W słowniku są zawarte 1393 jednostki frazeologiczne, skupione wokół słowa bazowego, którym jest zooapelatyw (rzeczownik). W szelkie inne wy razy pochodne (np. przym iotniki, deminutywa) ujęła autorkajako część hasła (tzw. deryw ację hasła).
Struktura sam ego artykułu hasłowego jest bardzo przejrzysta. Rozpoczy- n a je apelatyw (słowo bazowe), po którym M rhačová przytaczajednostkę fra zeologiczną (w jej ramach ujęto formy oboczne, np. řvát ja k o lev (na poušti/v kleci), m ít hřívu ja k o lev/lví hřívu) i jej definicję sem antyczną. O statnią część stanowi tzw. deryw acja z przekształceniem frazeologicznym (w jej obrębie także ujęła autorka warianty oboczne, np. m ít (na něčem) lví po d íl, m ít lví hřívu/hřívu ja k o lev). W niektórych przypadkach znajdujemy wskazówki ety mologiczne w postaci kw antyfikatorów (np. biblijne, literackie, mitologicz-Cennym elem entem artykułu hasłowego są kwantyfikatory określające zakres funkcjonalny i ekspresywny niektórych jednostek (np. obraźliwe, kom plement, wulgarne, żartobliwe). Szkoda tylko, że system kw antyfikato rów sprawia wrażenie przypadkow ego (por. np. kw antyfikator regionalne, który odnosi się tylko do Śląska i M oraw, a przecież material był weryfikowa ny tylko na tym terenie).
W arto podkreślić także analizę zgrom adzonego materiału, ujętą w części wstępnej Słownika. Tu autorka analizuje wszystkie jednostki frazeologiczne z różnych punktów widzenia, np. statystycznego, sem antycznego, struktural nego, motywacji związku itd. To w znaczny sposób podnosi wagę Słownika, z którego m ogą korzystać nie tylko fachowcy i przeciętni użytkownicy ję z y ka. M ożna by powiedzieć, że ta część pracy Evy Mrhačovej daje możliwość zastosow ania tego Słownika w procesie glottodydaktycznym na etapie po czątkowym i średniozaaw ansowanym , a tym samym poszerza spektrum od biorców omawianej pracy.
Jana Raclavská
Teresa Zofia Orłoś, Czeskie odrodzenie
narodowe i językow e, Kraków 2000, 85 s.
Praca, której autorką jest znawczyni czesko-polskich stosunków języko wych, Teresa Zofia Orłoś, została w ydana przez Oddział Polskiej Akademii Nauk w Krakowie w ramach serii „N auka dla W szystkich". A dresowana jest przede wszystkim do studentów bohemistyki, ale także do tych wszystkich,
którzy interesują się historiąjęzyka czeskiego i literatury czeskiej, a szczegól nie ich odradzaniem się w XVIII i XIX wieku.
Pracę rozpoczyna autorka od krótkiej charakterystyki okresu po 1620 r., kiedy po przegranej bitwie z H absburgam i pod B iałą G órą nastąpił długi okres stagnacji w czeskim życiu narodow ym. Badaczka podkreśla zmianę po dejścia we współczesnej czeskiej nauce do tego okresu. Początkow o nazyw a no go „okresem m roku” (czes. doba tem na - nazw a przejęta od tytułu pow ie ści A. Jiráska Temno), sugerując całkow ity upadek języ k a i literatury czeskiej (s. 3). O becnie preferuje się neutralną nazw ę okres pobialogórski, dzięki cze mu nie neguje się faktu, iż w czeskim baroku pow staw ały ciekawe teksty lite rackie, choć nie należące do tzw. literatury w ysokiej. Podkreśla się także nie przerwany proces rozw oju języka czeskiego, choć posługiw ały się nim jed y nie warstwy niższe społeczeństwa (szlachta i zamożni m ieszczanie używali wyłącznie języka niem ieckiego).
B adaczka podkreśla w ażną rolę w odradzaniu się czeskiej świadom ości narodowej dzieł traktujących o historii Czech (np. G elasiusa Dobnera, Fran tiška M artina Pélela, Františka Palackiego) oraz działalności teatrzyków ama torskich i teatrów zaw odowych, w których w ystaw iano popularne sztuki ów czesnych dram aturgów, takich ja k V áclav Thám, Václav K lim ent Klicpera czy Josef Kajetan Tyl. Z naczącą rolę w języ k u czeskim odegrało także czaso piśmiennictwo. A utorka w ymienia szereg tytułów gazet ukazujących się od drugiej połowy XVII do połowy XIX w. (np. „K rameriusovy c.k. vlastenecké noviny”, „H lasatel”, „Pražské noviny” itd.) oraz dziew iętnastowiecznych czasopism naukowych: „K rok” , „Časopis Českého M uzea” (s. 10).
Na zakończenie ogólnej charakterystyki czeskiego odrodzenia narodow e go T. Z. Orłoś przyw ołuje procesy odrodzeniow e dokonujące się w innych krajach słowiańskich, podkreślając tym sam ym znaczną rolę czeskich idei od rodzeniowych w słowiańskich ruchach narodow ych (K ollárow ska wzaje mność słowiańska i iliryzm u Słowian południowych, łużycki ruch narodowy a Václav Hanka).
W kolejnym rozdziale autorka om aw ia liczne gramatyki powstałe w cza sach czeskiego odrodzenia narodowego, w skazując na ich znaczenie w ustala niu dziew iętnastowiecznej normy języka czeskiego. O dradzaniu się czesz- czyzny służyły - co może wydawać się paradoksem - gram atyki pisane po niemiecku. N ajw ażniejszą rolę odegrały te, w których lansowano klasyczną szesnastow ieczną czeszczyznę jak o podstaw ę odradzającego się języka cze skiego. Badaczka przyw ołuje kluczowe opracow ania pióra Františka Jana To- msy i Františka Martina Pélela oraz zasadnicze dzieło kodyfikujące odno w ioną czeszczynę Ausfiihrliches Lehrgebáude der bóhm ischen Sprache au torstw a Josefa D obrovskiego (s. 15-16).
W dalszej części pracy T. Z. Orłoś szczegółow o prezentuje dwie czołowe postaci czeskiego odrodzenia narodow ego Josefa Dobrowskiego - głównego
przedstaw iciela tzw. pierszej generacji budzicieli (s. 17-20) i Josefa Jung m anna - reprezentanta drugiej tzw. jungm annow skiej generacji działaczy czeskiego odrodzenia narodowego (s. 20-28).
Jo sef Dobrovský uważany jest za tw órcę naukowej slawistyki porównaw czej dzięki badaniom nad językiem starocerkiewnosłow iańskim , które otw ar ły drogę do badań porów nawczych języków słowiańskich. Jednak największe zasługi posiada - co podkreśla autorka - w kodyfikacji odradzającego się cze skiego języka literackiego. Dzięki niemu odwołano się do szesnastowieczne- go języka tzw. Biblii kralickiej (1579-1593) i w związku z tym nie uwzględ niono cech języka potocznego, co spow odowało archaizację czeszczyzny. Z tego faktu w ynikają znaczne różnice między czeskim językiem literackim (spisovná čeština) a językiem potocznym (obecná čeština), utrzymujące się w czeszczyźnie do dziś.
Josef Jungm ann dążył do odrodzenia czeskiego języka lite ra c k ie g o -ja k uważa badaczka - dw om a drogami: tłumacząc na język czeski wybitne dzieła literatury światowej (np. Ztracený ráj Johna Miltona, Atalę Chateaubrianda, Psaní Eloisy A belardovi Aleksandra Popego itp.) oraz wydając w latach 1807-1814 pięciotomy Slovník česko-něm ecký (wzorowany na Słowniku j ę zyka polskiego Sam uela Bogumiła Lindego). Przy okazji om aw iania przekła dów utworów literackich dokonywanych przez J. Jungm anna badaczka pod kreśla wpływ literatury polskiej (szczególnie twórczości M ickiewicza mi. in. na Františka Ladislava Čelakovskiego, K arola Jaromíra Erbena, Karola Hyn ka Machę), rosyjskiej (przede wszystkim staroruskich bylin) i serbskiej (zwła szcza pieśni ludowych) na kształtowanie się czeskiej literatury pięknej w okre sie czeskiego odrodzenia narodowego.
Znaczny wpływ polszczyny widoczny jest - ja k zauważa badaczka - w sa mym słowniku Jungmanna. W zorowanie się na słowniku Lindego spowodo wało przejęcie wielu wyrazów polskich, a niekiedy także całych artykułów hasłowych wraz z cytatami z dzieł literatury polskiej. A utorka podkreśla, że , ję z y k polski odgrywał rów nież niekiedy rolę arbitra we wzbogacaniu leksyki czeskiego języka literackiego o wyrazy gw arowe” (s. 46), dzięki zgodności niektórych dialektyzm ów morawskich i słowackich zjęzykiem polskim.
W dalszej części pracy badaczka zajm uje się szczegółowo zapożyczenia mi słowiańskim w czeskim słownictwie ogólnym (s. 46-54) oraz czeskiej ter minologii naukowej (s. 54-70). W ram ach innosłowiańskiej leksyki autorka om aw ia polonizmy (do dziś zachowało się ok. czterystu polonizmów ze słow nictwa ogólnego i ponad dwieście terminów naukowych, np.: lid ,p ły n ,p o m nik, předm ět, věda, zdroj), rusycyzmy (n p .: čaj, šeřík, vzduch), ukrainizmy (np.: bandura, hřečka), kroatyzmy i serbizmy (četa, snacha) oraz słowenizmy (dopisnice, dražba).
W kształtowaniu się nowoczesnej czeskiej terminologii naukowej bada czka podkreśla zasługi J. Jungm anna i kręgu jego przyjaciół, którzy powzięli
zamiar w ydania encyklopedii nauk. Zamiar ten nie pow iódł się, ale powstały prace naukowe pisane po czesku z różnych dziedzin, które były następnie w y korzystane w opracowaniu i w ydaniu w 1853 r. słownika pt. N ěm ecko-český slovník vědeckého názvosloví.
A utorka dokonuje klasyfikacji zapożyczeń terminologicznych według dziedzin naukowych. O m aw ia słownictwo pochodzące nie tylko z czasów czeskiego odrodzenia narodowego, ale także epok w cześniejszych i później szych, bogato ilustrując je przykładami: A. nauki humanistyczne: 1. teoria li teratury: polonizm y (selanka), rusycyzmy (dějství, slovesnost)', 2. gramatyka: polonizmy (podm ět, slovník, výraz), rusycyzmy (nářečí,příčestí, tečka)', 3. fi lozofia: polonizmy (jesnost, logičný), rusycyzmy (ponětí); B. nauki przyrod nicze (tw órcą nowoczesnej terminologii przyrodniczej je st Jan Svatopluk Presl): 1. botanika: polonizmy (botvína, bulva, zavílec), rusycyzmy (arbuz, šeřík, reveň), kroatyzmy i serbizmy (mléč, paprika), słowenizm y (smil, toři- ce); 2. zoologia: polonizmy (ropucha, želva), rusycyzmy (krysa, treska), kro atyzmy i serbizmy (lastura, magar), słowenizmy (čuk); 3. mineralogia: polo nizmy (brunátník), rusycyzmy (jantar), kroatyzmy i serbizmy (hlaty, 4. m e dycyna: polonizmy (dvanáctník, koltoun,), rusycyzm y (boltec, nozdra)', 5. chemia: polonizm y (octan, uhlík), rusycyzmy (křivule), kroatyzmy (rum ě lka)', 6. m atem atyka i fizyka (większość pożyczek m iała charakter przelotny).
Badaczka porusza także w swojej pracy kw estię najsłynniejszych cze skich falsyfikatów autorstw a V áclava Hanki i Josefa Lindy czyli rękopisu królowodw orskiego (pochodzącego rzekomo z XIII w.) i rękopisu zielonogó rskiego (pochodzącego rzekom o z IX lub X w.). A utentyczność tych tekstów, opisujących najstarsze dzieje Czech, była szeroko dyskutowana w czasie cze skiego odrodzenia narodowego. Ostatecznie jednak uznano je za falsyfikaty. Jak podaje autorka, „w ostatniej ćwierci XIX wieku zwyciężyło stanowisko trzech wybitnych uczonych czeskich, historyka Jaroslava Golla, socjologa Tom áša Garriqua M asaryka, późniejszego prezydenta Czechosłowacji, oraz językoznaw cy Jana G ebauera” (s. 73-74).
Końcowy rozdział omawianej publikacji stanowi podsum owanie rozw a żań na tem at wpływu kultury polskiej i języka polskiego na odrodzenie cze skiego języka literackiego. W pływ ten - według autorki - był możliwy dzięki ożywionym w tym okresie stosunkom polsko-czeskim : po upadku powstania listopadowego polscy emigranci byli goszczeni przede wszystkim przez Fran tiška Ladislava Čelakovskiego i Pavla Josefa Šafaříka. Polonofilem był takže czeski rom antyk Karel Hynek Mácha, który po klęsce pow stania zorganizo wał m.in. zbiórkę darów dla polskich emigrantów.
Cennym uzupełnieniem pracy jest włączenie do publikacji wykazu naj częściej używanych w języku czeskim polonizmów (s. 82-84), uszeregowa nych według ich frekwencji. A utorka opracowała go w oparciu o czeski słow nik frekwencyjny wydany w Pradze w 1961 r. (Frekvence slov, slovních
druhů a tvarů v českém ja zyce autorstwa J. Jelínka, J. V. Bečki i M. T ěšite le vej).
Praca Teresy Zofii Orłoś je st cenna nie tylko ze względu na popularyzację na gruncie polskim zagadnienia czeskiego odrodzenia narodowego i języko wego. Jest pisana przystępnym, zrozum iałym językiem i zaw iera wielkie bo gactwo przykładów, dzięki czemu stanowi źródło informacji na tem at dróg w zbogacania słownictw a odradzającego się czeskiego języka literackiego w XVIII i XIX w.
