View of Semiotics of Ritual Gestures: Some Observations on the Research Method
15
0
0
Pełen tekst
(2) 90. KATARZYNA KRACZO. giej za z braku jednej waciwej metodologii badawczej. Ponadto gesty rytualne, jako istotne oraz znaczce elementy obrzdu, nie doczekay si dotychczas systematycznego i holistycznego opracowania. Nie dopracowano si take spójnych technik i metodologii bada w dziedzinie komunikacji niewerbalnej, szczególnie za jeli rzecz dotyczy gestów utrwalonych kulturowo. Naley równie doda , e do dokumentowania, opisu i interpretacji tego typu zachowa skania take szybko postpujcy proces zanikania wielu gestów obrzdowych, a tym samym tradycyjnej kultury ludowej i form jej przejawu. Niniejsze opracowanie jest propozycj semiotycznego opisu i analizy (pozaliturgicznych) gestów rytualnych obecnych w tradycyjnej polskiej obrzdowoci rodzinnej i dorocznej. Ograniczenie bada do kultury tradycyjnej wynika nie tylko z koniecznoci wyznaczenia ram czasowych dla analizowanych zjawisk, ale take z potrzeby zamknicia ich w obrbie konkretnego systemu symbolicznego2. System taki stanowi niewtpliwie kultura chopska z przeomu XIX i XX wieku wraz z charakterystycznym dla niej wiatopogldem, który w moim przekonaniu ma istotny wpyw na interpretacj gestów obrzdowych (wiatopogld stanowi bowiem jeden z kontekstów interpretacyjnych gestów). Do cech definiujcych kultur tradycyjn nale m.in. izolacja wiadomociowa, niezmienno tradycji, praktyczne, a nie dogmatyczne pojmowanie religii, rytualizm, rygorystyczne przestrzeganie nakazów i zakazów i inne. To metodologiczne „zamknicie” pozwoli stworzy paradygmat analizy i interpretacji gestów, który moe sta si punktem odniesienia do analizy chociaby gestów w obrzdach wspóczesnych, ale take innych podobnych zjawisk kulturowych.. SEMIOTYCZNY ASPEKT ZJAWISK KULTUROWYCH W UJCIU BADACZY Z MOSKWY I TARTU – ZAO'ENIA I RECEPCJA. Gesty, podobnie jak wiele innych mniej lub bardziej zoonych zjawisk kulturowych, mona opisywa jako kategorie o charakterze semiotycznym. Towarzystwa Geograficznego 2012 s. 138-147; T a . Gesty i zachowania obrzdowe towarzysz$ce przygotowaniu i spoywaniu weselnego korowaja. W: J. A d a m o w s k i, M. W ó j c i c k a (red.). Tam na Podlasiu IV. Lublin 2013 (w druku). 2 Por. J. D r o z d o w i c z. Problem systemowego charakteru zjawisk religijnych i kulturowych w ujciu antropologii symbolicznej. „Przegld Religioznawczy” 2006 nr 1 s. 87..
(3) SEMIOTYKA GESTÓW RYTUALNYCH. 91. Znaki – jak zauwaa Stefan 'ókiewski – zajmuj w kulturze miejsce szczególne, „funkcjonuj w sferze naszych zachowa obyczajowych, spoecznych, politycznych, rytualnych, obsuguj pami kulturow zbiorowoci, pami. wzorów kultury, su komunikacji spoecznej, bez której nie ma ycia spoecznego, funkcjonuj w sferze poznania ludzkiego, w sferze sztuki, umoliwiaj przechowywanie i kumulatywne wykorzystywanie informacji”3. Za pewien fenomen w historii bada nad znakami kulturowymi mona niewtpliwie uzna tartusko-moskiewsk szko semiotyczn. Uformowana na pocztku lat sze dziesitych XX wieku, przez ponad wier wieku jednoczya grup uczonych 4, którzy reprezentowali rónorodne dziedziny wiedzy humanistycznej. To, co ich czyo, to przekonanie, e kultura jest caoci zbudowan ze wzajemnie skorelowanych systemów semiotycznych oraz e „jzyk i kultura w swym rzeczywistym historycznym funkcjonowaniu s od siebie nieodczne: nie jest moliwe istnienie jzyka […] nie osadzonego w kontekcie kultury, jak równie kultury nie posiadajcej w swym centrum struktury typu jzyka naturalnego”5. Przedmiotem bada semiotyków staa si wic szeroko pojta rzeczywisto kulturowa, wyznaczona przez okrelony kod kulturowy. Znamienne jest jednak to, e semiotycy z Tartu i Moskwy, analizujc rónorodne zjawiska kulturowe, nie stworzyli tak naprawd zwartej i jednolitej metodologii i – co za tym idzie – gotowego i uniwersalnego modelu opisu kultury bd jej elementów. Wypracowali natomiast elastyczne narzdzia, dajc tym samym ogromne moliwoci badawcze. I cho szkoa jako cao przestaa istnie , to mona zauway , e midzynarodowa recepcja jej zaoe jeszcze si nie wyczerpaa6. 3 S. ' ó k i e w s k i. Przedmowa. W: E. J a n u s, M.R. M a y e n o w a (red.). Semiotyka kultury. Warszawa: PIW 1977 s. 17. 4 Do czoowych badaczy tej szkoy naleeli: J. otman, B. Uspienski, W. Toporow, W. Iwanow, A. Zalizniak, T. Nikoajewa i inni. Prezentacje dokona badawczych i dyskusje naukowe odbyway si podczas, organizowanych co dwa lata, letnich szkó semiotycznych, a gównym organem wydawniczym szkoy bya seria zatytuowana „\&{ % #{~ ~~” („Prace o systemach znakowych”). Szerzej o historii i zaoeniach szkoy tartusko-moskiewskiej zob. B. ' y k o. Semiotyka kultury. Szkoa tartusko-moskiewska. Gda sk: sowo/obraz terytoria 2009 s. 15-74. 5 J. o t m a n, B. U s p i e s k i. O semiotycznym mechanizmie kultury. Prze. J. Faryno. W: E. J a n u s, M.R. M a y e n o w a (red.). Semiotyka kultury. Warszawa: PIW 1977 s. 149. 6 B. 'yko, opisujc tartusko-moskiewsk szko naukow, pisze o jej „drugim yciu”, które paradoksalnie byo bardziej intensywne za granic ni w kraju. Szkoa bardzo szybko zdobya midzynarodowe uznanie nie tylko w krajach europejskich, ale take w Ameryce i Azji (zwaszcza w Japonii). Szczególnie ywa bya take w Polsce. W krytycznym propagowaniu koncepcji tej szkoy brali udzia: E. Balcerzan, S. Bara czak, J. Faryno, E. Janus, H. Markiewicz, S. 'ókiewski i inni. Szerzej: B. ' y k o. „Drugie ycie szkoy”. W: T e n e. Semiotyka kultury. Szkoa tartusko-moskiewska s. 69-74. Idee tej szkoy kontynuuj take polscy naukowcy (L. Stomma,.
(4) 92. KATARZYNA KRACZO. W tym miejscu warto przyjrze si gównym ideom i kluczowym pojciom stosowanym przez badaczy tej szkoy. Otó podstawowym zaoeniem, jakie czyni semiotycy z Tartu i Moskwy, jest uznanie jzyka za prymarny system modelujcy. Jzyk, który modeluje rzeczywisto , zajmuje centralne miejsce w kulturze, jest jej tworzywem i jednoczenie matryc jej najistotniejszych czci. Pozostae dziedziny kultury symbolicznej, nazwane wtórnymi systemami modelujcymi, mog nadbudowywa si nad jzykiem naturalnym (np. poezja), albo – wzorujc si na nim – tworzy wasny system znaków (wtórnym systemem moe by np. mit, religia, folklor, sztuka, film itp.)7. Wedug J. otmana wtórne systemy modelujce „to takie struktury, u których podstaw ley jzyk naturalny. Ale nastpnie system zyskuje dodatkow struktur typu ideologicznego, etycznego, artystycznego bd jakiegokolwiek innego. Znaczenia tego wtórnego systemu mog powstawa w sposób waciwy zarówno dla jzyków naturalnych, jak i dla innych systemów. Wtórny system modelujcy typu artystycznego konstruuje swój system denotatów, który jest nie kopi, lecz modelem wiata w znaczeniu ogólnojzykowym” 8. Takie bd co bd strukturalne i statyczne ujcie rzeczywistoci kulturowej (charakterystyczne dla pierwszego okresu dziaalnoci szkoy tartusko-moskiewskiej) polegao przede wszystkim na badaniu relacji midzy jzykiem a wtórnymi systemami modelujcymi. Na tym jednak poszukiwania semiotyczne si nie ko cz. Na pocztku lat osiemdziesitych J. otman wystpi z now propozycj teoretyczn ukierunkowan na organiczny i twórczo-dynamiczny charakter kultury. Wedug badacza z Tartu poszczególne systemy znakowe funkcjonuj w tzw. semiosferze (cigej przestrzeni), która umoliwia realizacj procesów komunikacyjnych i wytwarzanie nowych informacji. W efekcie doszed on do wniosku, e u podstaw wszystkich procesów znaczeniotwórczych ley szeroko rozumiany dialog, który sprawia, e teksty pojawiajce si w dialogowej interakcji wyróniaj si semiotyczn niejednorodnoci i, ulegajc znacznym transformacjom, funkcjonuj jako generatory nowych znacze , a tym samym nowych tekstów9. J. Wasilewski, Cz. Robotycki, R. Tomicki, Z. Benedyktynowicz i inni) z tzw. grupy Nowej Etnologii Polskiej. Por. M. B r o c k i. Etnografia semiotyczna w Polsce. W: T e n e. Antropologia. Literatura – Dialog –Przekad. Wrocaw: Wydawnictwo Katedry Etnologii 2008 s. 201-211. 7 ' y k o. Semiotyka kultury. Szkoa tartusko-moskiewska s. 110-111. 8 .. ~ #. (
(5) " ) '# "
(6) 34 # " #. „\&{ % #{~ ~~”. \. 2. \ 1965. Podaj za: ' y k o. Semiotyka kultury. Szkoa tartusko-moskiewska s. 110. 9 B. ' y k o. Przedmowa. W: J. o t m a n. Uniwersum umysu. Gda sk: WUG 2008 s. 16-17..
(7) SEMIOTYKA GESTÓW RYTUALNYCH. 93. Kolejnym, równie wanym terminem, na który chciaabym zwróci uwag, jest tekst rozumiany jako spójny kompleks znaków10. Naley jednak zaznaczy , e w ujciu semiotycznym tekst, bdcy integraln jednostk kultury, nazywany jest tekstem kultury, a ten moe by zarówno kulturow kategori badawcz, rozpatrywan jako znak o samodzielnej, niezalenej treci, jak i sekwencj elementarnych znaków wówczas, gdy tre (znaczenie znaków) tekstu zaley od znaczenia skadajcych si na znaków i regu jzyka. W zwizku z tym tekstem kultury mona nazwa nie tylko obrzd jako cao , ale take inne jego elementy, takie jak korowaj, pie oczepinowa, lament pogrzebowy, taniec czy gest 11. Biorc pod uwag modelujcy charakter kultury, mona si spodziewa , e tworzone w jej obrbie teksty bd mie równie charakter modelujcy. Krótko mówic, semiotyka kultury pozwala tworzy „teksty o tekstach”, czyli konstrukcje drugiego rzdu.12 Pojcie tekstu kultury, zdefiniowane przez semiotyków tartusko-moskiewskich, na grunt polski przeniós Stefan 'ókiewski, powicajc mu odrbne studia13. Do zaproponowanej przez niego analizy semiotycznej tekstów kultury nawi w dalszej czci artykuu. Wracajc jednak do samego terminu, naley doda , e w ostatnich latach jego popularno w badaniach humanistycznych stale ronie, zataczajc coraz szersze krgi i – co najwaniejsze – jest on stosowany w bardzo szerokim znaczeniu. Zauwaa to Marta Wójcicka, która dokonujc przegldu funkcjonujcych definicji tekstu kultury, wskazaa a osiem rónych sposobów jego rozumienia. Tekst kultury – wedug jej zestawienia – ujmowany jest jako: wytwór dziaalnoci ludzkiej o charakterze znakowym, struktura kodowa, zjawisko kultury (realizacja kulturowego modelu wiata), model, produkt kultury, wytwór aktywnoci kulturowej czowieka, dobro zbiorowe oraz nonik idei. Dalsze analizy pokazuj, e z wymienionych uj wyaniaj si dwa zasadnicze podejcia, a mianowicie podejcie strukturalne (tekst kultury traktowany jest jako statyczny wytwór kultury) oraz procesualne (w kategoriach funkcjonalnokomunikacyjnych tekst kultury jest procesem stale aktualizowanym i poszerzanym) 14.. 10. W taki sposób opisywa tekst M. Bachtin (Estetyka twórczoci sownej. Prze. D. Ulicka. Warszawa: PIW 1986 s. 403). 11 ' y k o. Semiotyka kultury. Szkoa tartusko-moskiewska s. 108. 12 Tame s. 95. 13 S. ' ó k i e w s k i. Teksty kultury. Studia. Warszawa: PWN 1988. 14 M. W ó j c i c k a. Tekst kultury jako struktura i proces. W: O. K i e l a k, A. K o w a l s k a, J. S z a d u r a. Tekst – kontekst – intertekst. Lublin (w druku) s. 49-66..
(8) 94. KATARZYNA KRACZO. atwo zauway , e podejcia te s de facto odzwierciedleniem dwóch podstawowych zaoe szkoy tartusko-moskiewskiej, dotyczcych ujmowania kultury jako caoci. Mona wic wnioskowa , e tekst kultury jest mikrostruktur, która jak w soczewce skupia obraz kultury, w której powsta. Dlatego w dalszej czci niniejszych rozwaa spróbuj odnie. przedstawione tutaj zaoenia teoretyczne do konkretnego znaku/tekstu kultury, jakim jest gest rytualny.. GEST RYTUALNY JAKO TEKST KULTURY – CECHY WYRÓ'NIAJCE. Za tekstowym ujciem gestów przemawia moliwo zarówno strukturalnego, jak i procesualnego ich opisu. Gest, co podkrela Marcin Brocki, sam w sobie nie ma znaczenia. Konstytuuje si ono dopiero w konkretnym kontekcie/kontekstach 15. To wanie kontekst jest integraln czci gestu i wraz z nim oraz z innymi kodami semiotycznymi tworzy jego struktur znaczeniow. Przy tym naley zauway , e moe ona w wielu przypadkach przyjmowa form struktury szkatukowej, tzn. konteksty wsze bd zawieray si w kontekstach szerszych, ale kady z nich bdzie niejako dookrela znaczenie wykonywanego gestu. W przypadku omawianych gestów rytualnych konteksty budujce ich semantyk mog ukada si nastpujco: gest – obrzd – wiatopogld ludowy – religia. Jeli za chodzi o procesualno gestów, to wynika ona z jednej strony z samej istoty gestów, które s zachowaniami kinezycznymi, a te w wielu przypadkach mona opisa jako dziaania trójfazowe (np. podanie rki skada si z fazy otwarcia dotyku i zamknicia lub – stosujc pewne uogólnienie – z fazy pocztkowej, przejciowej i ko cowej16), z drugiej za z ich komunikacyjnego charakteru. Gest bowiem jest aktem komunikacyjnym, który zawsze bdzie nadawany, odbierany i interpretowany w konkretnym kontekcie. Interpretacja kontekstowa zakada wic nierozczno dyskursu i gestu, dlatego znaczenie gestu nie jest dane, lecz wytwarzane17. Krótko mówic, kade wykonanie gestu jest jego czasoprzestrzenn aktualizacj, która sprawia, e jego jednoznaczne odczytanie bdzie zawsze odbywao si w nowych kontekstach. 15. B r o c k i. Jzyk ciaa w ujciu antropologicznym s. 229. Por. tame s. 224 i 233. 17 Tame s. 226. 16.
(9) SEMIOTYKA GESTÓW RYTUALNYCH. 95. Zanim jednak przejd do omówienia semiotycznego modelu opisu gestów rytualnych, proponuj wskaza kilka wyznaczników, które charakteryzuj i wyróniaj dziaania obrzdowe od innych zachowa kulturowych. Gesty rytualne zatem – Stanowi szeroki zbiór, obejmujcy ruchy rk oraz postawy ciaa, o ile s znaczcym elementem w obrzdzie. M. Brocki, definiujc gest jako „znaczcy (czyli komunikujcy i posiadajcy interakcyjny charakter) ruch i ukad (w przestrzeni i czasie) ciaa, wraz z towarzyszcym mu kontekstem dziaa , zwizanych z nim procesem wytwarzania znaczenia”18, nie ogranicza go tylko do ruchów rk czy innych czci ciaa, ale wskazuje znacznie szerszy zakres tego pojcia. Uwzgldnienie kinezycznego i proksemicznego aspektu gestu pozwala opisa i zinterpretowa take postawy ciaa oraz jego ruch w przestrzeni. W takim ujciu gestem bdzie np. obchodzenie i okadzanie domostw w celach ochronnych, a take przyjcie postawy klczcej czy padanie do nóg podczas bogosawie stwa lubnego. – Wpisane s w struktur obrzdu. Porównujc definicje obrzdu, mona zauway , e gesty – okrelane synonimicznie jako dziaania, czynnoci, praktyki – wraz z uczestnikami obrzdu, elementami werbalnymi i przedmiotowymi, tworz komplementarn cao symboliczn wpisan w konkretn przestrze i realizowan w okrelonym czasie 19. Z kolei obrzd jest dla gestów podstawowym i integralnym kontekstem gwarantujcym ich poprawne odczytanie. Na przykad gest uderzania wymaga uycia przez uczestnika sytuacji obrzdowej konkretnego atrybutu przedmiotowego w postaci zielonej gazki bd powiconej palmy, a znaczenia nabiera wówczas, gdy uczestnik obrzdu wykona t czynno w sposób uwicony tradycj, w wyznaczonej przez obrzd przestrzeni i w okresie wielkanocnym, wypowiadajc przy tym przypisane temu dziaaniu formuy sowne. Dopiero zaistnienie wymienionych czynników i wykonanie gestu sprawia, e ma on charakter performatywny – poprzez t czynno przekazywane s siy witalne w celu zapewnienia zdrowia, podnoci, ochrony przed zem itp. – Realizuj funkcje wynikajce z sytuacji obrzdowej. Gesty s operatorami majcej dokona si w obrzdzie zmiany, wyznaczaj i sygnalizuj poszczególne etapy/fazy obrzdu. 18. Tame s. 94. Por. np. Z. S t a s z c z a k. Obrzd. W: T a (red.). Sownik etnologiczny. Terminy ogólne. Warszawa–Pozna : PWN 1987 s. 257. +.=. \ ^. &'
(10) . (
(11) ) " !
(12) *
(13) * . : =#& 1995 s. 63. W.J. B u r s z t a. Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje. Pozna 1998 s. 111. 19.
(14) 96. KATARZYNA KRACZO. – To niezmienne w formie i treci dziaania utrwalajce wartoci kulturowe. Gesty rytualne, w przeciwie stwie do czynnoci o charakterze emocjonalnym, s powtarzalnym elementem tradycji przekazywanej z pokolenia na pokolenie. S to gesty wyuczone, a sens ich wykonywania i ustalony schemat dziaania zawieraj si w kontynuacji odwiecznego porzdku natury i spoecze stwa. Std te gesty rytualne – podobnie jak rytua – s wyznacznikiem kulturowej i religijnej tosamoci grupy spoecznej, a take form integracji zbiorowoci ludzkich 20. Przykadem ilustrujcym t cech czynnoci rytualnych moe by gest dzielenia si opatkiem, który powtarzany co roku podczas wieczerzy wigilijnej wedug przyjtego i przekazywanego z pokolenia na pokolenie scenariusza umacnia wizi rodzinne oraz buduje swoist communitas, odnoszc si take do sfery metafizycznej.21 – Maj charakter symboliczny. Wieloznaczno gestów rytualnych jest wynikiem relacji semantycznych, jakie zachodz midzy gestem a kontekstem, w którym jest wykonywany. Na przykad znak krzya, w zalenoci od sytuacji obrzdowej, moe by interpretowany jako gest sakralizujcy, apotropeiczny, gest dobrego pocztku, bogosawie stwa, ale take jako gest niszczcy 22. Warto przypomnie , e wedug semiotyków kultury symbole s „gbinowymi generatorami pamici”, zachowujcymi pami o swoich poprzednich uyciach i podlegajcymi transformacjom23. Dlatego gesty s otwarte na nowe uycia, nowe interpretacje i nowe konteksty, pomnaajc tym samym sfer swoich znacze symbolicznych.. MODEL OPISU GESTU RYTUALNEGO. Analizowanie tekstów kultury, a tym samym gestów rytualnych wymaga ustalenia postpowania naukowego dla wypracowania moliwie najlepszej metody badawczej. Na podstawie poczynionych wyej ustale teoretycznych, nawizujc do semiotycznego modelu kultury zaproponowanego przez badaczy z Moskwy i Tartu i ich kontynuatorów, proponuj zastosowa analiz semiotyczn do zbudowania modelu opisu gestu rytualnego. „Analiza semiotyczna – jak pisze S. 'ókiewski – nie wyjania wypowiedzi jako indy20. H. Z i m o . Rytua. W: Encyklopedia katolicka. T. 17. Lublin: TN KUL 2012 k. 713. I. i K. K u b i a k. Chleb w tradycji ludowej. Warszawa: LSW 1981, s. 177. 22 Szerzej na temat symboliki gestu krzya zob. K. K r a c z o . Gest gestów – o znaku krzya w kulturze ludowej. „Przegld Religioznawczy” 2012 nr 4 (246) s. 187-196. 23 ' y k o. Semiotyka kultury. Szkoa tartusko-moskiewska s. 105. 21.
(15) SEMIOTYKA GESTÓW RYTUALNYCH. 97. widualnych ekspresji twórczych, wyjania natomiast budow tekstów jako realizacji spoecznych systemów semiotycznych, porzdków znaków, sucych kodowaniu i dekodowaniu informacji w tyche tekstach utrwalonych, wyjania zatem nie to, co twórcze, niepowtarzalne oraz indywidualne, ale opisuje to, co w komunikacji spoecznej jest wanie spoeczne, wspólne, systemowe” 24. Nieco inne walory tego postpowania badawczego wskazuje Krzysztof Pitkowski, podkrelajc, e metoda semiotyczna polega na „wydobywaniu aspektów znaczcych z rozmaitych zjawisk kulturowych i na odnoszeniu ich do symbolicznego kontekstu kulturowego. Analitycznie wyodrbnia si wtedy znaczenia kulturowe i odnajduje ich relacje z szerszymi systemami semiotycznymi w kulturze, a take analizuje si semiotycznie sytuacj komunikowania, a wic kulturowo-spoeczny kontekst funkcjonowania znaków”25. Zaadaptowanie metody semiotycznej do etnologicznych bada nad kultur pozwoli na caociowe ujcie zachowa obrzdowych i – co si z tym wie – usystematyzowanie ich znacze symbolicznych. Struktur modelu opisu gestu rytualnego w sposób klarowny wyznaczaj wic trzy paszczyzny analizy semiotycznej: syntaktyczna, semantyczna i pragmatyczna. 1. PASZCZYZNA SYNTAKTYCZNA Analiza syntaktyczna ma na celu wyodrbnienie i nazwanie poszczególnych elementów/znaków, z których skada si tekst kultury oraz ukazanie istniejcych midzy nimi relacji. W wielokodowej strukturze obrzdu gest moe wystpowa w sekwencji z innymi gestami, np. w bogosawie stwie lubnym mog pojawi si w rónej konfiguracji takie gesty, jak znak krzya, pocaunek, woenie rk, pokropienie wod wicon. W wielu innych sytuacjach wykonanie gestu wymaga uycia atrybutu przedmiotowego, który w obrzdzie, ale i dla samego gestu, staje si istotnym elementem znaczcym np. uderzanie palm/ gazk wierzbow, zakopywanie Ewangelii/powiconych pokarmów czy dzielenie weselnego korowaja. Znakom niewerbalnym nierzadko towarzysz wypowiedzi sowne w postaci utrwalonych formu bd tekstów, np. rytualnemu gestowi obmywania si w rzece w Wielki Pitek towarzyszya modlitewna sentencja: Wodziczko, czyciczko obmywaa kamienie, korzenie, obmyj i mnie grzeszne stworzenie! 26 24. S. ' ó k i e w s k i. Przedmowa. W: Semiotyka kultury s. 49-50. K. P i t k o w s k i. Semiotyczne badania nad kultur$ w etnologii. Studium metodologiczne. Toru : UMK 1993 s. 25. 26 B. O g r o d o w s k a. Polskie obrzdy i zwyczaje doroczne. Warszawa: Muza 2005 s.140. 25.
(16) 98. KATARZYNA KRACZO. Wymienione powyej znaki na paszczy nie syntagmatycznej mog budowa nastpujce typy relacji: – wspówystpowanie ze sob znaków (np. gesty wykonywane s w czasie piewania pieni korowajowych czy oczepinowych); – wzajemne pobudzanie si w celu odkrywania znacze symbolicznych (pie aktywizuje zachowanie gestyczne, gest wymaga uycia rekwizytu, np. uderzanie opat o powa podczas wypieku chleba); – dominacja jednej kategorii znaków, podczas gdy inne peni funkcj pomocnicz (w obrzdzie koldowania dominujc kategori znaków s wypowiadane sowa, gesty szturchania, kucia czy bodzenia wykonywane przez postacie obrzdowe, niejako w tle pozostaj – cho take znaczce – teksty piewanych kold czy wypowiadanych ycze ); – redundancja, czyli zwielokrotnienie i zintensyfikowanie znaczenia jakiego elementu (np. podczas przygotowywania ciasta weselnego mona zaobserwowa zwielokrotnianie symboliki krgu, co realizowane jest jednoczenie w formie gestu okrania ciasta, ruchu dookoa, a take ksztatu korowaja oraz rodzaju ozdób w postaci warkoczy, a cuchów ukadanych na obwodzie ciasta); – redukcja i odniesienie znaku tylko do kontekstu, w którym wystpuje, co mona zaobserwowa np. w sytuacji powitania, kiedy zostaje ono ograniczone tylko do zdjcia/uchylenia czapki na znak szacunku wobec spotkanej osoby27. Tak przeprowadzona analiza syntaktyczna pozwala ustali sownik systemu gestycznego i jego gramatyk, czyli reguy czenia podstawowych jednostek skadowych. Szukajc analogii midzy systemem gestycznym a systemem jzykowym – majc w pamici sformuowan wczeniej tez dotyczc nieautonomicznoci gestu – za podstawow jednostk znaczc tego systemu naley uzna nie pojedynczy znak/gest (w systemie jzykowym odpowiadajcy leksemowi), ale raczej syntagmatyczny zespó gestu (bdcy odpowiednikiem zdania), oparty na relacji co najmniej dwóch jednakowych bd rónych rodzajów znaków28. 27. K. P i t k o w s k i. Niewerbalne komunikowanie si w obrzdzie weselnym w polskiej kulturze ludowej XIX w. Podstawy analizy pragmatycznej. „Lud” 65 : 1981 s. 50. Por. K. K r a c z o . Gesty i zachowania obrzdowe towarzysz$ce przygotowaniu i spoywaniu weselnego korowaja. W: J. A d a m o w s k i, M. W ó j c i c k a (red.). Tam na Podlasiu IV. Lublin 2013 (w druku). 28 Por. B r o c k i. Jzyk ciaa w ujciu antropologicznym s. 212-223..
(17) SEMIOTYKA GESTÓW RYTUALNYCH. 99. 2. PASZCZYZNA SEMANTYCZNA Analiza semantyczna gestu ma na celu „ujawnienie sposobu modelowania obrazu rzeczywistoci, któr tekst [gest jako tekst kultury – K.K.] reprezentuje, oraz odczytanie treci (znaczenia) znaków skadajcych si na dany tekst, jak maj poza kontekstem obecnego tekstu (same) oraz w jego ramach, jako cz caoci”29. Na tym etapie postpowania naukowego badacz analizuje relacje midzy gestem a kontekstem, przy czym naley doda , e relacje te mog mie charakter wewntrz-, jak i pozatekstowy. Kady znak i kontekst, który tworzy struktur tekstow gestu, buduje take jego znaczenie. Proces interpretacji i odczytywania tych znacze przebiega wic w okrelonych ramach, które Edward Hall nazywa ramami sytuacyjnymi (situational frame). Ramy te s podstaw identyfikacji jednostek analitycznych, stanowi tworzywo i konteksty, w których pojawia si dziaanie. Mog one obejmowa komponent jzykowy, kinezyczny, proksemiczny, czasowy, spoeczny, materialny, osobowociowy i wiele innych.30 Spróbuj odnie te zaoenia do konkretnego przykadu. Gospodarz, który w uroczysto Ofiarowania Pa skiego (2 lutego) wypala powicon gromnic znak krzya na belce stropowej, wykonuje de facto gest krzya, poprzez który sakralizuje przestrze domow, by w ten sposób ochroni j przed zymi ywioami i wszelkim zem. Sakralny wymiar tego gestu odczytujemy w tej konkretnej sytuacji przez pryzmat nie tylko samej czynnoci, ale równie powiconej gromnicy, a take sytuujc go w czasoprzestrzeni obrzdu, która gwarantuje pozytywny skutek w przyszoci – ochron domu 31. Taki sposób interpretacji, prowadzcy do dookrelenia znaczenia gestu, przebiega wewntrz tekstu, czyli struktury, któr wspótworzy z innymi komponentami semantycznymi. Genetycznie jednak analogicznych gestów mona w wielu innych pozatekstowych kontekstach odnale duo wicej. W kulturze tradycyjnej prace polowe (orka, siew, niwa) rozpoczynano nie tylko od przeegnania si w celu zapewnienia sobie Boej przychylnoci, ale na przykad na ksztat krzya wysiewano pierwsz gar ziarna (pochodzc z wianków powiconych na Matk Bosk Zieln) czy rysowano krzy na polu przed pierwsz ork, co take naley odczyta jako gesty sakralizujce i apotro-. 29. T e n e. Etnografia semiotyczna w Polsce s. 207. E. H a l l. Poza kultur$. Prze. E. Go dziak. Warszawa: PWN 1984 s. 172. 31 Por. A. K o c i u k. Dom w wierzeniach i zwyczajach ludowych mieszkaców gminy Borki. Wybrane zagadnienia. W: J. A d a m o w s k i, M. W ó j c i c k a (red.). Tam na Podlasiu III. Wierzenia i religijno. Wola Osowi ska 2011 s. 149-154. 30.
(18) 100. KATARZYNA KRACZO. peiczne 32. Poszukiwanie nowych pozatekstowych kontekstów gestu jest kolejnym etapem analizy semantycznej. Poprzez zestawienie i porównanie wielu rónych kontekstów moemy sprawdzi , czy dany gest realizuje podobne czy odmienne funkcje w rónych sytuacjach obrzdowych, ale take zbada , czy wystpuj inne gesty, bdce wobec niego synonimiczne. Poprawne odczytanie znaczenia gestu wie si równie z odniesieniem do wielu szerszych kontekstów. Przywoane gesty s bowiem odzwierciedleniem postawy religijnej ich wykonawców, a wic, mówic jzykiem semiotyków kultury, realizuj model rzeczywistoci, którego s czci. Widzimy zatem, e gest rytualny sam w sobie nie niesie uniwersalnie jednoznacznej informacji i znaczenia, lecz odsya do kulturowej kompetencji interpretatora, która wymaga uycia w procesie interpretacji wielu nakadajcych si kryteriów i kontekstów symbolicznych33. To pozatekstowe poszukiwanie kontekstów i funkcji prowadzi do kolejnego etapu odkrywania znacze gestów. 3. PASZCZYZNA PRAGMATYCZNA Analiza semiotyczna nie moe ogranicza si tylko do pojmowania gestów jako struktur znakowych uwikanych w sie relacji wewntrz- i pozatekstowych. Wyjcie poza tekst, czyli poszukiwanie dodatkowych kontekstów, co zostao ju wczeniej zasygnalizowane, otwiera na paszczy nie analizy pragmatycznej nowe moliwoci poszukiwania znacze naddanych analizowanych gestów. Na poziomie pragmatyki wyra nie uwidacznia si perspektywa antropologiczna, która buduje podmiotowy obraz gestów. W tym miejscu gest rytualny jako tekst kultury analizowany jest nie jako struktura, ale jako proces, w którym czowiek-podmiot dziaajcy tego procesu nie tylko wykonuje gest przekazany wraz z tradycj, ale take w pewien sposób aktualizuje jego znaczenie w nowym kontekcie. Gest zostaje wic wpisany w akt komunikacji kulturowej, przy czym schemat tej komunikacji nie jest prostym schematem (nadawca – komunikat – odbiorca), ale zoonym procesem, w czasie którego dokonuje si interpretacja gestu. M. Brocki przedstawia schemat komunikacji gestycznej w nastpujcy sposób: nadawca (dziaajcy) + kontekst (kompetencja nadawcy) – interpretator + kontekst (kompetencja odbiorcy)34. Na przykadzie tego schematu mona zauway , 32. J. A d a m o w s k i. Kategoria przestrzeni w folklorze. Studium etnolingwistyczne. Lublin: Wyd. UMCS 1999 s. 220. 33 B r o c k i, Jzyk ciaa w ujciu antropologicznym s. 87-88. 34 Tame s. 230..
(19) SEMIOTYKA GESTÓW RYTUALNYCH. 101. e interpretacja gestu nie jest interpretacj znaczenia ukrytego w samej czynnoci, ale jego odczytywaniem przez pryzmat wielu kontekstów, systemów semiotycznych i kompetencji zarówno nadawcy (podmiotu wykonujcego), jak i odbiorcy (badacza). Dla nadawcy gest rytualny bdzie zawsze znaczc czynnoci wykonywan tu i teraz, osadzon w czasoprzestrzeni obrzdu. Gospodarz, który w wigilijny wieczór wychodzi do ogrodu i somianym powrósem obwizuje drzewka owocowe, wierzy, e gest ten (wykonywany kadego roku w tym dniu, take przez jego ojca i dziadka) zapewni obfite zbiory. Jego interpretacja odnosi si wycznie do tego wskiego kontekstu obrzdowego. Z kolei badacz, który wobec tej sytuacji stoi niejako z boku, interpretuje gest poprzez zestawienie go z innymi podobnymi czynnociami zapewniajcymi urodzaj, które wykonywane s take w innych, ale funkcjonalnie podobnych kontekstach obrzdowych. Ponadto badacz, mówic metaforycznie, jest posiadaczem szkatuki, w której zamknite s kolejne zawierajce si w sobie konteksty, za których pomoc moe on interpretowa gest przez pryzmat wiejskiej pobonoci, tradycyjnego wiatopogldu, kultury tradycyjnej czy religii. W ten sposób poprzez szereg mechanizmów badawczo-analitycznych dochodzimy do wniosku, e czowiek jako uczestnik obrzdu i podmiot dziaa poprzez rytualnie wykonywane gesty wartociuje przestrze wokó siebie, zapewnia sobie pomyl przyszo , manifestuje przywizanie do tradycji, ujawnia swój wiatopogld, a take wskazuje i wyraa podane wartoci kulturowe, utrwalajc tym samym zasady kulturowego uporzdkowania wiata. To sprawia, e gesty rytualne moemy nazwa. gestami symbolicznymi, penicymi wane funkcje w spoecznoci i jej kulturze. Analiza pragmatyczna pozwala wic interpretowa gesty jako swoisty dyskurs kulturowy, a ten jest nieko czcym si procesem, w toku którego wszelkie zjawiska kulturowe, a tym samym take gesty rytualne, podlegaj cigym przemianom, implikujc nowe uycia i znaczenia.. PODSUMOWANIE. Omówione (w duym skrócie) zaoenia metodologiczne sytuuj gesty rytualne na pograniczu dwóch dyscyplin naukowych wspóczesnej humanistyki: semiotyki i antropologii kulturowej. Poczenie tych dwóch tradycji badawczych pozwoli ukaza moliwie pen eksplikacj poszczególnych gestów rytualnych oraz zbudowa model ich opisu oparty na wieloaspektowej i wielopoziomowej interpretacji kontekstowej..
(20) 102. KATARZYNA KRACZO. Zaproponowany model opisu semiotycznego moe sta si take wzorem do opisu innych zjawisk kulturowych powizanych z systemem gestycznym poprzez budowanie relacji midzy wtórnymi systemami modelujcymi.. BIBLIOGRAFIA A d a m o w s k i J.: Kategoria przestrzeni w folklorze. Studium etnolingwistyczne. Lublin: Wyd. UMCS 1999. B a c h t i n M.: Estetyka twórczoci sownej. Prze. D. Ulicka. Warszawa: PIW 1986. B r o c k i M.: Antropologia. Literatura – Dialog – Przekad. Wrocaw: Wydawnictwo Katedry Etnologii 2008. B r o c k i M.: Jzyk ciaa w ujciu antropologicznym. Wrocaw: Wyd. Astrum 2006. B u r s z t a W.J.: Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje. Pozna : Zysk i S-ka 1998. C i o e k T., O l d z k i J., Z a d r o y s k a A.: Wyrzeczysko: o witowaniu w Polsce. Warszawa: LSW 1976. D r a b i k W.: Cztery pory ycia (o wspózalenoci obrzdów dorocznych i rodzinnych). „Polska Sztuka Ludowa” 1990 nr 1 s. 15-30. D r o z d o w i c z J.: Problem systemowego charakteru zjawisk religijnych i kulturowych w ujciu antropologii symbolicznej. „Przegld Religioznawczy” 2006 nr 1 s. 83-114. H a l l E.: Poza kultur. Prze. E. Go dziak. Warszawa: PWN 1984. J a n u s E., M a y e n o w a M.R. (red.). Semiotyka kultury. Warszawa: PIW 1977. K a r c z m a r z e w s k i A.: Symbolika niektórych atrybutów i dziaa weselnych. W: Wesele. Materiay z konferencji „Obrzdowo weselna w Rzeszowskiem – tradycja i wspóczesno ”. Rzeszów: Muzeum Okrgowe w Rzeszowie 1999 s. 53-69. K o c i u k A.: Dom w wierzeniach i zwyczajach ludowych mieszka ców gminy Borki. Wybrane zagadnienia. W: J. A d a m o w s k i, M. W ó j c i c k a (red.). Tam na Podlasiu III. Wierzenia i religijno . Wola Osowi ska 2011 s. 147-163. K r a c z o K.: Gest gestów – o znaku krzya w kulturze ludowej. „Przegld Religioznawczy” 2012 nr 4 (246) s. 187-196. K r a c z o K.: Gesty i zachowania obrzdowe towarzyszce przygotowaniu i spoywaniu weselnego korowaja. W: J. A d a m o w s k i, M. W ó j c i c k a (red.). Tam na Podlasiu IV. Lublin: 2013 (w druku). K r a c z o K.: Zwyczajowe i obrzdowe gesty sakralne w krajobrazie kulturowym wsi. W: S. B e r n a t, M. F l a g a (red.). Sacrum w krajobrazie. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego nr 17. Sosnowiec: Komisja Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geograficznego 2012 s. 138-147. K u b i a k I. i K.: Chleb w tradycji ludowej. Warszawa: LSW 1981. e s k a - B k K.: Bogosawie stwo w tradycyjnym obrzdzie weselnym. „Literatura Ludowa” 1999 nr 2 s. 15-27. ~ # ..: %~ # # ^ #{ ~& ~. „\&{ % #{~ ~~”. \. 2. \ 1965. o t m a n J., U s p i e n s k i B.: O semiotycznym mechanizmie kultury. Prze. J. Faryno. W: E. J a n u s, M.R. M a y e n o w a (red.). Semiotyka kultury. Warszawa: PIW 1977 s. 147-170. o t m a n J.: Uniwersum umysu. Semiotyczna teoria kultury. Prze. B. 'yko. Gda sk: WUG 2008..
(21) SEMIOTYKA GESTÓW RYTUALNYCH. 103. M a s o w s k a E.: Fantomy pamici. Pami semantyczna pocaunku. W: J. A d a m o w s k i, M. W ó j c i c k a (red.). Pami jako kategoria rzeczywistoci kulturowej. T. 6. Lublin 2012 s. 129-141. O g r o d o w s k a B.: Polskie obrzdy i zwyczaje doroczne. Warszawa: Muza 2005. P i t k o w s k i K.: Niewerbalne komunikowanie si w obrzdzie weselnym w polskiej kulturze ludowej XIX w. Podstawy analizy pragmatycznej. „Lud” T. 65: 1981 s. 33-53. P i t k o w s k i K.: Semiotyczne badania nad kultur w etnologii. Studium metodologiczne. Toru : UMK 1993. S t a s z c z a k Z. (red.): Sownik etnologiczny. Terminy ogólne. Warszawa–Pozna : PWN 1987. \ ^ +.=.: { #&#! . % !#^ ~ # # . : =#& 1995 U s p i e n s k i B., Religia i semiotyka. Prze. B. 'yko. Gda sk: Sowo/Obraz/Terytoria 2001. W ó j c i c k a M:. Tekst kultury jako struktura i proces. W: J. S z a d u r a, A. K o w a l s k a (red.). Tekst – kontekst – intertekst. Lublin (w druku). Z i m o H.: Rytua. W: Encyklopedia katolicka. T. 17. Lublin: TN KUL 2012 k. 713. ' ó k i e w s k i S.: Przedmowa. W: E. J a n u s, M.R. M a y e n o w a (red.). Semiotyka kultury. Warszawa: PIW 1977 s. 5-64. ' ó k i e w s k i S.: Teksty kultury. Studia. Warszawa: PWN 1988. ' y k o B.: Semiotyka kultury. Szkoa tartusko-moskiewska. Gda sk: sowo/obraz terytoria 2009.. SEMIOTICS OF RITUAL GESTURES: SOME OBSERVATIONS ON THE RESEARCH METHOD Summary The present paper proposes a semiotic description, analysis and interpretation of the (extraliturgical) ritual gestures, attested in the traditional Polish family and year-cycle rituals. Basing on the principles outlined by the Tartu-Moscow school of semiotics, the author builds a framework for the description of a ritual gesture. The structure of such gestures is defined on three levels of semiotic description: syntactic, semantic and pragmatic. The research method applied in the study allows for building a comprehensive explication of individual gestures by extracting meaningful aspects of their structure, indicating relationships between them and putting them against the symbolic, cultural context. Translated by Marta Wójtowicz. Sowa kluczowe: gest rytualny, kultura, obrzd, semiotyka, tekst kultury. Key words: ritual gesture, culture, ritual, semiotics, text of culture..
(22)
Powiązane dokumenty
Так, несомненной заслугой поэта-исполнителя является обогащение соб ственного поэтического наследия рядом сказовых бытовых баллад (следует подчеркнуть,
Comparing a double or a single row of pores, a higher shear stiffness of DR-Y geometries com- pared to SR-Y adhesives originated from a lower aspect ratio and a higher
Niezaleznosc w mysleniu i dzialaniu jest cechq osobowoSci tworczej Naukowcy, mimo istniejqcych roinic indywidu- alnych w zakresie ,,bycia tworczym uczonym", wyrozniajq sic
Owe informacje zebrał najpierw Teodor Wot- schke (1916), a ostatnimi czasy Halina Kowalska (PSB) i Ta- deusz Oracki (Słownik biograficzny Warmii...). Teraz ich ustale- nia
Było to możliwe tylko dlatego, że „Pales- tra ” potrafiła — poprzez dobór autorów i tematów — wyjść poza ściśle zawodowe problemy i pisać o
Giambatistta Vico a polska myśl humanistyczna 69 Tematy wspólnoty, kształtowania się społeczeństwa, a także osiągnięć cywi.. lizacyjnych były podstawowymi wątkami
Por un lado, desde la óptica de los estudios de género y de la marginalidad, Chang-Ro- dríguez presenta el Discurso en loor de la poesía y la Epístola a Belardo como textos
W optyce Marcina Lubasia strategiczne dla tożsamości dyscypliny intensywne
