"Zur Geschichte der fortschrittlichen Pädagogik in Polen : von den Anfängen bis zur Befreiung vom Faschismus : aus Schriften und Dokumenten", ausgewählt und eingeleitet von Wincenty Okoń, Berlin 1984 : [recenzja]

dnych, ograniczając się do zarysowania rozwoju podstawowych problemów edu-kacyjnych w ich dynamice dziejowej, albo gdyby swą książkę poważnie

roz-szerzył, pogłębiając interpretację i kon-tekst tak historyczny, jak edukacyjny.

Uwagi powyższe można zastosować do większości tak licznych u nas m a -łych syntez, podręczników i skryptów. Problem jest tym poważniejszy, że z reguły opierają się one na dużych syn-tezach, a te z kolei są już nieraz zde-zaktualizowane — zwłaszcza w zakresie dziejów powszechnych wychowania. W

przemian i u ł a t w i a j ą percepcję. Tego rodzaju zabieg byłby np. bardzo pożą-dany przy omawianiu problemów oświa-towych w Polsce Ludowej.

ciągu ostatnich dwudziestu lat badania nad historią wychowania rozwinęły się i w zakresie terytorialnym (to jest t e -rytoriów, których dzieje edukacji włącza się do kompendiów historii w y c h o w a -nia), i problemowym. Rozszerzyły się i pogłębiły zwłaszcza badania n a d w i e k a -mi X I X i XX. Każdy, kto chce pisać mniejszą l u b obszerniejszą syntezę his-torii wychowania, musi w t e j chwili się-gać do n o w e j literatury obcej, pod groź-bą u t r w a l a n i a błędów l u b nienadążania za postępem wiedzy w naszej dyscyp-linie. Niezbyt szczęśliwie dokonany skrót ze zdeaktualizowanej już syntezy to ogromna szkoda dla naszych a k t u a l n y c h i potencjalnych czytelników, których przecież stale będzie przybywać.

Kalina Bartnicka

ZUR GESCHICHTE DER FORTSCHRITTLICHEN PÄDAGOGIK IN POLEN. Von A n f ä n g e n bis zur Befreiung vom Faschismus. Aus Schriften und Dokumenten a u s -gewählt und eingeleitet von Wincenty Okoń, Berlin 1984, Volk und Wissen, ss. 334.

W 1984 r. nakładem berlińskiego w y -dawnictwa Volk und Wissen ukazała się praca, której polski tytuł brzmi Z his-torii postępowej pedagogiki w Polsce, od jej początków do wyzwolenia spod okupacji hitlerowskiej. Stanowi ona w y -bór dokumentów i pism pedagogicz-nych, sporządzony dla niemieckiego czytelnika przez pedagoga Wincentego Okonia. Celem tak skonstruowanej p r a cy, jak pisze w krótkim wstępie K a r l -Heinz Günther, jest zaznajomienie pe-dagogów Niemieckiej Republiki Demo-kratycznej z bogatym dorobkiem pol-skiej myśli pedagogicznej, z t r a d y c j a m i oświatowymi i wychowawczymi,, a tym s a m y m przybliżenie osiągnięć polskiej kultury. Jest ona także kolejnym przy-kładem naukowej współpracy history-ków Folski i NRD i wzajemnego zainteresowania swoją przeszłością i t r a -dycjami kulturalnymi.

Wydaje się, iż przed Autorem ni-niejszego wyboru stało dość t r u d n e za-danie. Olbrzymi obszar czasowy, od XIV do X X w., bogactwo polskiego

piś-miennictwa oświatowego i ze s p r a w a m i wychowania związanego, konieczność ukazania dokumentów n a j b a r d z i e j r e -prezentatywnych dla polskiej myśli pe-dagogicznej poszczególnych okresów, wreszcie wymóg przejrzystej k o n s t r u k -cji, takiej, by poszczególne elementy wiązały się z sobą w logiczną całość dziejową, bo przecież praca skierowana jest do czytelnika mało zorientowanego w zawiłych losach polskiego narodu — wszystkie te problemy miał do pokona-nia Wincenty Okoń.

Podstawowym k r y t e r i u m doboru materiału, n a co w s k a z u j e użyte w t y -tule określenie fortschrittlich (postępo-wy), jest jego nowatorski charakter. Są to więc dokumenty wprowadzające n o -wy stan rzeczy w dziedzinie polityki czy p r a k t y k i oświatowej, wypowiedzi krytyczne w stosunku do istniejących f o r m oświatowych i wychowawczych, wreszcie postulaty zmian i udoskonaleń, nie istniejących w polskiej pedagogice, a koniecznych z uwagi na postępujący rozwój społeczeństwa.

224 R E C E N Z J E Zasadniczą treść tomu poprzedza wprowadzenie pióra Wincentego Oko-nia, stanowiące krótki, lecz jasny i kla-rowny rys historyczny polskiej oświaty i myśli pedagogicznej, które znakomi-cie przygotowuje nawet najbardziej nie zorientowanego czytelnika do percepcji prezentowanego materiału. Od renesan-su poczynając, poprzez oświecenie, czas zaborów, do okresu międzywojennego i okupacji hitlerowskiej, Autor, uwzględ-niając realia polityczne i społeczne, ukazuje istniejącą praktykę szkolną i na tym tle charakteryzuje kierunki roz-woju i przemian polskiej myśli pedago-gicznej. Najwięcej uwagi w swym wpro-wadzeniu poświęcił On omówieniu syl-wetek tych myślicieli i pedagogów, któ-rych pisma i wypowiedzi znalazły się na kartach wyboru, a których wszech-stronna działalność i wkład w ogólny

dorobek naukowy i umysłowy wykra-cza daleko poza ramy nakreślone przez mniejsze wydawnictwo. Wstęp opatrzo-ny jest liczopatrzo-nymi odsyłaczami do litera-tury przedmiotu, której szczegółowy wykaz znajduje się na końcu książki. Uzupełnieniem wprowadzenia jest ze-stawiony chronologicznie spis najważ-niejszych faktów z historii polskiej pe-dagogiki. Podano tu daty powstania najistotniejszych instytucji oświatowych, wydania sztandarowych dzieł literatury pedagogicznej i przełomowych wyda-rzeń dla polskiej oświaty.

Zaprezentowany niemieckiemu czy-telnikowi materiał źródłowy podzielony został przez Autora na cztery części. Część pierwsza obejmuje okres od XIV do XVI w., część druga wiek XVII i XVIII, trzecia — wiek XIX i wreszcie czwarta — pierwszą połowę wieku XX (do 1945 г.).

Wybór otwiera dyplom fundacyjny Kazimierza Wielkiego z roku 1364, po-wołujący do życia Uniwersytet Krakow-ski, pierwszy uniwersytet na ziemiach polskich i obok Uniwersytetu Karola w Pradze jeden z najstarszych w Euro-pie Środkowej. Dalej znajduje się krót-ki wstęp Mikołaja Kopernika do jego dzieła O obrotach sfer niebieskich, w którym wielki uczony przedstawia swój

pogląd na znaczenie nauki, szczególnie astronomii i matematyki, w rozwoju duchowym człowieka. Dzieła dwóch wy-bitnych humanistów — Andrzeja Frycza Modrzewskiego i Szymona Marycjusza — reprezentują w niniejszym wyborze f r a -gmenty księgi O szkole z traktatu Mo-drzewskiego O naprawie Rzeczypospoli-tej i Marycjusza O szkołach czyli aka-demiach ksiąg dwoje. Ostatnie dwa do-kumenty części pierwszej obrazują kształtowanie się szkolnictwa różno-wierczego, jego założenia programowe i w związku z ich rozwojem powstawa-nie silnej opozycji wobec szkół jezuic-kich. Są to: apel Piotra Statoriusa skie-rowany do polskiej szlachty protestan-ckiej w sprawie założenia gimnazjum pińczowskiego oraz, jako przykład opo-zycji wobec szkół jezuickich, fragment pamiętnika Józefa Wybickiego, wycho-wanka jednego z jezuickich kolegiów, zawierający ostrą krytykę programu i metod nauczania w t e j szkole.

Część drugą otwierają wypowiedzi dwóch wybitnych reformatorów polskie-go szkolnictwa: Stanisława Konarskiepolskie-go i Hugona Kołłątaja. Myśl wychowaw-czą Konarskiego obrazują fragmenty mowy, jaką wygłosił 21 września 1754 r. przy okazji otwarcia nowej siedziby Collegium Nobilium, Kołłątaja — wy-jątki z jego dzieła Stan oświecenia w Polsce. Następnie znajduje się kilka do-kumentów poświęconych powstaniu, działalności i znaczeniu Komisji Eduka-cji Narodowej oraz fragmenty dzieła jednego z jej najaktywniejszych działa-czy — Grzegorza Piramowicza — Po-winności nauczyciela, wydanego w 1787 r.

Prekursorem idei wychowania fi-zycznego dzieci był na gruncie polskim wybitny uczony, chemik, biolog i lekarz, Jędrzej Sniadecki. W swej pracy O fi-zycznym wychowania dzieci wskazuje, jak wielkie jest znaczenie tego wycho-wania dla pełnego rozwoju człowieka. Fragmenty tej pracy stanowią kolejną pozycję w niniejszym wyborze. Dwa ostatnie teksty z niewiadomych przy-czyn znalazły się w drugiej części wy-boru, poświęconej wiekom XVII i XVIII.

Przyjmując chronologiczny podział ma-teriału należałoby chyba przestrzegać go konsekwentnie i zarówno fragmenty Pamiątki po dobrej matce Klementyny Tańskiej-Hoffmanowej, propagatorki no-w e j koncepcji kształcenia dzieno-wcząt, jak i wyjątki Chowanny czyli systemu pedagogiki narodowej Bronisława Fer-dynanda Trentowskiego powinny zna-leźć się w części trzeciej, obejmującej wiek XIX. Szczególnie myśl Trentow-skiego, tak filozoficzna, jak i pedagogicz-na, głęboko związana jest z dziewięt-nastowiecznymi realiami i prądami umysłowymi.

Część trzecia, opatrzona tytułem „Wiek XIX", obejmuje tylko jego ostat-nie lata, co sprawia wrażeostat-nie, jakby nic istotnego nie działo się w polskiej peda-gogice w pierwszej połowie wieku. Jest to również część bardzo krótka, prezen-tująca zaledwie trzy dokumenty: Odez-wę Proletariatu z 1882 г., zawierającą jego polityczny i oświatowy program, fragmenty pracy Jana Władysława Da-wida z 1912 r. O duszy nauczycielstwa oraz pierwszą część broszury Stanisła-wa Karpowicza Jakiej potrzeba nam szkoły z 1905 r.

I wreszcie część czwarta, ukazująca dzieje polskiej myśli pedagogicznej w okresie międzywojennym i w czasie woj-ny, reprezentowana w sposób najbogat-szy, a więc najpełniejszy. Otwierają ją fragmenty broszury Władysławy Wey-chert-Szymanowskiej, stanowiącej przy-czynek do dyskusji, jakie miały miej-sce po odzyskaniu niepodległości, o kształcie i istocie wychowania narodo-wego. W tym nurcie dyskusji o struk-turze i organizacji polskiej szkoły mie-szczą się fragmenty pracy Antoniego Bolesława Dobrowolskiego Zagadnienia szkoły powszechnej jako zasadnicze za-gadnienie naszej cywilizacji. Dotyczą one propagowanego przez Dobrowolskie-go modelu 10-letnieDobrowolskie-go gimnazjum ogól-nokształcącego. Dalej znajdują się wy-jątki pracy Henryka Rowida Szkoła twórcza. Podstawy teoretyczne i drogi urzeczywistnienia nowej szkoły i Wła-dysława Spasowskiego Wyzwolenie czło-wieka w świetle filozofii, socjologii

pra-cy i wychowania ludzkości. Ta ostatnia propaguje ideę Spasowskiego „szkoły pracy twórczej", gdzie kształcenie po-wiązane jest z pracą produkcyjną. Na-stępnie umieścił Autor głos Mariana Falskiego, zajmującego się problemami ustroju szkolnego, w broszurze „Wal-czmy o szkołę", poświęconej problemom polityki oświatowej obecnej i przyszłej. Kolejne teksty to wypowiedź znakomi-tego filozofa Tadeusza Kotarbińskiego, skierowana przeciw obowiązującym lek-cjom religii w polskich szkołach. Temu samemu problemowi poświęcony jest cytowany fragment pracy Łukasza K u r -dybachy Z historii walki o szkołę świec-ką. Myśl twórczyni szkoły pedagogiki społecznej Heleny Radlińskiej reprezen-t u j ą w wyborze fragmenreprezen-ty pracy Sreprezen-to- Sto-sunek wychowawcy do środowiska spo-łecznego, a poświęcone problemom pro-cesu socjalizacji młodzieży.

Na okres dwudziestolecia między-wojennego przypada bujny rozwój socjologii wychowania, dyscypliny m a j ą -cej wielu reprezentantów, których osiąg-nięcia naukowe m a j ą światowe znacze-nie. Sztandarową postacią jest tu zna-komity socjolog Florian Znaniecki, twór-ca pracy Socjologia wychowania, któ-ra należy do pierwszych w świecie dzieł poświęconych temu zagadnieniu. W oma-wianym wyborze znajdują się również fragmenty wstępu do tej pracy i w y j ą t -ki z pierwszego tomu.

Wybitnym reprezentantem tzw. pe-dagogiki kultury jest Eogdan Nawro-czyński. Szczególnie znaczącą jego pracą są Zasady nauczania, wydane w 1930 г., wielokrotnie wznawiane i mające zna-czący wpływ na wiedzę pedagogiczną polskich nauczycieli. Cytowane f r a g m e n -ty z t e j pracy do-tyczą koncepcji ideału wychowawczego. Okres międzywojenny zamykają wyjątki pracy Prawo dziecka do szacunku Janusza Korczaka, twór-cy oryginalnego systemu wychowawcze-go w zakładach dla sierot, oraz — jako swoiste podsumowanie — uchwały IV Kongresu Pedagogicznego, który odbył się w Warszawie w m a j u 1939 г., a więc tuż przed wybuchem wojny. Losy pol-skiej oświaty w okresie wojny ukazują

226

Wydaje się, że Autor wyboru za-warł w swej pracy wszystko, co najistot-niejsze i najbardziej reprezentatywne dla polskiej myśli pedagogicznej. Frag-menty dobrane są trafnie i w sposób możliwie najpełniejszy ukazują istotą poruszanych zagadnień. Każdy z doku-mentów opatrzony jest krótką metryką

charakteryzującą autora, opisującą wa-runki powstania tekstu i jego ogólny wydźwięk.

Słowa uznania należą się tłumaczo-wi, Bruno Schymonotłumaczo-wi, który miał przed sobą niełatwe zadanie przekładu tekstów pochodzących z różnych epok, a więc o różnej stylistyce i słownictwie. Myślę, że omawiany wybór stanowić będzie cenną pozycję na niemieckim rynku wydawniczym, cenną nie tylko dla profesjonalistów, ale też dla wszyst-kich zainteresowanych dziejami polskiej kultury.

Joanna Schiller

Zbigniew Ogonowski, FILOZOFIA SZKOLNA W POLSCE XVII WIEKU, Warsza-wa 1985, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, ss. 176.

Książki dotyczące dziejów szkół w Polsce w wieku XVII nie ukazują się często, a już większe publikacje oma-wiające nauczanie filozofii w szkołach w tym okresie są prawdziwą rzadkością. Dlatego z dużym zaciekawieniem bierze się do ręki estetycznie wydany tomik, którego tytuł obiecuje bardzo wiele, zwłaszcza że Autorem książki jest Zbig-niew Ogonowski, zasłużony badacz dzie-jów filozofii wieku XVII i XVIII.

Autor nie poprzedził swych rozwa-żań żadnym wstępem określającym cha-rakter książki, ale już na pierwszy rzut oka czytelnik może się zorientować, że nie jest to monografia czy zbiór stu-diów, ale przegląd materiałowy opraco-wany na potrzeby dydaktyki uniwersy-teckiej. Brak przypisów i' indeksu oso-bowego, wyposażenie książki tylko w bibliografię mniemanie takie

potwier-dzają.

To stwierdzenie nie jest bynajmniej zarzutem. Ogonowski decydując się na taki właśnie charakter swej książki po-stąpił słusznie, gdyż wypełnił dotkliwą,

od dawna utrzymującą się lukę w wie-dzy potocznej o tzw. filozofii szkolnej, jej zakresie i rozpowszechnieniu w ów-czesnych szkołach. Dostarczył nauczy-cielom akademickim i studentom

nie-zastąpionego kompendium wiedzy do-tychczas właściwie mało uchwytnej, bardzo rozproszonej w szczegółowych opracowaniach i przyczynkach.

Układ i podział treści książki Ogo-nowskiego bardzo pomagają zrozumieć, czym była ówczesna „filozofia szkolna" i jaka była jej rola w całości edukacji i uformowaniu człowieka wykształco-nego wieku XVII. W części pierwszej zamieścił ogólną charakterystykę filozo-fii szkolnej w Europie i jej historycz-nych uwarunkowań tudzież przegląd ważniejszych środowisk i ośrodków fi-lozofii szkolnej w Polsce w wieku XVII.

W części drugiej książki Autor ko-lejno omówił kierunki i procesy roz-wojowe filozofii szkolnej w ciągu wie-ku XVII w Polsce. Stwierdzenia tu za-warte są bardzo cenne i w sumie dają rzeczywisty obraz kierunków i tenden-cji w uprawianiu i nauczaniu filozofii szkolnej. Wyodrębnił więc Autor kon-tynuacje renesansowego eklektyzmu wi-doczne na terenie Akademii Zamojskiej, scharakteryzował a-rystotelizm niescho-lastyczny uprawiany w Gimnazjum Gdańskim przez Keckermanna i H. Ni-colai, omówił działalność i dorobek przedstawicieli różnych kierunków ary-stotelizmu scholastycznego. Podkreślił