersza. Obywatelstwo w tym ujęciu było jedną z form przynależności państwowej, charakteryzującą się ścisłym związkiem z posiadaniem peł­ ni praw politycznych.

Rezultatem prób określenia obywatelstwa za pomocą przynależności państwowej, a także uwzględniania szerszego zakresu przynależności w relacji z obywatelstwem - jak konstatuje J. Jagielski - jest przyjmowa­ nie przez wielu teoretyków podziału obywatelstwa na obywatelstwo we­ wnętrzne oraz obywatelstwo międzynarodowe.

O byw atelstw o w z n a c z e n iu m ięd zy n aro do w ym jest rozumiane jako ogólna, prawna przynależność osoby do określonego państwa, dają­

ca państwu prawo do reprezentowania i ochrony jej interesów w stosun­ kach z innymi państwami.3

O byw atelstw o w e w n ę trz n e oznacza ogół wzajemnych praw i obo­ wiązków jednostki i państwa, opartych na prawie wewnętrznym tego państwa, a wynikających z przynależności państwowej jednostki.

Niestety wszystkie wywody doktiynalne, dotyczące rozróżnienia po­ jęć przynależności i obywatelstwa, a w konsekwencji obywatelstwa mię­ dzynarodowego i wewnętrznego nie wykazują precyzyjnej, obiektywnej granicy pomiędzy obiema kategoriami. Różnica miedzy omawianymi po­ jęciami jest właściwie terminologiczna, choć przy dzisiejszym stanie praw­ nym z formalnego punktu widzenia, pojęciem preferowanym jest „obywa­

telstwo

Wyrażane powszechnie w doktrynie stanowisko, iż do charaktery­ stycznych cech instytucji obywatelstwa należy trwałość zarówno w cza­ sie jak i w przestrzeni, jest przekonujące. T rw ało ść o b y w a te lstw a nie ma charakteru bezwzględnego i w określonych przez regulacje prawne sytuacjach może dochodzić do wygaśnięcia lub zmiany obywatelstwa. Trwałość obywatelstwa - zarówno temporalna, jak i przestrzenna - nie może być rozumiana jako brak możliwości jego przekształceń (zmiany, rozwiązania lub wygaśnięcia).

T rw ało ść o b y w a te lstw a w czasie polega na tym, że od momentu jego powstania w sposób przewidziany prawem wewnętrznym określone­

go państwa, aż do momentu ustania, obywatelstwo trwa nieprzerwanie, niezależnie od zmian w ustawodawstwie tego państwa w materii obywa­

3 J. Jagielski, Obywatelstwo polskie - zagadnienia podstawowe, Warszawa 1998,

Studenckie Zeszyty N aukow e N r 14 telstwa. Cecha ta charakteryzuje przede wszystkim jego jurydyczny wa­ lor, nie dotyczy praw i obowiązków, które wyrastają na gruncie obywatel­ stwa, a które mogą się zmieniać wraz ze zmianami ustawodawstwa.

Trwałość obyw atelstw a w przestrzeni z kolei przejawia się w tym,

że obywatelstwo jednostki istnieje, pomimo, że nie przebywa ona na tery­ torium państwa, którego jest obywatelem. Więzi obywatelstwa nie zosta­ ją zerwane poprzez przeniesienie się osoby na terytorium innego pań­ stwa i pozostawanie na stałe na tym terytorium.4

II. O gólne zasady regulacji prawnej dotyczącej obyw atelstw a polskiego

Omawiając ogólne zasady regulacji prawnej dotyczącej obywatelstwa polskiego należy mieć na uwadze pewne generalne idee przewodnie i pod­ stawowe założenia, które przyświecają regulacji prawnej dotyczącej oby­ watelstwa. Idee o charakterze normatywnym, mające swój wyraz w prze­ pisach prawnych. W pewnym zakresie ich źródłem są postanowienia

K onstytucji R P z dnia 2 kw ietnia 1997 r., przede wszystkim jednak ustaw a z dnia 15 lutego 1962 r. o obyw atelstw ie polskim .

Unormowania konstytucyjne w przedmiocie obywatelstwa nie są zbyt rozbudowane. Konstytucja stanowi w art. 34 ust. 1, że „Obywatelstwo

polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami pol­ skimi. Inne przypadki nabycia obywatelstwa polskiego określa Ustawa” oraz

że „Obywatel polski nie może utracić obywatelstwa polskiego, chyba że sam

się go zrzeknie” (ust. 2). Uwzględniając przytoczony art. 34 Konstytucji

RR można sformułować konstytucyjne zasady względnej niezbyw al­

ności obyw atelstw a polskiego oraz nabyw ania z m ocy prawa oby­ w atelstw a polskiego poprzez urodzenie z rodziców - obyw ateli polskich.

Z kolei w ustawie o obywatelstwie polskim, zasady ogólne są określo­ ne w rozdziale pierwszym, zatytułowanym „Obywatelepolscy". Charakte­ ryzują one w sposób ogólny prawną instytucję obywatelstwa oraz wyta­ czają k ie ru n k i k o n k retn y c h obow iązujących obecnie rozw iązań w kwestiach nabycia i utraty obywatelstwa. W zasadach ogólnych znaj­ duje swoje odzwierciedlenie również realizacja międzynarodowych zobo­ wiązań przyjętych przez Polskę w dziedzinie obywatelstwa.

W oparciu o przepisy ustawy o obywatelstwie polskim doktryna wy­ różnia następujące zasady ogólne:

1. Zasadę ciągłości obywatelstwa polskiego; 2. Zasadę wyłączności obywatelstwa polskiego;

3. Zasadę równouprawnienia małżonków w zakresie obywatelstwa.

W odniesieniu do ostatniej z wymienionych zasad można - opierając się na art. 3 ustawy - formułować dwie bardziej szczegółowe zasady, a mia­ nowicie:

1) zasadę niezależności obywatelstwa od zawarcia związku małżeńskie­ go;

2) zasadę niezależności obywatelstwa jednego z małżonków od zmian obywatelstwa drugiego.

Z a sa d ę ciąg ło ści o b y w a te lstw a p o lsk ieg o w obowiązującej usta­ wie z 1962 kształtuje a r t. 1, stanowiący: „W dniu wejścia w życie niniej­

szej ustawy obywatelami polskimi są osoby, które posiadają obywatelstwo polskie na podstawie dotychczasowych przepisów ”. Zasada ta wyraża trw a­

łość obywatelstwa w czasie, począwszy od momentu jego powstania, zgod­ nie z obowiązującymi w tym czasie przepisami, do momentu ustania (wy­ gaśnięcia, rozwiązania czy utraty w inny sposób), niezależnie od zmian, jakim podlega ustawodawstwo dotyczące obywatelstwa.

Założenie ciągłości obywatelstwa uniezależnia obywatelstwo poszcze­ gólnych osób od zmian przepisów prawnych, które w określonym czasie determinowały ich status jako obywateli polskich. Przepisy o obywatel­ stwie formalnie nieobowiązujące, mają dalej swą skuteczność, gdyż są one właściwe do ustalenia obywatelstwa osób, które to obywatelstwo, osoby te, w trakcie ich obowiązywania, nabyły lub utraciły.

Ta pewna ogólna reguła może doznawać jednak wyjątków, gdyż jej istnienie nie oznacza bezwzględnego wyeliminowania możliwości utraty obywatelstwa przez określone kategorie osób na podstawie nowej usta­ wy i nie wyklucza możliwości zawarcia w nowej regulacji prawnej posta­ nowień przewidujących takie możliwości.

Ustawa z 1962 r., przyjmując zasadę ciągłości obywatelstwa polskie­ go, zawiera jednocześnie postanowienia określające kategorię osób, któ­ re tracą obywatelstwo polskie, jeżeli spełniają określone warunki i miesz­ kają poza granicą. A rt. 19 u s ta w y stanowi: „Osoby, które nabyły

obywatelstwo polskie na podstawie art. 2 a i3 ust. 2 ustawy z dnia 20 stycz­ nia 1 920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego (Dz. U. N r 7, poz. 44 ze zmia­ nami), nie są obywatelami polskimi, jeżeli posiadają obywatelstwo państwa obcego i zamieszkują za granicą. ’’ Anulowane zostało obywatelstwo pol­

skie osób, które nabyły je w związku z zajęciem przez Polskę części teryto­ rium Czechosłowacji w 1938 r., jeżeli osoby te w dniu wejścia w życie ustawy z 1962 r. miały obywatelstwo obce i mieszkały za granicą. Roz­ wiązanie zawarte w cytowanym art. 19 ustawy wynika z umowy między­ narodowej zawartej w związku ze zmianami terytorialnymi po II wojnie światowej i stanowi uzupełnienie ogólnej zasady ciągłości obywatelstwa polskiego. Polega na ograniczeniu w stosunkowo niewielkim zakresie jej zastosowania. Nie może podważać rangi i znaczenia omawianej zasady.

Studenckie Zeszyty N aukow e N r 14

Zasada w yłączności obyw atelstw a polskiego wiąże się z proble­

matyką wielorakiego obywatelstwa, które oznacza sytuację, w której zgod­ nie z prawem dwu lub więcej państw określona osoba uznana jest przez każde z tych państw za jego obywatela. Powstaje z różnych przyczyn: z powodu konfliktu ustawodawstw o obywatelstwie, umów międzynaro­ dowych dotyczących cesji terytorium czy przesiedlenia ludności itd. W mię­ dzynarodowym porządku prawnym dąży się zasadniczo do unikania - ze względu na konflikty lojalności - podwójnego obywatelstwa. Znana jest kategoria pośrednia - tolerowania (Duldung) obcego obywatelstwa.

Ustawa z 1962 r. proklamuje zasadę wyłączności obywatelstwa pol­ skiego w art. 2, stanowiąc: „Obywatel polski w myśl prawa polskiego nie

może być równocześnie uznawany za obywatela innego państwa. ” Osoba

będąca obywatelem polskim może posiadać obywatelstwo (obywatelstwa) innego państwa, natomiast nie może powoływać się skutecznie wobec władz polskich (w kraju i za granicą) na to obywatelstwo i nie może żądać od tych władz, aby traktowały ją jako obywatela innego państwa. Zasada ta nie usuwa możliwości powstawania wielorakiego obywatelstwa, two­ rzy jednak jasną dyrektywę kolizyjną w wypadku zjawiska wielorakiego obywatelstwa, pozwalającą na usuwanie niekorzystnych jego skutków.

Zasada rów noupraw nienia m ałżonków w zakresie obyw atel­ stw a odnosi się do problematyki wpływu i wzajemnych zależności oby­

watelstwa współmałżonków w sytuacjach, gdy mają oni różne obywatel­ stwa w momencie zawierania małżeństwa oraz gdy podczas małżeństwa następuje zmiana obywatelstwa jednego z nich. Zasada ta zawarta jest w art. 3 ustawy z 1962. W myśl art. 3 ust. 1: „1. Zawarcie związku małżeń­

skiego przez obywatela polskiego z osobą, nie będącą obywatelem polskim, nie powoduje zmian w obywatelstwie małżonków”. Zatem w świetle prawa

polskiego, zawarcie związku małżeńskiego przez osobę - zarówno kobie­ tę, jak i mężczyznę - mającą obywatelstwo polskie w żaden sposób nie skutkuje bezpośrednio do obywatelstwa jednego, jak i drugiego małżon­ ka. Wyrażona zostaje zasada n iezależn ości obyw atelstw a od zaw ar­

cia m ałżeństw a.

3) Z kolei art. 3 ust. 2. stanowi, że „zmiana obywatelstwa jednego z mał­

żonków nie pociąga za sobą zmiany obywatelstwa drugiego małżonka”, co oznacza zasadę n iezależn ości obyw atelstw a jed nego z m ał­

żonków od zm ian obyw atelstw a drugiego. III. N abycie obyw atelstw a

Nabycie obywatelstwa daje początek więzi prawnej między jednostką a państwem. Zagadnienie to należy do podstawowych zagadnień proble­ matyki obywatelstwa. W świetle ustawy z 1962 r. rysują się następujące główne formy nabycia obywatelstwa polskiego:

---a) Z m ocy prawa (ipso iu re ): a. Urodzenie,

b. Znalezienie dziecka na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, c. Repatriacja.

b) Na podstaw ie aktu adm inistracyjnego a. Nadanie obywatelstwa,

b. Uznanie za obywatela,

c) Poprzez ośw iadczenie osoby uprawnionej (w drodze oświad­

czenia osoby uprawnionej i przyjęcia tego oświadczenia przez właściwy organ):

a. Prawo opcji (wyboru), b. Uproszczona naturalizacja, c. Reintegracja.

Wspomnieć można, że wśród klasycznych reżimów nabycia obywatel­ stwa rozróżnia się prawo krwi (ius sanguinis) i prawo ziemi (ius soli). W pierwszym przypadku decyduje obywatelstwo rodziców lub jednego z rodziców, a drugim - miejsce urodzenia. W światowych regulacjach prze­ waża (stosowane też w Polsce) prawo krwi z pomocniczym stosowaniem prawa ziemi. Najbardziej znaną regulacją ius soli jest prawo amerykań­ skie. Urodzenia na terytorium USA stanowi automatycznie podstawę nabycia obywatelstwa amerykańskiego. Prawo ziemi było regulacją ty­ pową dla czasów, gdy USA zabiegały o imigrantów, zamiast się przed nimi bronić, jak jest to obecnie. Mocną zasadę prawa krwi miało tradycyj­ nie ustawodawstwo niemieckie.

N abycie obyw atelstw a ipso iure jest uzyskaniem tego obywatel­

stwa w sposób pierwotny, a jego źródłem jest sama ustawa. Konstrukcja tej formy nabycia obywatelstwa oznacza, że ustawa określa sytuacje, w których z pewnymi ustalonymi przez nią zdarzeniami prawnymi czy faktycznymi (np. urodzenie, znalezienie dziecka) łączy się skutek prawny w postaci powstania więzi prawnej pomiędzy państwem a jednostką, tj. obywatelstwa.

Formami nabycia obywatelstwa polskiego z mocy prawa są:

1. Urodzenie się dziecka z rodziców będących obywatelami polskimi lub z rodziców, z których przynajmniej jedno jest obywatelem polskim, a drugie jest nieznane bądź nieokreślone jest jego obywatelstwo lub nie posiada żadnego obywatelstwa - zasada pochodzenia albo prawa krwi (ius sanguinis),

2. Urodzenie się dziecka lub znalezienie dziecka na terytorium Polski,

gdy oboje rodzice są nieznani lub nieokreślone jest ich obywatelstwo albo nie mają żadnego obywatelstwa - zasada terytorialna albo pra­ wa ziemi (ius soli).

Studenckie Zeszyty N aukow e N r 14 Dziecko rodziców, z których jedno jest obywatelem polskim, drugie zaś obywatelem innego państwa, nabywa przez urodzenie obywatelstwo polskie. Jednakże rodzice, w oświadczeniu złożonym zgodnie przed wła­ ściwym organem w ciągu 3 miesięcy od dnia urodzenia się dziecka, mogą wybrać dla niego obywatelstwo państwa obcego, którego obywatelem jest jedno z rodziców, jeżeli wg prawa tego państwa dziecko nabywa jego oby­

watelstwo. W braku porozumienia między rodzicami, każde z nich może się zwrócić w ciągu 3 miesięcy od dnia urodzenia się dziecka o rozstrzy­ gnięcie do sądu. Dziecko, które wskutek oświadczenia rodziców nabyło obywatelstwo obce, obywatelstwo polskie nabywa, jeżeli po ukończeniu 16 lat, a przed upływem 6 miesięcy od dnia osiągnięcia pełnoletności złoży odpowiednie oświadczenie przed właściwym organem i organ ten wyda decyzję o przyjęciu oświadczenia (a rt. 6).

Zgodnie z ustaw ą z dnia 9 listopada 2000 r. o repatriacji (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 53, poz. 532), repatriantem jest osoba polskiego pochodzenia, która przybyła do RP na podstawie wizy wjazdowej w celu repatriacji z zamiarem osiedlenia się na stałe. Z dniem przekroczenia granicy Polski nabywa on obywatelstwo polskie z mocy prawa.5

Za osobę polskiego pochodzenia uznaje się osobę deklarującą

narodowość polską i spełniającą łącznie następujące warunki:

— co najmniej jedno z jej rodziców lub dziadków albo dwoje pradziadków

było narodowości polskiej;

— wykaże ona swój związek z polskością, w szczególności przez pielę­ gnowanie polskiej mowy, polskich tradycji i zwyczajów.

Za osobę polskiego pochodzenia uznaje się rów nież osobę de­

klarującą narodowość polską, która posiadała w przeszłości obywatel­ stwo polskie, lub co najmniej jedno z jej rodziców lub dziadków albo dwoje pradziadków posiadało obywatelstwo polskie, oraz która wykaże swój związek z polskością. Decyzje w sprawach uznania za osobę p ol­

skiego pochodzenia wydaje konsul. Przysługuje od niej odwołanie do

Prezesa Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców. Dowodam i p o ­

tw ierdzającym i polskie pochodzenie mogą być dokumenty wydane

przez polskie władze państwowe lub kościelne, a także przez władze byłe­ go Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, dotyczące wniosko­ dawcy lub jego rodziców, dziadków lub pradziadków.

6 Zob. wyrok NSA z dnia 7 marca 1994 r., V SA 2785/93, O N S A 1995/2/69. Zarówno pod rządami ustaw y z dnia 8 stycznia 1951 r. o obywatelstwie polskim (Dz.U. Nr 4, poz. 25), jak i ustaw y z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim (Dz.U. N r 10, poz. 49) decydujące znaczenie dla uznania, że osoba przybywająca do Polski przybywa jako repatriant, mial charakter przyjazdu do kraju, to znaczy ustalenie, czy dana osoba przybywa z zamiarem osiedlenia się na stale, czy też dopiero po przybyciu do Polski na pobyt czasowy, na miejscu wyraziła wolę osiedlenia się na stale, uzyskując na to zezwolenie.

W drodze repatriacji nabywa obywatelstwo także m ałoletni pozo­

stający pod w ładzą rodzicielską repatrianta. W przypadku gdy rep a tria n tem je s t ty lk o jed n o z rodziców , m a ło letn i nabyw a obyw atelstw o polskie jed yn ie za zgodą drugiego z rodziców w y­ rażon ą w ośw iad czen iu złożonym przed konsulem . M ałoletn i pozostający pod opieką nabyw a obyw atelstw o polskie w drodze r e p a tr ia c ji, j e ż e li d o k o n a jej za zg o d ą o p ie k u n a w y ra żo n ą w ośw iadczen iu złożonym przed konsulem . N abycie obyw atel­ stw a przez m ałoletniego, który ukończył 16 lat, m oże nastąpić jed yn ie za jeg o zgodą.

Wiza wjazdowa w celu repatriacji może być wydana osobie pol­

skiego pochodzenia, która przed dniem wejścia w życie ustawy zamiesz­ kiwała na stałe na terytorium obcej Republiki Armenii, Republiki Azer- bejdżańskiej, Republiki Gruzji, Republiki K azachstanu, Republiki Kyrgyjskiej, Republiki Tadżykistanu, Republiki Turkmenistanu, Repu­ bliki Uzbekistanu albo azjatyckiej części Federacji Rosyjskiej. Osobie, któ­ ra nie posiada zapewnionego w RP lokalu mieszkalnego i utrzymania, a spełnia pozostałe warunki do uzyskania wizy wjazdowej w celu repa­ triacji, konsul wydaje decyzję o przyrzeczeniu w ydania w izy wjaz­

dowej w celu repatriacji. Konsul wydaje w izę wjazdową po przedsta­

wieniu dowodu potwierdzającego posiadanie lub zapewnienie lokalu mieszkalnego i źródeł utrzymania się w RP

Dowodem potwierdzającym zapew nienie warunków do osie­ dlania się jest:

— uchwała rady gminy, zawierająca zapewnienie warunków do osiedla­ nia się przez okres nie krótszy niż 12 miesięcy;

— oświadczenie obywatela polskiego, osoby prawnej lub jednostki orga­ nizacyjnej nie posiadającej osobowości prawnej mających siedzibę w Polsce, sporządzonej w formie aktu notarialnego, zawierające za­ pewnienie warunków do osiedlenia się przez okres nie krótszy niż 12 miesięcy;

— uchwała rady powiatu, zobowiązująca starostę do zapewnienia miej­ sca w domu pomocy społecznej na terenie powiatu;

Oświadczenie osoby fizycznej może dotyczyć tylko i wyłącznie wstęp­ nych, zstępnych lub rodzeństwa tej osoby.

Wizę wjazdową w celu repatriacji lub decyzję o przyrzecze­ niu jej w ydania wydaje lub odm awia jej w ydania konsul w ła ści­ w y ze w zględu na m iejsce zam ieszkania osoby ubiegającej się o w ydanie, po uzyskaniu zgody P rezesa Urzędu. Przed wyrażeniem

Prezesa Urzędu może wystąpić do Komendanta Głównego Straży Gra­ nicznej, Komendanta Głównego Policji, Szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Szefa Agencji Wywiadu oraz Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

Studenckie Zaszyty N aukow e N r 14 0 przekazanie informacji o cudzoziemcu, mających znaczenie dla prze­ prowadzenia postępowania.

Za r e p a t r i a n ta m oże być ró w n ież u z n a n a osoba, która spełnia łącznie następujące warunki:

— jest polskiego pochodzenia,

— przed dniem wejścia w życie ustawy, tj. przed 1 stycznia 2001 r. za­ mieszkiwała na stałe na terytorium obecnej Republiki Armenii, Re­ publiki Azerbejdżańskiej, Republiki Gruzji, Republiki Kazachstanu, Republiki Kyrgyjskiej, Republiki Tadżykistanu, Republiki Turkmeni­ stanu, Republiki Uzbekistanu albo azjatyckiej części Federacji Rosyj­ skiej,

— nie zachodzą co do niej okoliczności wyłączające wydanie wizy wjaz­ dowej w celu repatriacji;

— przebywała na terytorium RP na podstawie zezwolenia na zamiesz­ kanie na czas oznaczony, udzielonego w związku z pobieraniem nauki w szkole wyższej jako stypendyście strony polskiej na podstawie prze­ pisów o podejmowaniu i odbywaniu studiów przez osoby nie będące obywatelami polskimi;

— złoży wniosek do wojewody w terminie 12 miesięcy od ukończenia szkoły wyższej.

Właściwym organem do wydania decyzji o uznaniu za repatrianta jest wojewoda właściwy ze względu na zamierzone miejsce osiedlenia się

takiej osoby.

Naczelnym organem administracji rządowej właściwym w sprawach repatriacji, wjazdu cudzoziemców na terytorium RP, przejazdu przez to terytorium, pobytu na nim i wyjazdu z niego, nadawania statusu uchodźcy 1 udzielania cudzoziemcom azylu, a także w sprawach związanych z oby­ watelstwem polskim, wynikającym z zakresu zadań administracji rządo­ wej, jest m inister właściwy do spraw wewnętrznych, z zastrzeżeniem wła­ ściwości innych organów przewidzianych w ustawach.

Kolejnym sposobem nabycia obywatelstwa polskiego na gruncie obo­ wiązującej regulacji prawnej jest n ab y cie o b y w atelstw a n a p o d s ta ­ w ie decy zji w łaściw ego o rg an u , które stwarzają możliwość nabycia obywatelstwa polskiego w drodze indywidualnej. Ten sposób obejmuje dwie instytucje prawne:

1. Nadanie obywatelstwa polskiego. 2. U z n a n ie z a o b y w a te la polskiego.

N a d a n ie o b y w a te lstw a (n a tu ra liz a c ja ) może nastąpić na wnio­ sek cudzoziemca, jeżeli zamieszkuje on w Polsce na podstawie zezwolenia na osiedlenie się co najmniej 5 lat. W przypadkach szczególnie uzasadnio­ nych cudzoziemcowi można nadać na jego wniosek obywatelstwo pol­ skie, chociażby nie spełniał tych warunków. Jednakże ustawa nie okre­ śla, jakie przypadki są szczególnie uzasadnione i pozostawia ocenę

Prezydentowi. Odstępstwa od zasady mogą dotyczyć cudzoziemców, któ­ rzy nie zamieszkują przez okres co najmniej 5 lat albo mieszkają w Polsce bez zezwolenia na osiedlenie się, mogą też w ogóle w Polsce nie mieszkać.6 Przy ocenie szczególnie uzasadnionych przypadków, pod uwagę brane są okoliczności leżące po stronie cudzoziemców, jak i interesu państwa. Nadanie obywatelstwa może być uzależnione od przedłożenia dowodu u tra ty lub zwolnienia z obywatelstwa obcego. Nadanie obywatelstwa polskiego rodzicom rozciąga się na dzieci pozostające pod ich władzą ro­ dzicielską. Instytucja zezwolenia na osiedlenie się unormowana jest w ustawie o cudzoziemcach. Zezwolenie to jest decyzją administracyjną wydawaną przez wojewodę po spełnieniu ustalonych w ustawie warun­ ków, uprawniającą cudzoziemca do zamieszkania w Polsce na czas nie­ oznaczony.

N adanie obyw atelstw a polskiego tylko jednem u z rodziców rozciąga się na dzieci, jeżeli:

— pozostają wyłącznie pod jego władzą rodzicielską albo — drugie z rodziców jest obywatelem polskim lub

— drugie z rodziców wyraziło zgodę przed właściwym organem na naby­ cie przez dziecko obywatelstwa polskiego.

Nadanie lub rozciągnięcie nadania obywatelstwa polskiego na dzieci, które ukończyły 16 lat, następuje jedynie za ich zgodą.

Nadanie obywatelstwa polskiego należy do prerogatyw Prezydenta RP. Podania w tej sprawie, osoby zamieszkałe w Polsce, wnoszą za pośred­ nictwem wojewody, a zamieszkałe za granicą - za pośrednictwem konsula.

Sporne było w orzecznictwie, czy nadanie obywatelstwa polskiego przez Prezydenta RP jest to akt władzy państwowej, czy akt administra­ cyjny i czy podlega on kontroli sądowej. Ostatecznie uznano, że nie jest to akt administracyjny, ale chociaż inne akty indywidualne podlegają też kontroli sadowej, to nadanie obywatelstwa ma charakter aktu suweren­ ności, jest rodzajem przywileju - nie ma więc (mimo spełnienia przesła­ nek) roszczenia o nadanie obywatelstwa polskiego.7

6 Por. wyrok N SA z dnia 14 w rześnia 1994 r., V SA 1203/93, O N S A 1994/4/132: Bez w zględu na okres faktycznego pobytu cudzoziemca w Polsce, o zam ieszkaniu m ożna mówić dopiero wówczas, gdy pobyt cudzoziemca uzyska cechę pobytu stałego, co następuje w dniu otrzym ania karty stałego pobytu.

7 Zob. uchwała NSA z dnia 9 listopada 1998 r., OPS 4/98, ONSA 1999/1/6 w składzie 7 sędziów NSA w Warszawie na zarządzenie (postanowienie) Prezydenta Rze­ czypospolitej Polskiej o odmowie nadania obywatelstwa polskiego (art. 41 i 45 ust. 2 U staw y Konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Pol­ skiej oraz o samorządzie terytorialnym, Dz.U. Nr 84, poz. 426 ze zm. oraz art. 16 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim, Dz.U. Nr 10, poz. 49 ze zm., skarga do Naczelnego Sądu Administracyjnego jest niedopuszczalna.

Studenckie Zeszyty N aukowe N r 14 U z n a n ie za o b y w a te la polsk ieg o różni się od nadania obywatel­ stwa ograniczeniem kręgu osób tylko do bezpaństwowców. Osoba nie posiadająca żadnego obywatelstwa lub o nieokreślonym obywatelstwie może być uznana, na jej wniosek, za obywatela polskiego, jeżeli zamiesz­ kuje w Polsce na podstawie zezwolenia na osiedlenie się co najmniej 5 lat. Decyzję w tej sprawie wydaje wojewoda , o ile przepisy innych ustaw nie stanowią inaczej. Od decyzji wojewody służy odwołanie do Prezesa Urzę­ du Repatriacji i Cudzoziemców, a decyzja tego organu zaskarżona może zostać do sądu administracyjnego. Decyzja wojewody ma charakter uzna­ niowy.8 Istotne znaczenie przy rozstrzyganiu sprawy ma stosunek i więzi wnioskodawcy z państwem i społeczeństwem polskim. Uznanie za oby­ watela rozciąga się również na dzieci wnioskodawcy, ale tylko wówczas gdy zamieszkują one w Polsce.

W sprawach należących do właściwości wojewody i Prezesa Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców organy te mogą zwracać się do komendanta wojewódzkiego Policji, Komendanta Głównego Policji, Sze­ fa ABW, Szefa Agencji Wywiadu oraz Szefa Wojskowych Służb Informa­ cyjnych, a w razie potrzeby do innych organów, o przekazanie informacji niezbędnych dla prowadzonych postępowań.

U zy sk an ie o b y w atelstw a po lsk ieg o p o p rze z zło żenie o św iad ­ c z e n ia oso b y u p ra w n io n e j i przyjęcie oświadczenia przez właściwą władzę publiczną obejmuje w świetle ustawy o obywatelstwie polskim trzy możliwości (formy):

a. Prawo opcji obywatelstwa polskiego, b. Uproszczoną naturalizację,

c. Reintegrację.

N abycie o b y w atelstw a p olskiego w d ro d ze o św ia d cz e n ia w oli następuje w uproszczonym trybie i odnosi się do określonych kategorii osób:

— które spełniły warunki do nabycia obywatelstwa polskiego z mocy prawa lecz nie nabyły go wskutek wyboru obywatelstwa obcego do­ konanego przez rodziców, braku porozumienia między nimi lub roz­ strzygnięcia sądowego (opcja);

— cudzoziemców, którym udzielono zezwolenia na osiedlenie się na te­ rytorium RP i którzy pozostają co najmniej 3 lata w związku z małżeń­ stwem z osobą posiadającą obywatelstwo polskie (uproszczona natu- ralizacja).

8 Por. wyrok N SA z dnia 13 lutego 1997 r., V SA 246/96, ONSA 1998/1/15: Brzm ie­ n ie art. 9 u st. 1 ustaw y z dnia 15 lutego 1962 r. o obyw atelstw ie polskim u pow ażnia organ adm inistracji państwow ej do oceny w m yśl art. 80 k.p.a. okoliczności, czy osoby starające się o uznanie za obyw atela polskiego są zw ią­ zane z państw em polskim.

— osób, które posiadały obywatelstwo polskie i utraciły je przez zawar­ cie związku małżeńskiego z cudzoziemcem (reintegracja).

W aru n k am i n a b y c ia o b y w atelstw a polskiego jest złożenie oświad­ czenia woli przez osobę uprawnioną oraz decyzja wojewody w stosunku do osób zamieszkałych w Polsce lub konsula w stosunku do osób za­ mieszkałych za granicą.

O p cja jest niejako odzyskaniem obywatelstwa. Możliwość złożenia oświadczenia woli ograniczona jest terminem, którego bieg rozpoczyna się z chwilą ukończenia przez osobę 16 roku życia, a kończy z upły­ wem 6 miesięcy od dnia uzyskania pełnoletności. Termin ten jest term i­ nem zawitym i jego upływ skutkuje wygaśnięciem prawa do dokonania tej czynności.

U p ro sz cz o n a n a tu r a liz a c ja jest sposobem na osiągnięcie jednoli­ tości obywatelstwa w małżeństwie. Nabycie obywatelstwa polskiego w tym trybie zachodzi, gdy spełnione zostają łącznie dwie przesłanki: pozostawanie co najmniej 3 lata w związku oraz zezwolenie na osiedlenie się lub zezwolenie na pobyt.

Zgodnie z a r t. 11 u st. 1 u sta w y osoby, które utraciły obywatelstwo polskie wskutek zawarcia związku małżeńskiego mogą złożyć oświadcze­ nie woli nabycia obywatelstwa polskiego po ustaniu tego małżeństwa lub jego unieważnieniu. W praktyce dotyczy to kobiet, które przed dniem 1 stycznia 1999 r. wskutek zawarcia małżeńskiego z cudzoziemcem u tra ­ ciły z mocy prawa obywatelstwo polskie. Od 1 sty c z n ia 1999 r. w obec s k re ś le n ia a r t. 14 ustaw y, który dopuszczał utratę obywatelstwa pol­ skiego przez kobiety, które zawarły związek małżeński z cudzoziemcem, żaden obywatel polski nie może utracić obywatelstwa polskiego wskutek zawarcia związku małżeńskiego.

IV. U tr a ta o b y w a te lstw a

Chociaż obywatelstwo w istocie swojej zakłada trwały związek osoby fizycznej z państwem, to związek ten nie ma charakteru bezwzględnego. Zauważyć można za Jackiem Jagielskim9, iż przyjęcie nienaruszalności tego związku byłoby niezgodne z jednej strony z prawami jednostki - przywiązując ją przymusowo na stałe do danego państwa, a z drugiej strony - pozostawałoby w konflikcie z suwerennymi prawami państwa do kształtowania sytuacji prawnej jego obywateli. Dlatego też we współ­ czesnych regulacjach prawnych trwałość węzła prawnego, jakim jest oby­ watelstwo, traktowana jest w sposób względny, tzn. dopuszczający możli­ wość rozwiązania tego węzła w sytuacjach przez prawo określonych.

Studenckie Z eszyty N aukow e N r 14 Na gruncie ustawy o obywatelstwie polskim z dnia 15 lutego 1962 r., wyróżniamy następujące form y u t r a t y obyw atelstw a:

a. W drodze opcji;

b. W efekcie nabycia obywatelstwa obcego za zezwoleniem właściwych organów;

c. Przez złożenie oświadczenia osoby uprawnionej i przyjęcia oświad­ czenia przez właściwe organy.

Zgodnie z zasadą określoną w a r t. 34 u st. 2 K o n sty tu cji RP, oby­ watel polski nie może utracić obywatelstwa polskiego, chyba, że sam się go zrzeknie. Obywatel polski traci obywatelstwo polskie na swój wniosek po uzyskaniu zgody Prezydenta RP na zrzeczenie się obywatelstwa pol­ skiego.

Z rzeczen ie się obywatelstwa polskiego może nastąpić w wyniku: — wyboru obywatelstwa innego państwa;

— złożonego oświadczenia.

Wnioski o wyrażenie zgody na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego w związku z wyborem obywatelstwa innego państwa od osób zamieszka­ łych w Polsce przyjmuje właściwy miejscowo wojewoda, a od osób za­ mieszkałych za granicą - konsul RP. Wnioski wraz z własnym stanowi­ skiem wojewoda i konsul przekazują Prezesowi do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców, który przekazuje je do Kancelarii Prezydenta RP wraz ze swoim stanowiskiem. Wnioski są przekazywane bezpośrednio do Kan­ celarii Prezydenta RR jeżeli Prezydent tak zadecyduje. Nabycie obywa­ telstwa innego państwa przez osoby, które uzyskały taką zgodę, pociąga za sobą utratę obywatelstwa polskiego, co stwierdza wojewoda. Odmowa stwierdzenia posiadania lub utraty obywatelstwa następuje w drodze decyzji administracyjnej.

U z y sk an ie zgody n a z rz e c ze n ie się o b y w a te lstw a po lsk ieg o przesądza o jego utracie. U trata obywatelstwa polskiego następuje z dniem podpisania przez Prezydenta RP zgody na zrzeczenie się.10 Do­ wodem wydania przez Prezydenta postanowienia o wyrażeniu zgody na zrzeczenie się obywatelstwa jest zaświadczenie Szefa Kancelarii Prezy­ denta RP

Posiadanie i u tra tę obywatelstwa polskiego stwierdza wojewoda. Odmowa stwierdzenia posiadania obywatelstwa polskiego lub jego u tra ­ ty następuje w drodze decyzji administracyjnej.

Zgoda udzielona rodzicom rozciąga się na dzieci pozostające pod ich władzą rodzicielską. Zgoda udzielona jednemu z rodziców rozciąga się na

B Zob. § 9 ust. 1 rozporządzenia Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 14 m arca 2000 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania w sprawach o nada­ nie lub wyrażenie zgody na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego oraz wzorów zaświadczeń i wniosków.

dzieci pozostające pod jego władzą rodzicielską, gdy drugiemu z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska lub nie jest on obywatelem polskim albo gdy jest obywatelem polskim i wyrazi przed właściwym organem zgodę na u tratę obywatelstwa polskiego przez dzieci. W razie gdy drugie z rodziców jest obywatelem polskim i sprzeciwia się rozciągnięciu na dzieci zgody udzielonej pierwszemu z rodziców lub gdy porozumienie napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, każde z rodziców może zwrócić się o rozstrzygnięcie do sądu. Dzieci w wieku 16-18 lat muszą dodatkowo wyrazić pisemną zgodę na zrzeczenie się obywatelstwa.

Tak w szerokim uogólnieniu przedstawia się instytucja obywatelstwa świetle postanowień polskiej ustawy o obywatelstwie polskim, która od roku wydania była nowelizowana kilkakrotnie, a poszczególne artykuły pod wpływem postulatów de lege ferenda były zmieniane - jak art.13, bądź skreślane (art. 12, 14, 15, 18 ust. 2, art. 18 b), także wobec zmian ustrojowych, jak skreślony art. 15 przewidujący instytucję pozbawienia obywatelstwa na skutek wydania przez właściwą władzę publiczną aktu administracyjnego.

B ibliografia:

Jagielski J., Obywatelstwo polskie zagadnienia podstawowe, War­ szawa 1998.

Ramus W., Instytucje prawa o obywatelstwie polskim, Warszawa 1980.

Ramus W., Prawo o obywatelstwie polskim, Warszawa 1968. Starościak J., Prawo administracyjne, Warszawa 1977. Ura E., Prawo administracyjne, Warszawa 2004.

Źródła:

Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim (Dz.U. Nr 10, poz. 49).

Ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o repatriacji (Dz.U. z 2004 r. Nr 53, poz. 532).

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 14 m ar­ ca 2000 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania w sprawach o nadanie lub wyrażenie zgody na zrzeczenie się obywatelstwa polskie­ go oraz wzorów zaświadczeń i wniosków (Dz.U. Nr Nr 18, poz. 231).

Rozporządzenie M inistra Spraw W ewnętrznych i Adm inistracji z dnia 8 marca 2001 r. w sprawie postępowania w sprawach o uznanie za repatrianta (Dz.U. Nr 22, poz. 260).