View of Archbishop Józef Bilczewski as a Christian archaeologist (On the 60th anniversary of his death)

JAKO ARCHEOLOG CHRZEŚCIJAŃSKI

(W 60 rocznicę śmierci)

w

Dziwne s ą zam iary 1 p lan y B oże, k tó r e c z ło w ie k n ie zaw sze mo­ że zrozum ieó. K s. J ó z e f B ilo z e w sk i p r z y j ą ł św ię c e n ia k a p ła ń sk ie w Kra k ow ie. N ie w ie lk ie n a d z ie je zapewne rok ow ał, po ludzku są d z ą o , młody p ia stu n Boży, skoro p odczas św ię ce ń k a p ła ń sk ic h , k tó r e przyjmował na s ie d z ą c o , zem dlał z powodu w y czerp a n ia .

^ n et jednak po w y św ięcen iu w yznał o tw a r c ie , że p ragn ął t y lk o jed n ej r z e c z y na z ie m i, a m ianow ioie "Katedr^ św . T e o l o g i i , po n i e j zaś ju ż t y lk o s z c z ę ś li w e j śm ie r c i w c e l i zak on n ej" *. P rzez t ę wy­ powiedź o d s ła n ia ł t e n młody k ap łan s z c z e r z e niekłam any za p a ł 1 pęd do w iedzy t e o l o g l o z n e j . Bóg jednak p ok ierow ał in a c z e j je g o m arzenia­ mi 1 tęsk n otam i ducha, doprowadzając do t e g o , że s t a ł s i ę on "ohlubą w d z ie ja c h E p isk opatu i K o śo io ła " " .

Na tem at arcyb isk u p a J ó z e fa B ilc z e w s k le g o p isa n o j u ż w ie le w p o ls k i e j h i s t o r i o g r a f i i " . W n in ie jsz y m a r ty k u le pragniemy p rzy p o

-1 M.Tarnawski, A rcybiskup J ó z e f B ilo z e w s k i. K rótk i z a r y s ż y c ia 1 p r a c , Lwów 1924, S .

2 Tamże 6 . 3 Tamże 8 . 4 Tamże 8 .

6 A.M edyński, K s.A rcybiskup Dr B o lesła w Twardowski 1886-1936. Lwów

1936, l i . ' '

364

m nieć z r a c j i obchodzonej w ubiegłym roku 60 r o c z n ic y ś m ie r c i, je g o z a s łu g i w badaniach ńad a r c h e o lo g ią c h r z e ś c ija ń s k ą w P o ls c e , k tóre r o z s ła w iły je g o im ię .

P r z y sz e d ł na św ia t 26 k w ie tn ia i8 6 0 r . we w si W ilamowice, s t a ­ r e j o sa d z ie ś r e d n io w ie c z n e j, p rzy n a le żn ej do d i e c e z j i k rak ow sk iej. Rodzicam i je g o b y l i : F ra n cisze k i Anna z F ajk iszów . Droga p r z y s z łe ­ go m e tr o p o lity w io d ła poprzez sz k o ły podstawowe w Wilamowicach i Kę­ ta ch oraz gimnazjum w Wadowicach, k tó r e ukońozył z odznaczeniem . S tu d ia t e o lo g ic z n e odbywał w Krakowie / i 8 8 0 - 1 8 8 4 / , w Wiedniu /1 8 8 4 - 1 8 8 6 /, W Rzymie /1 8 8 6 - 1 8 8 8 / i częścio w o w Paryżu w I n s t y t u c ie Ka­ t o lic k im . D oktorat z t e o l o g i i u zysk ał w 1886 roku w U n iw ersyteoie W iedeńskim, na p odstaw ie d y s e r t a c j i z zak resu dogmatyki p . t . "Deus

y e s t C reator mundi" .

Pobyt w Rzymie ok azał s i ę d la k s . J ó z e f a B iic z e w sk ie g o b łogo­ sła w io n y , gdyż p o z w o lił mu zrozum ieó "tajem nloę w ie lk o ś c i K ościo­ ła " i u le c " f a s c y n a c ji s t a r o ż y tn o ś c i c h r z e ś c ij a ń s k ie j , a s z c z e g ó l­ n ie katakumb"^. W Wiecznym M ieśc ie m ieszk a ł w Kolegium Polskim , zdobywając w y k sz ta łc e n ie a r c h e o lo g ic z n e pod kierunkiem znakomitego m istr z a 1 u czon ego, G ioyanniego B a t t i s t y de R o s s l, w ybitnego aroheo- lo g a , "twórcy a r c h e o lo g ii c h r z e ś c ij a ń s k ie j " , k tó ry d a rzy ł go s z c z e ­ rą p r z y ja ź n ią . Omawiając we wspomnieniu pośmiertnym dorobek nauko­ wy swego M istrza p i s a ł , że " r o z sła w iło s i ę szerok o 1 d alek o po św ię­ c i e naukowym im ię R o s s ie g o . W szędzie w itano w nim w ie lk ie g o aroh ltek

O.Romuald Gustaw, H a g io g r a fia P o lsk a , Poznań 1971, t . l , i3 3 - 139.

7 Por. W ydział T e o lo g ic zn y U n iw ersytetu Jana K azim ierza we Lwowie 1918-1933, Lwów i9 3 4 , 32; K .L ew loki, H a b ilit a c j a k s . J ó z e fa B l l - czew sk lego w U n iw e rsy tec ie J a g ie llo ń s k im w roku 1890, "Nasza P r z e s z ło ś ć " 3 6 / l 9 7 i / 261-270; Bp W.Urban, Sługa Boży J ó z e f B i l - czew sk i A rcyb lsk u p -M etrop ollta Lwowski 1860-1923, Wrooław 1977, 10; M.Tarnawski, A rcybiskup J ó z e f B ilc z o w s k i, d z . c y t ., 10; M. K raw ieck i, Ks. J ó z e f B U c z e w sk l, a r c h e o lo g , badaoz w czesn och rześ­ c i j a ń s k ie j ik o n o g r a f i i, SACh 2 /1 9 8 0 / 163-195.

8 Bp M .Rechowlcz, Sługa Boży Arcybiskup J ó z e f B ilc z e w sk l /w 60 r o c z n ic ę ś m ie r c i /, TP 3 7 /1 9 8 3 / nr 2 5 ,7 .

t a , g e o g r a fa 1 nowego Kolumba Rzymu podziem nego, k tó r y odkryciam i swymi z b l i ż y ł nam w iek z ł o t y męczenników, i ową n a j p ię k n ie j s z ą do­ bę ż y c ia K o ś c io ła , k ied y w edle w yrażen ia św .H ieronim a do D em etriady, j e s z c z e c i e p ł a b y ła co d o p ie ro p r z e la n a krew C h rystusa - ąuando o a - le b a t adhuc Domini n o s t r i cruor" . W Rzymie z e b r a ł K s.B ilc z e w sk i bogaty m a te r ia ł źródłow y z za k resu a r c h e o lo g ii c h r z e ś c ij a ń s k ie j po­ mnażając go j e s z c z e p ó ź n ie j w b ib lio t e k a c h i muzeaoh p a r y sk ic h .

Wynikiem t y c h stu d ió w i z a in ter eso w a ń a rc h e o lo g ic z n y c h b yły dwa d z i e ł a , k tó r e p r z y n io s ły mu sła w ę naukową. Pierwszym z n ic h by­ ł a rozprawa h a b il it a c y j n a dedykowana k s . A lbinow i k ard . D unajew skie­ mu w "dowód n a j g łę b s z e j c z c i i w d z ię c z n o śc i jak o owoc m ozolnych badań w katakumbach"^^ p t . " A ro h eo lo g la c h r z e ś c ij a ń s k a wobeo h i s t o r y i K o ś c io ła i dogmatu" /Kraków i8 9 0 , s.X IX + 3 3 7 , 8 i l u s t r . , 2 t a b l . / , k tó r ą p r z e d s ta w ił na U n iw e r sy te c ie J a g ie llo ń s k im . Na wykład próbny w ładze u c z e ln i w yzn aczyły mu tem at: "0 i l e a r c h e o lo g ia j e s t źródłem dogmatycznym d la e s c h a t o lo g i i" . Wkrótoe z o s t a ł a ona rów n ież p r z e ­ tłum aczona na ję z y k c z e s k i p rzez J ó z e fa Tumpaoha^**.

Temat swego d z i e ł a , jak s tw ie r d z a je d e n z recen zen tów , op arł B llc z e w s k l zarówno "na od k ryciach katakumbowych jak i na Innych wy­ k o p a lisk a c h " pomnikach grobowych p ierw szych c h r z e ś c ij a n , zazn acza­ j ą c jed n ak , że p raca je g o " różn i s i ę pod tym względem od w sz y s tk ic h podręczników a r c h e o lo g ic z n y c h , że n ie zajm uje s i ę opisem katakumb, a le w y łą o zn ie ma na oku k o r z y ś c i, j a k ie a r c h e o lo g ia p rzy n o si d la h i s t o r i i c h r z e ś c ij a ń s tw a i dogmatu" ; a r c h e o lo g ia j e s t d la n ieg o źródłem h i s t o r i i K o ś c io ła i d ogm atyki. Inny n a to m ia st r e c e n z e n t k s . Hustachy Skroch ow sk i, choó w ytknął autorow i pewne u s t e r k i, t o j e d ­ nak p o d k r e ś l i ł , że w id z i w tym d z i e l e "m iłośó nauki 1 t e n św ię ty o g ie ń , k tó r y ra z rozbudzony, prędko n ie g a ś n ie " ! .

10 Dorobek naukowy R o ssie g o , PP 1 2 /1 8 9 5 / t . 4 7 , 7 6 .

11 J . L a t o s lń s k i, M onografia m iasteozk a Wilamowlo na p odstaw ie ź r ó ­ d e ł a u te n ty cz n y c h , Kraków 1909, 3 3 0 -3 3 1 .

12 K .L ew ick i, H a b ilit a c j a , a r t . c y t . 2 6 6 ;. W.Urban, S ługa Boży J ó z e f B ilc z e w s k i, d z . c y t . 13.

13 A r c h e o lo g ie K restan sk a ve słu żb a ch d S j in c ir k e v n ic h a verouky, Praha 1898.

14 K .L ew ick i, H a b ilit a c j a , a r t . c y t . 264-2 5 . 15 PP 8 /1 8 9 1 / t . 2 9 ,9 3 -9 7 : CK 5 / l 8 9 7 / 4 4 0 -4 4 4 .

366

Drugą p raoą, r o z s ła w ia j ą c ą im ię B ilc z e w sk ie g o w d z ie d z in ie a r c h e o lo g ii b y ła rozpjfawa: "E ucharystia w ś w ie t le n ajd aw n iejszych pomników p iśm ien n ych , ik o n o g r a fic z n y c h i e p ig r a fic z n y c h " /Kraków 189f s.X IV + 3 2 8 /. P r z y n io s ła ona autorow i w 1897 r . nagrodę Krakowskiej Akademii U m ie ję tn o śc i i d a ls z y r o z g ło s w ś w ie c ie n au k i. J e j re ce n ­ z e n c i p o d n o s i l i , ż e t ę "piękną, poważną, znakomitą" p racę o Eucha­ r y s t i i , pow inien znaó każdy j e j c z o i c t e l , aby w o p is ie łam ania Chle­ ba s t a l e d o str z e g a ó Boską Osobę O fia ru ją ceg o i O f ia r y ^ . Również i ona u k azała s i ę w tłu m aczen iu czeskim wspomnianego ju ż J ó z e fa Tumpacha^'. K s. J ó z e f B ilc z e w sk i n ie s p o c z ą ł jednak na la u ra c h , a le d a le j p row ad ził badania w d z ie d z in ie a r c h e o lo g ii . D z ię k i nim zy sk a ł

u

D nia 1 lu te g o 1891 r . k s . B ilc z e w sk i w szed ł w podwoje Uni­ w e r sy te tu we Lwowie w ch a ra k ter ze p r o f e s o r a ^ , skąd w krótce w i900 r . z o s t a ł prekonlzowany na s t o l i c ę m e tr o p o lita ln ą i s t a ł s i ę jednym

"z n ajw ięk szych biskupów sw ojej doby"^ . Zauważono, że im ię a r c y b is­ kupa J ó z e f a B ilc z e w sk ie g o " p rzen ik ało na w skroś dusze p o lsk ie g o na- rodu"21. Również jak o p r o fe s o r n ie żałow ał trudu i dawał do rąk ch ęt­ nych cz y teln ik ó w owoce sw oich naukowych mozołów i p ośw ięoeń .

Do d a lsz y c h je g o a r c h e o lo g ic z n y c h prao za licz a m y : "Manlusz A c y llu s z G labryo, Studium a r c h e o lo g ic z n e z p ierw szych czasów ch rześ-cl1 a ń stw a " 3 2 . D o n io sła r o l e c z y s te g o ż y c ta zaak centow ał w pracy

— 23

"D ziew ice Bogu pośw ięcone w p ierw szych w iekach K o śc io ła " , oddając

16 Por. r e c e n z ją ks.M^Morawskiego, PP 1 6 /1 8 9 9 / t . 6 4 ,9 7 -1 0 1 . 17 E u c h a r is tie ve s e t e n e j s t a r s ic h pamatek l i t e r a r n i c h , ik onogra-

f ic k y c h a e p is t o g r a f ic k y c h , Praha 1910.

18 K .L ew ick i, H a b ilit a c j a , a r t . c y t . 270; K .M ajew sk i-H .B ittn er, Ma­ t e r i a ł y do b i b l i o g r a f i i a r c h e o lo g ii śródziem nom orskiej w P o lsc e za l a t a 1800-1951, Warszawa i9 5 2 /p o z y c je B ilo ze w sk ie g o nr 4 ,5 , 131, 201, 8 9 8 , 1 9 5 3 /.

19 Arohlwum K u rii M e tr o p o lita ln e j w Krakowie. P e r s o n a lia k s . J ó ze fa B ilc z e w s k ie g o .

20 "A postolstw o Chorych" 4 4 /1 9 7 3 / nr 9 , 1 - 4 . 21 J .L a t o s iń s k i, M onografia, d z . c y t . 4 5 6 . 22 "Kwartalnik H istoryczn y" 6 /1 8 9 2 / 4 6 5 -4 9 7 . 23 PP 9 / i 8 9 2 / t . 3 5 , 1 -3 7 .

h o łd o z y s t o ś o l d z le w io o h r z e ś o ija ń s k io h Bogu p ośw ięcon ych , obejmu­ j ą c e j c a ł ą i s t o t ę c z ło w ie k a . W in n e j rozpraw ie p t . "Z naczenie ba­ dan kątakumbowyoh d la h l a t o r i i a z tu k l i r e l i e i i " * p ia a ł z p rzek o­ naniem, że cm entarze c h r z e ś c ij a ń s k ie atan ow ią "bogatą k o p a ln ię d la h i s t o r i i s z t u k i i h i a t o r i i dogmatów o h r z e ś o ij a ń s k io h " ^ .

S zereg p ięk nych m ydli w yp ow iedział k s . B ilc z e w s k i na tem at Symbolu A p o s to ls k ie g o , na którym " u cy w ilizo w a ły s i ę ludy nowożytne: na nim, n ib y na C h leb ie powszednim, u r o ó li n a s i p rzod k ow ie". Dla Ojoów K o ó o io ła b y ł on s w o is t ą p ie ó n ią z b a w ie n ia . Jego opracow anie p r z e d s ta w ił w rozpraw ie p t . "Geneza i h is t o r y ą Symbolu A p o s t o ls k ie ­ go". opublikowanej w dwóch o z ę śo ia o h " I, Symbol od w. XIX w ste c z do początków w, iv " 2& i "11, Symbol w tr z e c h p ierw szych w lekach"^^. Tenże Symbol j e s t je g o zdaniem "kluczem, którym r o z tw le r a s i ę du­ szy podwoje, aby w ejóó mogła w ś w ia t ło ś ó C h r y s t u s a " ^ . Autor kończy swoją w nikliw ą rozprawę słowami m odlitw y ó w .H ila reg o z P o i t i e r s : "Zaohowaj, błagam, o B oże, t e j w iary m ojej n iep o k a la n e w y zn a n ie, i aż do o s t a tn ie g o tch u ż y o ia mego zostaw mej duszy t o g orące prag­ n ie n ie p o sia d a n ia zawsze t e g o , oo wyznałem w symbolu mego od rod ze­ n i a " ^ .

Swego m is tr z a i przew odnika w odozytyw aniu katakumb uhonoro­ wał B ilc z e w s k i w s p e c j a ln e j rozprawce p t . "Giovanni B ą t t i s t a de R o ssi" 3O. Jemu t e ż p o ś w ię c ił inny a r ty k u ł p t . "Dorobek naukowy R os- sie k o " 3 przypom inająo w nim p rzed e w szystk im trzytom owe wiekopom­ ne d z ie łk o swego m is tr z a "La Roma s o t te r r a n e a o r i s t i a n a " /Roma 1 8 6 1 - - 1 8 6 7 -1 8 7 7 / oraz j e g o in n e naukowe p r z e d s ię w z ię c ia ^ '.

BI " B ib lio te k a Warszawska" 1 /1 8 9 3 / 1 9 6 -5 0 9 .

25 R ecen zja A .M iod ońsk iego, "K wartalnik H isto ry czn y " 1 0 /1 8 9 6 / 3 3 4 - 335.

26 PP 1 1 /1 8 9 1 / t . 1 2 , 15 3 -1 7 3 . 27 PP l i / i 8 9 1 / t . 1 2 , 3 6 3 -3 7 8 .

28 J .B ilc z e w s k i, Geneza i h is t o r y ą Symbolu A p o s to ls k ie g o , PP i l / 1 8 9 1 / t . 1 2 , 155.

29 De T r in it a t e X I I , 5 7 , PL 1 0 ,1 7 1 -4 7 2 .

30 "Przegląd P o lsk i" 2 7 /1 8 9 2 -1 8 9 3 / t .1 0 7 , 5 8 7 -6 0 0 . 31 PP 1 2 /1 8 9 5 / t . 1 7 , 73-65', 2 2 0 -2 4 7 .

32 W r . 1863 R o s s i ro z p o c z ą ł wydawanie p eriodyku " B o lle tin o d l a r o h e o lo g ia o r i s t i a n a " , redagowanego p rzez n ieg o od p oozątku do końca ż y o ia , aby " d o sta rczeń spragnionym now ości i sz y b k ic h i n - fo rm a o ji o zdobyozaoh a r o h e o lo g ii" . Do innych je g o w ybitnych d z i e ł n a le ż ą : "Musalol d e l l e o h ie s e d l Roma a n t e r io r l a l s e o o lo

368

Do modnej wówczas problem atyki katakumbowej p ow rócił nasz p o ls k i a rc h e o lo g we wnikliwym a r ty k u le p t . "Nowe od krycia w katabkum- b ie ś w .P r y s o y lll" 33r k tó ry ukazał s i ę rów nooześnie w osobnej o d b itce za ty tu ło w a n ej "Katakumba św, P r y s o y l li i je 1 n a jw a żn ie jsz e pomniki* /Kraków 1 8 9 5 /3 4 . Wspominaną za ś w c z e śn ie j s ta r o ż y tn ą tem atykę eu­ c h a ry sty c zn ą podejmował on j e s z c z e dw ukrotnie: w a r ty k u le p t . "Cześó N a jś w ię tsz e g o Sakramentu w c ią g u w iek ó w " ^ . oraz w o b szern iejszym opracowaniu p t . "0 c h lo b ie i w in ie do E u c h a r y s tii używanym. /S t u ­ dium h is t o r y c z n o - a r c h e o lo g ic z n e / . W swyoh a rc h e o lo g ic z n y c h d o c ie ­ k aniach n ie pominął rów nież tak ważnej i n s t y t u o j i ja k małżeństwo i r o d z in a , a le w o p a rciu o s ta r o ż y tn e ź r ó d ła m a te ria ln e ukazał ioh r o l ę w ż y c iu lu d z k ic h sp o łeo z eń stw i narodów w a r ty k u le p t . "Małżeń­ stw o w dawnych c h r z e ś c ij a ń s k ic h pomnikach. Studium donm atyozno-hls- toryczn e" . N ależy tu j e s z c z e przypom nień, że k s . J ó z e f B ilcz ew sk l ju ż w c z e ś n ie j, n ie ja k o tytu łem próby, o g ł o s i ł drukiem w 1890 r . pewne w y ją tk i z przygotowywanej h a b lllt a o y j n e j m o n o g ra fii "Archeo­ l o g i a c h r z e ś c ija ń s k a " , a m ian ow icie: "Sztuka w pierwotnym K o śc le le * 3 oraz " P ołożen ie prawne c h r z e ś c ij a n w p aństw ie rzymskim w tr z e c h p ierw szych w lek ach "3 .

K s. B ilo zo w sk i z a in te r e s o w a ł s i ę rów n ież s p e c j a ln ie okresem prześladow ań za o e s a r ż a D eojuśza i D io k le o ja n a , k ied y t o w pewnych kręgaoh o s ła b ła p rężnośó c h r z e ś c ij a n w d z ie d z in i e ż y c ia w iary i po­ j a w iło s i ę w ie lu odstępców o k reślan yoh mianem " i a p s i" /u p a d ll/.Z a j ą ł s i ę on nimi oraz stanow isk iem K o ś c io ła wobec te g o problemu w s p e - o j a ln e j m on ografii p t . "Nowe ak ta do h l s t o r y j prześladow ań i praktyk pokutnych" /Lwów 1900, s s . 4 6 / . J e j r e c e n z e n t k s . J ó z e f Oliwa

pod-XV", Roma 1872-1894 oraz ukończone tu ż przed śm ier o ią /3 0 IX 1 8 9 4 / "M artyrologium iiieronymianum ad fldem codicum a d d ic t ls p rolegom en is" , B r u z e l lis 1894.

33 PP 1 2 /1 8 9 5 / t . 4 5 , 2 2 6 -2 4 3 , 3 7 8 -4 0 0 .

34 R ecen zję t e j pracy n a p is a ł k s.E u sta o h y Skroehow ski, OK 3 /1 8 9 5 / 3 0 4-305. 35 GK 5 / i 8 9 7 / 2 7 7 -2 7 9 , 2 9 5 -2 9 8 , 3 0 8 -3 0 9 , 3 1 5 -3 1 6 , 3 2 9 , 3 3 i , 338-340, 3 4 7 -3 4 8 . 36 PP i 4 / l 8 9 7 / t . 5 4 , 3 2 5 -3 4 3 , t . 5 5 ,3 8 -5 2 . 37 PP 1 6 /1 8 9 9 / t . 6 1 ,1 - 1 9 . 38 PP 7 / i 8 9 0 / t . 2 7 , 1 5 3 -1 7 3 , 3 2 7 -3 6 2 . 39 PP 7 /1 8 9 0 / t . 2 5 , 3 4 6 -3 6 1 , t . 2 6 ,5 9 -7 4 ,1 7 8 -1 9 2 .

kreślał, że jest to "praca wprawdzie niedługa, ale bogata treścią; interesująca, bo rzuca nowy promień światła na niedostatecznie jesz- oze zbadane pierwsze wieki chrześcijaństwa" .

Obok specjalnych studiów ks. Bilczewski pisał fachowe recenzje zagranicznych publikacji z dziedziny archeologii i sztuki wczesno­ chrześcijańskiej . Należały do nich: Joseph Wilpert, Prinoipienfra- gen der ohristliohen ArohHologie mit besonderer BerHcksichtlgung der Forsohungen von Scultre, Hasenelever und Achelis, Freiburg im

41

Br. 1889 ; Die KatakombengemNlde und lhre alten Copien. Eine

lkonographische Studie. Wilpert Joseph. Mit 28 Tafeln im Lichtdruoke, 42

Freiburg im Br. 1891 ; Fractio panis. Die Hlteste Darstellung des euoharistisohen Opfers in der "Capella Graeoa". Endeckt und er- lNutert won Joseph Wilpert. Mit 17 Tafeln und 20 Abbildungen im Text, Freiburg im Br. 1892*3; H.Grisar, Un pretendu tresor sacre

, . 44

des premiera slecles, korne i895 ; L.Atzberger, Geschichte der ćhrlstliohen Eschatologie innerhalb der yornicHnischen Zeit, Frei­ burg im Br. i896* , F.X.Kraus, Geschichte der christlichen Kunst, Freiburg 1896, Bd. 1* ; Die Malerelen der Saoramentscapellen in der Katakombe des hl.Caliktus. Von Joseph Wilpert. Mit 17 Illustra-tionen, Freiburg im Br. 1897* ; G.W.Wilpert, Un oapitolo dl storia

48 del vestlarlo, Roma 1898 .

Jak nas informują źródła lwowski archeolog dzielił się również swoją wiedzą z ówczesnym społeczeństwem poprzez publiczne odczyty popularyzacyjne. Należy do nich wykład z 1893 r. pt. "O znaczeniu apo- logetyeznym archeologii w czasach dzisiejszych", wygłoszony na wleou katolickim w Krakowie. W Czytelni Katolickiej we Lwowie mówił w 1894 r

"0 rzymskich katakumbach", a w 1897 r. "O Mszy świętej w II wieku". W tymże samym roku wystąpił na Uniwersytecie we Lwowie z odczytem pt.

40 PP 17/1900/ t.68,432-434. 41 PP 7/1890/ t.25,115-118. 42 PP 8/l89i/ t.32,273-277.

43 PP 13/1896/ t.49,455-459 oraz GK 4/i896/ i37. 44 PP 12/1895/ t.48,449-455.

45 PP 14/i897/ t.55,140-142. 46 PP 14/1897/ t.54,440-444. 47 PP 15/1898/ t.58,267-271. 48 PP 16/i899/ t.62,115-119.

370

"0 nagrobku A berojusza z H ie r a p o lis " . w ranach z ą ś powszechnyoh wykładów u n iw e rsy tec k ic h w y g ło s ił w 1899 r . ezeóó odczytów na t e ­ mat: "Wiara i ż y c ie p ierw szych o h r z e ś o ija n w ś w ie t le pomników k a - takumbowych"*9. W reszcie jak o arcybisku p lwowski w y g ło s ił po n ie ­ m iecku podczas Kongresu E u charystycznego we Wiedniu /1 2 IX 1 9 H / o d czy t p t . "Obrazy eu ch arystyczn e w katakumbach rzymskioh" .

4! ch w ilą otrzym ania w i9 0 0 roku n om in acji na m e tr o p o litą we Lwowie, w y s iłk i życiow e J ó z e fa B ilc z e w sk ie g o m usiały z k o n ie o zn o ś- c i w ejóó na inne t o r y , a m ianow icie na d u s z p a s t e r s k ie . O ozyw iście, że przy p e łn ie n iu ta k bardzo od pow iedzialn ego i pracochłonnego urzę du a r o y p a s te r s k ie g o , n ie mógł z n a le ź ć cz a su na kontynuowanie tworze n ta i p is a n ia prac naukowyoh, a le i wówczas, przy t y l u obowiązkach, c z ę s t o powracał do umiłowanej a r c h e o lo g ii , ś l e d z i ł j e j rozw ój, a na w et z b ie r a ł k l i s z e i m a te r ia ły z m yślą o nowym wydaniu swego d z ie ła

" A rch eologia c h r z e ś c ija ń s k a " . N ic w lęo d ziw n ego, że je g o b io g ra f k s.M ieczy sła w Tarnawski o nim n a p is a ł , że "zachował c a ł ą duszę pro­ fe s o r s k ą do końca ży cia "

[Bp W incenty Urban - Wrocław]

DE JOSEPUO BILCZKWSKI ARCHEOLOGIAE CHRISTIANA^ SCUUTATORE /Summarium/

Josephus B llc z e w sk i d i o o c e s l s C r a c o v ie n sis s a o e r d o s, anno 1884 o r d ln a tu s , maxima cum d i l l g e n t i a s t u d i i s t h e o l o g l o l s p raesertim a r c h e o lo g ia e c h r ls t ia n a e a d d itu s e r a t . Hoo ln a r t io u lo su a s c le n - t l f i o a opera a r o h e o lo g ic a enumerantur atąue r e c e n s e n tu r .

49 P or. J .L a t o s iń s k i, M onografia, d z . o y t . 331{ M.Tarnawskl, Arcy­ b iskup J ó z e f B llc z e w s k i, d z .o y t.^ i4 ; Ił.U rban, S łu ga Boży J ó ze f B llc z e w s k i, d z .c y t.^ 24.

50 P rzek ład te g o od czytu można z n a le ź ć wśród je g o "Listów P a ster­ s k ic h " , Lwów 1922, t . 2 . 295-312 lub w je g o d z i e l e : B óg-m tłosć, Lwów 1913, 1 4 1-162.