- 49
CHRYSTUS - "ŚWIEC4C4 GWIAZDĄ PORANNĄ" /A p 2 2 , 1 6 / WE WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ LITERATURZE I SZTUCE
P o cz ą tk o w y t e k s t E w a n g e lii J a n a , nazyw any P r o lo g ie m , a o b o jm u ją o y 18 w e r s e t ó w , w ią ż e s i ę z ca ły m utworom j a k o w pro w a d z e n ie w k r ą g j e g o z a s a d n ic z y c h z a g a d n ie ń o r a z z a w ie r a p o d sta w o w e p o j ę c i a i t e m a t y , p r z e w i j a j ą c e s i ę p ó ź n ie j p o p r z e z o a - ł ą E w a n g e lię ^ . W n a jn o w s z y c h b a d a n ia c h nad P r o lo g ie m d om in u je o p i n i a , w ed łu g k t ó r e j E w a n g e li s t a w y k o r z y s t a ł w c z e ś n i e j s z y hymn**. Głównym z a g a d n ie n ie m b y ło u s t a l e n i e t r e ś c i ow ego p i e r w o tn e g o hymnu. C h o o ia ż p o s z c z e g ó l n i b a d a c z e r ó ż n i ą s i ę w j e g o k o n s t r u k c j i , t o je d n a k w s z y s o y z g o d n ie n a z y w a ją go hymnem o Lo g o s i e . S to so w a n a nazw a o k r e ś l a zarów no t r e ś ć , j a k 1 p o o h o d z e - n i e hymnu**.
1 E w a n g e lia w e d łu g ś w .J a n a . W s t ę p -P r z e k ła d z o r y g in a łu - k o m e n - t a r z . O praoow ał k s .L .S t a o h o w ia k , Pozn ań-W arszaw a 1 9 7 5 . 2 R .B u ltm a n n , D er r e l i g i o n s g e s c h i c h t l i c h e H in te r g r u n d d e s
P r o l o g s zum J o h a n n e s E v a n g e llu m , w: E u c h a r i s t e r i o n I I . F e s t s c h r l f t fH r H .G u n k e l, G H ttin g e n i 9 2 3 , 3 - 2 6 , p r z e d r u k w: R .B u ltm a n n , E x e g e t l o a . A u fsH tze z u r E r fo r s c h u n g d e s N euen T e s t a m e n t s , T H bin gen 1 9 6 7 , 1 0 - 3 5 ; E.KHsemann, A ufbau und A n l ie g e n d e s J o h a n n e is c h e n P r o l o g s , w: L i b e r t a s C h r is t i a n a . F e s t s c h r l f t fH r F . D e l e c a t , MHnohen 1 9 5 7 , 7 5 - 9 9 ; p r z e d r u k w: E x e g e t i s c h e Y er su c h e und B e s in n u n g e n I I , GHt t i n g e n 1 9 7 0 ; E .H a en o h o n , P rob lem o d e s J o h a n n e is c h e n P r o l o g s , w: G o tt und H e n so h . G esam m elte A u f s H t z e , T H bin gen 1 9 6 5 ,
1 1 4 - 1 4 3 ; W . E l t e s t e r , D er L ogos und s e i n P r o p h e t, w: A popho- r o t a F e s t s c h r l f t E .H a e n o h ęn , B e r l i n 1 9 6 4 , 1 0 9 - 1 3 5 ; H.Langkam m er, Hymny c h r y s t o l o g i c z n e Nowego T e s ta m e n tu . N a j s t a r s z y o b r a z C h r y s t u s a , K a to w ic e 1 9 7 6 , 1 8 - 1 9 ,3 8 ; R .S o h n a c k e n b u r g , Logos-H ym nus und j o h a n n e i s c h e r P r o l o g , " B i b l l s o h e Z e i t - s o h r i f t " N .F . 1 / 1 9 5 7 / 6 9 - 1 0 9 ; t e n ż e , Das J o h a n n e s e v a ń g e - liu m I T o i l E i n l e i t u n g und Kommentar zum N euen T e s t a m e n t , IV , F r e ib u r g 1 9 6 7 , 1 9 7 -2 0 7 /E ln fH h r u n g i n don P r o l o g / ; A . F e u i l l e t , Lo P r o lo g u e du Q u a trlem e E v a n g i l e . Ś tu d e de t h ć o l o g i e j o h a n n ią u e , P a r i s 1 9 6 8 , 1 7 9 -2 0 3 /L a p r e h i s t o ^ r e du P r o l o g u e . T h e o r ^ e s d i v e r s e s . O b s e r v a t io n s o r i t i ą u e a p r o p o s d e l ' h y p o t h e s e d 'u n m oroeau p r Ć o x is t a n t e t r a p p o r t s du P r o lo g u e a v o o l o o o r p s de l ' ś v n n g i l o / . 3 A utorem w n ik liw e j a n a l i z y w s z y s t k lo h n a jn o w s z y c h p o gląd ów na p r o c e s p o w s t a n ia P r o lo g u i j e g o z w ią z e k z E w a n g e lią J a na j e s t R .E .B ro w n , The G o sp e l a o c o r d in g to J o h n / I - X I 1 / ,
50
-H.Zimmermann przedstawił nowe określenie formy i treści te go hymnu oraz jego rolę w całej Ewangelii Jana. Zrekonstruowany przez niego hymn składa się z trzech siedmiowersetowych strof i należy do grupy hymnów o Chrystusie^. Ewangelista przekształoił hymn o Chrystusie na hymn o Logosie, którego własną interpreta cję zamieśoił w pierwszym wersecie. Połączenie wypowiedzi o Logo sie z hymnem chrystologicznym ma określone konsekwencje: Chrystut jest Logosem^, a Logos jest dawcą życia i światła. Te dwa poję cia wiążą się ściśle w Ewangelii Jana: życie, które było w Logo sie, oznacza dla ludzi światło. Logos jest prawdziwym światłem i swym przyjściem na świat oświeca każdego człowieka. W tym sen sie Jezus mówi o sobie: "Ja jestem światłem świata. Kto idzie ze mną nie będzie chodził w ciemności, lecz będzie miał światło ży- oia" /8,12/. Ewangelia Jana charakteryzuje działanie Logosu-Chry- stusa w świecie za pomocą symboliki światła, która pełniła donio słą rolę w hellenistycznej mistyoe^ oraz wczesnochrześcijańskiej egzegezie starotestamentowego kultu solarnego, występującego w podstawowych dla tego zagadnienia tekstach , zwłaszcza w proroo- twie Malachiasza: "A dla was, ozcząoych moje imię, wzejdzie słońce sprawiedliwości" /3,20/^.
New York 1966, 18-23 /Problem of the Relation of the Prolo- gue to the Gospel. The Formation of the Prologue/.
4 H.Zimmermann, Chrlstushymnus und johanneischer Prolog, w:
Neues Testament und Kirche. FHr R.Schnaokenburg, herausg. J.Gnilka, Freiburg-Basel-Wien 1974, 249-265.
5 O.Cullmann, Die Christologie des Neuen Testaments, THbingen
19633, 255-275 /Jesus der Logos, i. Der Logos in Hellenismus 2. Der Logos im Judentum. 3. Der auf Jesus angewandte Logos- begriff/.
6 H.Kleinkneoht, Der Logos im Griechentum und Hellenismus, w:
Theologisches WHrterbuch zum Neuen Testament, Stuttgart 1942 IV 76-89; C.H.Dodd, The Interpretation of the Fourth Gospel, Cambridge 1960, 54-73 /Hellenistic Judaism Philo of Alezan- dria/.
7 J.Hempel, Die Liohtsymbolik im Alton Testament, "Studium Ge nerale" 13/1960/ 352-368; A.M.Gierlioh, Der Llchtgedanke ln den Psalmen. Eine termlnologlsoh-exegetische Studie, Diss., Freiburg 1940.
8 H.Kahner, Das ohristliche Mysterium von Sonne und Hond,
"Eranos-Jahrbuch" 3/1943/ 305-404; tenże, Das ohristliche Mysterium der Sonne, w: Die Sonne, Lioht und Leben, herausg. unter der Deitung von J.Jobe, Freiburg Br. 1975, 59-79.
3 i
Klemens A le k s a n d r y js k i p r z e k a z a ł n a j w c z e ś n ie j s z e znane z a s to s o w a n ie b i b l i j n e g o t y t u ł u : " s ło ń c e s p r a w ie d liw o ś c i" do osoby C h r y s tu s a . Taką i n t e r p r e t a c j ę p r o r o c tw a M a la c h ia sz a w A le k s a n d r ii p r z y g o to w a ła m ie jsc o w a s z k o ła e g z e g e t y c z n a , k t ó r a pojmowała s p r a w ie d liw o ś ć i m ądrość ja k o t y t u ł y c h r y s t o l o g i c z n e ^ . N a j s t a r s z e zań z a b y tk i s z t u k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j - m alo w id ła w rzym sk ich katakumbach - o b r a z u ją ta je m n ic ę W c ie le n ia Syna B ożego w t r z e c h sc e n a c h : w P r o r o c tw ie Balaam a, Bożym Na r o d z e n iu i P o k ło n ie Magów. C h o cia ż każda z ty c h s c e n a k c e n tu j e odmienny a s p e k t I n k a r n a c j i, tw o rzą one pod w zględem id e o wym j e d e n obrazowy z e s p ó ł , p on iew aż mają w sp óln y motyw ś w ia t ł a . Prorok Balaam w sk a zu je na g w ia z d ę , k tó r a w y n ij d z ie z J a kuba. Gdy n a d e s z ła p e ł n i a o z a su trzem Magom z e Wschodu, sz u k a jącym nowo narod zon ego K r ó la ż y d o w sk ie g o , u k a z a ła s i ę n ie z w y k ł a g w ia z d a . J e j ś w i a t ł o p r z y w io d ło i c h do praw dziw ej Ś w ia t ło ś c i . Po z d e tr o n iz o w a n iu p o g a ń sk ie g o H e lio s a ś w ię t o N a ro d z e n ia C h r y s tu s a , obchodzone p r z e z Rzym w d n iu N a t a l i s S o l l s I n v i e t i , z o s t a ł o w s z c z e g ó ln y sp o só b p r z e n ik n ię t e ś w ia tłe m S ło ń c a Spra w ie d liw o ś c i^ ^ . P r z e p o w ie d n ia Balaam a, w y g ło sz o n a p rzed B a la k le m , k ró lem M oabitów: " O r ie tu r S t e l l a ex Ia c o b e t c o n s u r g e t v lr g a
de I s r a e l " j u ż w o k r e s ie w o z e s n o o h r z e ś c ija ń s k lm b y ła rozum iana ja k o p roroctw o m e s ja n is ty o z n e i w tym z n a c z e n iu sz e r o k o rozpow s z e c h n io n a zarówno na W sch o d zie, ja k i na Z a c h o d z ie ^ . W t e j
9 F .J .D H lg e r , Sonne und S o n n e n s tr a h l a i s G le ic h n is i n d e r L o g o s t h e o lo g ie d e s c h r i s t l i c h e n A lte r tu m s , ACh 1 / 1 9 2 9 / 2 7 1 -2 9 0 ; t e n ż e , D ie Sonne d er G e r e o h t ig k e it und d er ^ohwarze E in e r o l l g i o n s g e s c h i c h t l i o h e S tu d ie zum T a u f g e ld b n ls , Mdn- s t e r 1918; t e n ż e , S o l S a l u t i s . Gebet und Gesang im c h r i - s t l l c h o n A lte r tu m . M it b e so n d e r e r K d ck sich t a u f d i e Ostung i n Gebet und L i t u r g i e , M łinster 1925; p o r . o b s z e r n i e j s z e om ów ienie z a g a d n ie ń z t e j p ie r w s z e j c z ę ś c i n i n i e j s z e g o a r ty k u łu : T .D o b r z e n ie c k i, N u b ijsk a M a ie sta s Domini z k a te d r y w F aras w Muzeum Narodowym w W arszaw ie, "R ocznik Muzeum Na rodowego w W arszawie" 2 4 / 1 9 8 0 / 2 6 1 -3 4 1 .
10 B .B o t t e , Les o r l g i n e s de l a NoHl e t l'E p lp h a n ie , Etude h i s t o r iq u e , L ouvain 19 3 2 , 5 9 - 6 7 .
11 E .K irsohbaum , Der P rop h et Balaam und d ie Anbetung d er W eison , 4 9 / i 9 5 4 / 1 2 9 -1 7 1 ; F .J .D H lg e r , Das S o n n e n g le ic h - n i s i n e i n e r W e ih n a c h tsp r e d ig t d es B is c h o f s Zeno von V ero- n a, ACh 6 / 1 9 5 0 / 1 -5 6 .
52
-w i z j i z a p o -w ie d z ia n e j e s t j e d n o c z e ś n ie k r ó le s t-w o C h r y stu sa , p on iew aż na W schodzie sk ła d a n o h o łd k r ó lo w i, nazyw ając go g w ia z d ą , sło ń c e m lu b wschodem s ło ń c a * ^ . K ról B a b ilo n u używ ał t y t u ł u "gw iazda zaran n a" .
N a j s t a r s z e i j e d n o c z e ś n ie n a j p e ł n i e j s z e p r z e d s t a w ie n ie m e s ja n ic z n e j z a p o w ie d z i z n a jd u je s i ę w katakum ble P r y s o y l l i / o k . 200 r . / . S to ją c y z le w e j s tr o n y Balaam w sk azu je u n i e s i o ną prawą r ę k ą g w ia z d ę , m ającą w y n ijś ó z Jakuba, pod k t ó r ą z n a j d u je s i ę J e z u s na ł o n i e sw ej M atki w p o z y c j i karm ionego d z i e o - k a ^ a . 0 ówczesnym z a in te r e s o w a n iu prorootwem Balaama w sk a zu ją c e g o Maryi - T h eotok os g w ia z d ę , św ia d c z ą m a low id ła ś c ie n n e w katakum bach D o r n it y lii, P io t r a i M a r c e lin a ^ o r a z w o d k r y te j w
1955 r . katakum bie przy V ia L a t i n a ^ .
W krótce w l i t e r a t u r z e p a t r y s t y c z n e j i s z t u c e n a s t ą p i ł o p o łą c z e n ie Balaama 1 j e g o gw iazdy z Magami prowadzonymi ic h g w ia z d ą , p rzy czym gw iazd a in te r p r e to w a n a b y ła na p o d sta w ie Bi-, b l i i lu b w k a t e g o r ia c h I m p e r ia ln e j s y m b o lik i i i k o n o g r a f i i j a ko "signum K e g is G lo r la e " - znak C h r y stu sa - K r ó la ohw ały^^. W I I p o ło w ie I I w ieku p i s a ł I r e n e u s z :
"Unus i g l t u r e t idem Deus qui a p r o p h e t is p r a e d l- o a tu s e s t e t ab E v a n g e lio a d n u n t ia t u s , e t h u iu s f i l i u s q u i ex f r a c t u v o n t r i s D a v id , hoc e s t ex D avid V ir g in e , e t Emmanuel. C uius e t s t e l l a m Balaam quidem s i c p r o p h e t a v it : O r ie tu r S t e l l a ex Ia c o b e t s u r g e t dux i n I s r a e l . M atthaeus autem Magos ab O r lo n - t e v e n le n t e s a i t d i x i s s e : Yidim us enim s t e l l a m e i u s
12 P o r . Ap 2 2 ,1 6 .
13 G .W Ł lpert, Le p i t t u r e d e l l a oatacom be romane, Roma 1903, t a b l . 22; P. du B o u r g u e t, D ie frHhe c h r i s t l i c h e K u n st, S tu t t g a r t 1971, i l . na s . l l ; G .A .W e lle n , T h e o to k o s. E in e l k o - n o g r a p h isc h e Abhandlung Ober das G o tte s m u tte r b ild l n f r łih - o h r i s t l l c h e r Z e i t , U treo h t/A n tw e r p e n 19 6 1 , s . 1 6 , i l . 21 b . 14 J .W ilp e r t , E in C yolus o h r i s t o l o g i s c h e r GemHlde aus d e r Ka-
takombe d e r h e i l i g e n P e tr u s und M a r c e llin u s , F r e ib u r g Br. 18 9 1 .
15 A .F e r r u a , Le p i t t u r e d e l l a nuova oatacom ba d i Via L ^ tln a /M onumenti d i a n t i c h i t a o r i s t l a n a 2 . S e r . 7 . / , C i t t a d e l V a tic a n o 1960 / l i c z n e k r y ty c z n a r e o e n z j e / .
16 E .S a u s e r , F r H h c h r is t lic h e K u n st. S in n b ild und G la u b e n s- a u s s a g e , Innsbruck-Wien-MMnchen 19 6 6 , 4 5 0 .
- 53
17 . in O rlen te e t venim us, adorare eum" . Również Ambroży / 3 3 9 - 3 9 7 / p i s a ł o g w ie ź d z ie Mędrców;
"Ergo S t e l l a haeo v ia c s t e t v ia C h r is tu s , q u ia seoundum in o a r n a tio n is mysterium C h ristu s e s t S t e l l a ; o r ie t u r enim S t e l l a ex Iaoob ę t e x s u r g e t homo ex I s r a e l . Denique ubi C h ristu s e t S t e l l a e s t ; ip so enim e s t S t e l l a s p le n - d id a e t m atutin a /A p ,g 2 2 ,1 6 /. Sua i g i t u r Łpse lu c e se s ig n a t" .
Gwiazda, z w ia s tu ją c a n arod zen ie C h rystu sa, ju ż w o k r e s ie w czesn o ch rze ścija ń sk im p o łn i ł a r o lę ważnego motywu w ik o n o g r a f i i tematów E p if a n ii: Bożego N arodzen ia, pokłonu p a ste r z y i Mędroów, uznanyoh p ó ź n ie j za d ostojn ików k r ó le w sk ic h . Głów nym źródłem lite r a c k im motywu gwiazdy w oyklu p rzed staw ień E p if a n ii był t e k s t E w an gelii M ateusza, za w iera ją cy k il k a waż- nyoh sz c z e g ó łó w . Do J erozolim y p r z y b y li Mędroy ze Wschodu i z a p y t a li o nowo narodzonego k r ó la żydow skiego. U j r z e li bowiem je g o gw iazdę na Wsohodzie i p r a g n ę li oddaó mu p o k ło n . Z ic h o św ia d cze n ia w y n ik a ło , że gwiazda m iała co ś wspólnogo z naro dzeniem k r ó la , b y ła n iezw y k ła , ponieważ p row ad ziła Magów i na g le zatrzy m a ła s i ę nad m iejscem , g d z ie b yło D z ie o ię . "W eszli do domu i z o b a c z y li D z ie c ię z Matką J eg o , Maryją; u p a d li na twarz i o d d a li Mu p ok łon . I otworzywszy swe skarby, o fia r o w a li
19 Mu dary: z ł o t o , k a d z id ło 1 mirrę" .
P ro to ew a n g elia Jakuba dodaje inny ważny s z c z e g ó ł: Mago w ie " u jr z o li gwiazdę na W schodzie, i p rzyp row adziła i c h , aż
20 w e s z li do g r o ty , 1 zatrzym ała s i ę nad głową D z ie cią tk a " .
We-17 Adversus h a e r e se s I I I , 9 ,2 , Soh 2 1 1 ,1 0 4 -1 0 6 .
18 E x p o s itio e v a n g e lii Luoae I I 4 5 . CSEL 3 2 /4 ,6 7 , tłu m . W. S z o łd r s k i, PSP 1 6 ,7 0 : "A w ięc ta gwiazda j e s t drogą, a drogą j e s t C h ry stu s, albowiem jak tajem nioa W o lelen ia w sk azu je, Chrystus j e s t gw iazdą. "W znijdzie /bow iem / gw ia zda z Jakuba 1 pow stanie czło w iek z I z r a e la " /Lb 2 4 ,1 7 /. W reszo ie, g d z ie j e s t C h rystu s, tam j e s t i gwiazda; " je s t
on j a ś n ie j ą c ą gwiazdą zaranną" /Ap 2 2 ,1 6 /. Swoim więo włas nym św ia tłem ś w ie c i" .
19 Mt 2 ,1 - 1 2 .
20 Papirus Dodmer V, w: Apokryfy Nowego Testam entu, I / l : E w angelie a p o k r y ficzn e /r e d . k s .M .S ta r o w ie y sk i/, L ublin
5 4
-Gług e w a n g e lii P seudo-M atousza Mędroy, p rzyprow adzeni p r z e z g w ia z d ę , " w sz e d łsz y w d o m , z n a l e ź l i d z i e c i ę J e z u s s i e d z ą -
2 i oe na k o lan aoh sw ej M atki" .
E w an geliczn y o p is w y d a r z e n ia , pozbawiony w ie lu i s t o t n y c h in fo r m a o ji o p r z y b y sza o h z e Wschodu, ju ż w p ie r w sz y o h w iekaoh s t a ł s i ę przedm iotem t e o lo g io z n y c h k om en tarzy. R o zp o czą ł s i ę wówczas d łu g o tr w a ły p r o o e s , w którym w s p ó łd z ia ła ły r o z m a ite d o o ie k a n ia . Z upływem c z a s u poozątkow e p r z y p u s z c z e n ia o s o b i s ty c h p rzem y śleń kom entatorów s t a ł y s i ę zw olna p o w sz e c h n ie uzna ną o p i n i ą . N a jw a ż n ie jsz y c h u s t a l e ń d o k o n a li p is a r z e j u ż w okre s i e p a try sty o zn y m i z ic h pism p r z e s z ły one do t e o lo g io z n y c h d z i e ł śr e d n io w ie o z n y o h 2 2 . A utor tz w . "Opus im p erfectu m i n M at- thaeum" z o k . 550 r . w sw ej d r u g ie j h o m i l i i p r z e k a z u je o k r e ś lo n ą w o r sję o p ow iad an ia o Magach, k tó r e do n ie g o d o t a r ło :
"A udivi a llą u o s r e f e r e n t o s de ąuadam s c r i p t u r a , e t s i non c e r t a , tamen non d e s t r u e n t c fidern, se d p o t iu s d e l e c t a n t e , quoniam e r a t ąuaedam g e n s s i t a i n ip s o p r i n c i p i o o r i e n t i s j u x t a Ooeanum,- apud quos fe r e b a t u r quaedam s o r i p t u r a , i n s c r i p - t a nomino S e t h , d e a p p a r i t u r a h a o S t e l l a e t m uneribus e t h uiusm odi o f f e r e n d i s , quae p er g e n o r n tio n e s stu d io so r u m hominum, p a t r ib u s r e f e r e n t i b u s f i l i i s s u i s , h a b eb a tu r d e d u o ta . Ita q u e e le g e r u n t s e i p s o s duodeoim quidam e x i p s i s s t u d i o s i o r e s e t am ato- r e s m ysterioru m o a e le s t iu m , e t p o su e r u n t s e i p so s ad e x p e o ta tio n e m s t e l l a e i l l i u s . Et s i q u is m o r ie b a tu r e x e i a , f i l i u s e j u s , a u t a l i q u i s p r o - pinquorum , q u l ejusdem v o l u n t a t i s in v e n ie b a t u r , i n lo o o o o n s t lt u e b a t u r d e f u n c t i . D io e ń a n tu r autem magi lin g u a eorum, q u ia i n s i l e n t i o e t vooe t a o i - t a Deum g l o r i f i o a b a n t . Hi e r g o p e r s i n g u l o s a n - n o s , p o s t messem t r it u r a t o r ia m ,a s c e n d o b a n t i n mo- ntem a liq u em p o situ m i b i , q u i v o o a b a tu r lin g u a eorum Mons V i o t o r i a l i s , habens i n so quamdam speluncam i n s a x o , f o n t i b u s , e t e l e o t i s a r b o r ib u s a m o en issim u s: i n quem a s c e n d e n te s e t la v a n t e s s e , o rab an t e t la u d a b a n t i n s i l e n t i o Deum t r i b u s d i e - b u s, e t s i o f a o ie b a n t p e r s l n g u l a s g e n e r a t lo n e s , o x p e o ta n te s sem per, ne f o r t e i n g e n e r a t io n e su a
21 E w an gelia P seu d o-M ateu sza 1 6 ,2 , ja k w y ż e j, 2 2 4 .
22 A .M asser, B i b e l , Apokryphen und L egenden. Geburt und Kind h e l t J e s u s i n d e r r e l i g l H s e n E pik d es d e u ts c h e n M i t t e l a l - t e r s , B e r lin 19 6 9 , 195-2 4 8 /D ie H e ilig e n d r e i KBnige 1. Z a h l, Namen, S ta n d , t e l s e a r t und G e fo lg e d er M a g ie r /.
55 S t e l l a l i l a b e a t i t u d i n i s o r i r e t u r , donec ap p a- r u i t e l s d e so e n d o n s su p e r Montcnt lllu m V i o t o r i a - le m , habens i n s e fortaam q u a si p u e r i p a r v u l i , e t su p e r s e s im ilit u d in e m c r u c l s : e t lo q u u ta e s t e i s , e t d o o u it e o s , e t p r a e c e p it e i s , u t p r o f i o i s c e - r e n tu r i n Judaaeam . P r o f i c i s c e n t i b u s autem e i s p e r b ien n lu m p r a e c e d e b a t S t e l l a , o t nequu e s o a , neque p o tu s d e f e o i t i n p e r l s eorum . C a e te r a autem quae g ę s t a r e f e r u n t u r ab o i s i n E v a n g o lio oom pendio- s e p o s i t a s u n t . Tarnen cum r e v e r s i f u i s s c n t , m anse- r u n t c e l e n t e s e t g l o r i f i c a n t e s Deum s t u d i o s i u s cta- g i s , quam primum, e t p r a e d ic a r u n t omnibus i n g e n e - r e s u o , e t m u lto s e r u d ie r u n t . Doniquo cum p o st r e s u r r e o tio n o m Domini Thomas a p o s t o lu s i s s e t in p r o v in o ia m i l l a m , a d j u n c t i s u n t e i , e t b a p t i z a t i g - ab e o , f a c t i s u n t a d j u t o r c s p r a o d i c a t i o n i s i l l i u s " . Codejc A rundel 404 z B r l t i s h Museum /XIV w . / z a w ie r a a p o k r y f ic z ną ła c i ń s k ą " E w an gelię D z ie o iń s tw a J e z u s a " , opracowaną w IX w. p r z e z k a r o l i ń s k i e g o a u to r a , zw ią za n ą z w o z e ś n io j s z ą b o g a tą t r a - d y o ją E w a n g e lii D z ie o iń s t w a . P o sia d a ona s w o is t e c e c h y , d o t y - o zą o e r ó w n ie ż o p ow iad an ia o Magaoh i i c h g w le ż d z ie ^ ^ :
" J ó z e f z a p y t a ł io h /= Magów/: Skrłd w i e c i e o tym , oo mi t e r a z o p o w ia d a c ie ? Magowie mu o d p o w ie d z ie l i : Z n ajd u ją s i ę u nas s t a r e k s i ę g i proroków b o - ż y o h , w k tó r y o h n a p isa n o o C h r y s t u s ie , w j a k i sp o só b o d b ę d z ie s i ę J e g o p r z y j ś c i e na t e n ś w i a t . Mamy ta k ż e u s i e b i e b ardzo s t a r e p ism a , w k tó r y o h n a p isa n e j e s t o Nim; s ą one s t a r s z e od w aszych pism proroków . T eraz z a ś p o s łu c h a j n a s , sk o r o z a p y t a ł e ś skąd o tym w iem y. D o w ie d z ie liśm y s i ę ze znaku gw iazd y / a s ig n o s t e l l a e d id ic im u s /; z a ś w ie - o i ł a nam, t y lk o nam, p i ę k n i e j s z a ponad w sz y stk o /h o o onim n o b is s o l i s su p e r s p e o i e / m / a p p a r u i t / . O j e j p ię k n ie n ik t n ie p o t r a f i ł mówió. P o ja w ie n ie s i ę bowiem t e j gw iazd y o z n a c z a , że Syn Boży b ę d z i e panował w j a s n o ś o i d n ia . W s t a r y c h k s ię g a c h n a p isa n o o z n a c z e n iu gw iazd y: k ie d y s i ę p ojaw i
23 PG 5 6 , 6 3 7 -6 3 8 ; M assor, B i b e l , d z . c y t . , 2 1 6 - 2 i7 ; A .- D .v .d e n B r in o k e n , D ie " N a tio n e s C h r istia n o r u m O rie n ta liu m " im V er- stH n d n is d e r l a t o i n i s o h o n H is t o r io g r a p h ie von d e r M itte des 1 2 . b i s i n d i e z w e it e H H lfte d es 1 4 . J a h r h u n d e r ts . K B ln- Wien 1 9 7 3 , 4 1 5 .
24 L ib e r de i n f a n t i a S a l v a t o r i s 9 4 , w: A pokryfy Nowego T e s t a m entu, d z . o y t . , 2 4 i - 2 4 2 . T łu m aczen ie jed n ak a u to r a wg A. de S a n to s O toro, Los E v a n g e lio s a p o c r i f o s , U adrid 19 6 3 , 2 5 9 - 2 7 5 . P o r . A .K o h l, Dor S te r n d e r M agier. Zu § 94 dos l a t e i - n is o h e n K in d h e its c v a n g e liu m s d er A r u n d e l- lia n d s c h r if t , JbAC 1 8 /1 9 7 5 / 6 9 - 8 0 .
- 56
wtedy n a r o d z i s i ę w ie c z n y k r ó l i obdarzy s p r a w ie d liw y c h życiem w iecznym . Nie k r ą ż y ła ona w środku n ie b a , ja k t o c z y n ią in n e gw iazdy s t a ł e lu b ta k ż e p la n e t y , k tó r e wprawdzie b ie g n ą w ok reślon ym c z a s i e , jed n ak mówi s i ę o n ic h ,
że b łą d z ą p ie r w sz e c h o c ia ż s ą s t a ł e , d r u g ie - p on iew aż mają t y lk o niepew ne p rzew idyw ania / i n c e r t a e p r o v i d e n t i a e / 2 3 . T ylko t a gw iazd a j e s t n ie o m y ln a . A le i nam w ydaje s i ę , że c a ł e n ie b o n i e może j e j o b ją ć pomimo sw ej w i e l k o ś c i i nawet s ło ń c e n ie może j e j za ćm ić j a s n o ś c ią sw ego ś w i a t ł a , ja k t o c z y n i z innym i gw iazd am i. Nawet s ło ń c e o k a z a ło s i ę s ł a b s z e wobec b la s k u j e j p r z y j ś c i a /a d v e n t u s / , p o n ie waż t a gw iazd a j e s t Słowem Bożym /Verbum D e i / . Wprawdzie t y l e j e s t słó w Boga, i l e gw iazd /Q uot enim s t e l l a e , t o t v erb a D ei s u n t / , t o jednak to Słow o Boga j e s t Bogiem /Verbum autem D ei D e u s /, n ie w y s ło w io n e , ja k n ie w y sło w io n a j e s t ró w n ie ż t a g w ia z d a . T o w a r z y sz y ła nam w d r o d z e , gdy s z l i śmy do C h r y stu sa " .
W o ś w ia d c z e n iu Magów: "Z najdują s i ę u nas s t a r s z e k s i ę g i /s u n t apud nos a n t i ą u i o r e s s c r ip t u r a e s o r ip tu r a r u m " / zaw arte j e s t r o z r ó ż n ie n ie dwóch rodzajów pism : i . pism a proroków żydo w sk ic h i 2 / pism a Magów, k t ó r e mają być s t a r s z e od pism żydow s k i c h . W c a ł e j l i t e r a c k i e j t r a d y c j i w okół Magów i ic h gw iazdy ż y je m y śl, że od dawna w i e d z i e l i o n i o t e j g w ie ź d z ie i p o p rzez k o le j n e p o k o le n ia c z e k a l i na n i ą . Poniew aż le g e n d a t a j e s t c h r z e ś c ij a ń s k a , d la t e g o Magowie muszą s i ę p ow ołać na s t a r o t e s - tam entowe p r o r o c tw a o M e sja sz u , k t ó r e m o g li p o z n a ć . Balaam , a u to r n a jp o w a ż n ie js z e g o p r o r o c tw a , p o c h o d z ił z M e zop otam ii, ż y ł w b ezp ośred n im s ą s i e d z t w i e c h a ld e j s k ic h magów. D a n ie l p r z e bywał w n ie w o li na c e sa r sk im dworze b a b ilo ń s k im . Barućh m ia ł n a p is a ć swą k s ię g ę w B a b i l o n i i po upadku J e r o z o lim y . C h r z e ś c ij a ń sc y tw órcy t e j le g e n d y w i e d z i e l i ta k ż e o p o w ią z a n ia c h Magów
25 T u taj c h r z e ś c ij a ń s k i a u to r a p o k ry fu k r y ty k u je a s t r o l o g i ę . " P r o v id e n tia " , w a s tr o lo g ic z n y m k o n t e k ś c ie o d n ie s io n a do g w ia z d , o z n a c z a przew id yw an ie p r z y s z ły c h w yd arzeń , k tó r e a s t r o l o g może o d c z y ta ć na n i e b i e . Podstawą j e s t m y śl, że gw iazdy j e d y n ie d o n o szą o czymś a n ie d o k o n u ją . P r o v id e n - t ia " ma g r e c k i odpow iednik c h r z e ś c i j a ń s k i : " p r o g n o s is " , orzekany p r z e z O rygenesa o Bogu, k tó r y p r z e w id u je i może to p rzew id yw an ie p r z e k a z a ć p r z e z proroków lu b g w ia z d y . P or. A .K e h i, a r t . c y t . , 7 7 .
57
-z żydowskim proroctwom, k tó r e k o n k rety -zu je s i ę w o so b ie Za- ra th u a tr y , proroka w I r a n ie , zapow iadającego rów nież p r z y j ś c i e Z b a w io iela / S o t e r / , urodzonego z D ziow icy^^. To proroctwo z o s t a ło p ołąozone ze starotestam entow ym i proroctwami o Mesja s z u , a je g o a u to r utożsam iony z Balaamem lub Baruchem, a na wet uznany za p ra o jo a magów.
T ekst apokryfu pozw ala s i ę dom yślać, że magowie z n a li prorootwa o M esjaszu w Starym Testam enoie oraz stw ie r d z a , że m ie li o n i pism a s t a r s z e od pism M ojżesza. J e s t to n ie w ą tp liw ie a lu z ja do rzekomego pism a S e ta /wym ienionego tak że w "Opus im- perfeotum i n Matthaeum"/, w którym p rzek a za ł potomnym tajem n ic ę otrzymaną od swego o jo a Adama. Wśród n ic h m iało byó ta k że prorootwo o wsohodząoej g w ia źd zie 1 j e j zn a cz en iu . Ś w ia tło t e j gwiazdy w id z ia ł Adam w ra ju E denie. A lo is K ehl, au tor cy towanego a r ty k u łu , zw raoał uwagę na ch a ra k te ry sty cz n e unik anie a s t r o l o g i i w c h r z e ś c ija ń s k ic h legendaoh o magach i ic h gw iaź d z i e . Oozekują o n i wprawdzie ukazania s i ę gw iazdy, a l e w yjaś n ie n ie j e j z n a cz en ia c z e r p ią z "pism".
Z t e k s tu apokryfu: " S t e lla non c ir o u ib a t i n o en tro o a e - l i " wynika, że gwiazda Magów n ie n a le ż a ła do gwiazd na n ie b i e , wskazująoyoh ludziom ic h p r z e z n a c z e n ie , n ie b y ła zatem jedną
z gwiazd Zodiaku, le c z wyjątkowym, boskim zja w isk iem . I r y j s k i , ła c i ń s k i komentarz z połowy V III w. do E w an gelii M ateusza zna te n wyjątkowy ch a ra k ter gwiazdy: "sed non f u i t haeo S t e l l a una de p lu r im is , quae ab i n i t i o o rea tu ra e i t e r suum ordinemąue sub o r e a t o r is le g e o u s to d iu n t, sed quaedam i n v i s l b i l i s v l r t u s . . . Non tamen haeo s t e l l a i n e x ó e l s o o a e l i , ut a l i a e s t e l l a e haeo o o n s t it u t a e , a r b it r a t u r , neque s i d e r i a s t e n u it v i a s " . . .
26 P or. P s. A u g u stin u s, De m ir a b ilib u s Saorae S o rip tu ra e 3 ,4 PL, 3 5 ,2 1 9 4 : "quoniam magi iń t e r r a sua oum e s s e n t , e x o e l- lentem s id e r ib u s s t e lla m YldenteS Dei e s s e e t r e g i s , qui iu x t a p ro p h e tia s tam lpsorum quam e o o l e s i a s t i o a s / - Num 2 4 ,1 7 / ex I s r a e l n a so ere tu r seu ex p ro p rla eorum s o i e n t i a seu a n g o lio a adm onitione i n t e l l i g e n t e s ad terram Israa^e^ , v en eru n t" .
58
-W cytowanym z a ś sform u łow an iu : " H e bowiem g w ia z d , t y l e j e s t słó w Boga /q u o t enim s t e l l a e , t o t verb a Del s u n t / k r y j e s i ę z w ią z e k : Gwiazda - gw iazdy = Słowo Boga - sło w a B oga, z a w ie r a ją c y m y śl, że nawet gw iazdy s ą słow am i D oga. Jak t a Gwiazda j e s t Słowem /L ogos-V erb u m / B oga, ta k t e gw iazdy s ą słow am i Bo g a . Poniew aż w k o n t e k ś c ie w y stę p u ją a s t r o l o g i c z n e e le m e n ty , d la t e g o najpraw dopodobn iej mówi on o gw iazd ach ja k o p iśm ie Bo ga na n i e b i e 2 ? , z k tó r y c h można w y c z y ta ć l o s , p r z y s z ł o ś ć , wo
l ę B oga. M yśl t a znana j e s t p isarzom p ogańskim , żydowskim i c h r z e ś c ij a ń s k im . P i s a ł o tym o b s z e r n ie O rygenes om aw iając r o l ę gw iazd:
"Bóg u m ie ś c ił j e na n i e b i e ja k o z n a k i, k tó r e n ie o g r a n ic z a j ą w o ln e j w o li c z ło w ie k a . Podobnie ja k k s i ę g a , z a w ie r a ją c a p r z e p o w ie d n ie o p r z y s z ł o ś c i , ta k o a łe n ie b o , k tó r e j e s t ró w n ie ż k s ię g ą B oga, może z a w ie r a ć r z e o z y p r z y s z ł e . Także porów nanie u ż y te p r z e z I z a j a s z a : N iebo z o s t a n i e z w in ię t e ja k z w ó j, k s i ę g i o św la d o z ą , że za w a rte w t e j k s ię d z e sło w a / l o g o i / za p o w ia d a ją o e p r z y s z łe wy d a r z e n ia , j u ż s i ę s p e ł n i ł y 2 8 .
W obrazowym p r z e d s ta w ie n iu Bożego N a ro d zen ia gw iazd a u n o szą ca s i ę nad D z ie c ią t k ie m , sta n o w i sa m o d z ie ln y motyw. Wozesnym j e j przykładem j e s t p ła s k o r z e ź b a na t r o n ie a r c y b i s kupa Maksymiana / 5 4 5 - 5 5 3 / w Rawennie^^, n ie c o z a ś p ó ź n i e j s z y mi: temperowe m alow id ło na przykryw ce s k r z y n e c z k i d rew n ian ej z kamykami, zebranym i p r z e z p ie lg r z y m a w P a l e s t y n i e w m ie jsc a c h zw iązan ych z żyoiom C h ry stu sa / l o c a s a n c ta /^ ^ oraz p ą t n ic z a
27 F .M e sse r sc h m id t, Himmelsbuch und S t e r n e n s c h r l f t , BtQ 39 / 1 9 3 1 / 6 3 -6 9 ; F .D o r n s o it , Das A lphabot in H y stik und Ma g i e , B e r lin 19252 / r e p r . L e ip z ig 1 9 7 5 /, 3 9 -9 1 /b a b ilo ń s k a k o sm o lo g ia n azyw ała gw iazdy pismem n ie b a , I z a j a s z z a ś o p i s a ł n ie b o ja k o papirusow y zwój k s i ę g i , z tajem n iczym p i s mem/; W.Gundel und H .G .G undel, A stro lo g u m e n a . D ie a s t r o l o - g is c h e L it e r a t u r i n d er A n tik e und lh r e G e s c h ic h t e , W iesba den i9 6 6 , 2 0 0 -2 0 2 / a s t r o l o g i a w c z e s n o c h r z e ś c ij a ń s k a , i n t e r p r e t a c j a "gwiazdy magów"/.
28 O r ig e n e s, In G enesim , 9 , PG 1 2 ,7 3 AB.
29 Muzeum A r c y b isk u p ie w Rawennie; C .R .M orey, E orly C h r is t ia n A r t, P r in c e to n 1953, 2 7 4 , i l . 8 5 , 8 9 ; F.W .Deictunann, Rayenna. H a u p tsta d t des s p h t a n t ik e n A b en d lan d es, B d .I . G e s c h ic h te und Monumente. W iesbaden 1969, i l . 1 2 8 ,1 2 9 .
- 39
ampułka ż e sk a r b c a k a te d r y w ^ o n z a /V I w ./^ ^ . Dodatkowym moty wem obrazującym m iste r iu m 'ó c i c l e n i a Syna Bożego j e s t w iązk a p ro m ien i b ie g n ą c y c h od k raw ęd zi p ó ł k o l i s t e g o segm entu n ie b a z g w ia z d ą p ośrod k u do nowo n arod zon ego J e z u s a , le ż ą c e g o na o ł ta r z u - ż ł o b i e . T a k ie p r z e d s t a w ie n ie n a le ż y do s z t u k i b i z a n t y j s k i e j i znane J e s t z n a s tę p u ją c y c h p rzyk ład ów :
i / m in ia tu r y w m onologium c e s a r z a B a z y le g o I I / 8 7 9 - 9 8 4 / ; 2 / m o z a ik i z p o c z . XI w. w n is z y k o p u ły g łó w n ej k a t o l i k o - nu k l a s z t o r u H o e io s Lukas: w zd łu ż p ó ł k o l i s t e j k raw ęd zi n ie b a n a p is g ło s z ą c y n a r o d z e n ie C h r y stu sa = H XV 6HNNHCIC;
3 / m o z a ik i z o k . 1113 r . w P alerm o, C a p e lla P a l a t i n a . A n a lo g ic z n y motyw z n a jd u je s i ę w ijw a n g e lia r z u b isk u p a Bernwarda w H ild e s h e im . T u ta j Boże N a r o d z e n ie ukazane j e s t w y łą o z n ie na p o d sta w ie P r o lo g u E w a n g e lii J a n a . Słowo - ś w i a t ł o ś ć prawdziwa s t a j e s i ę c ia łe m / o z ło w ie k ie m /.
W ymienione d o ty c h c z a s ik o n o g r a f ic z n e motywy sc e n y Bożogo N a r o d z e n ia zgrom adzone z o s t a ł y , wraz z n a p isa m i w y ja śn ia ją c y m i ic h p o o h o d z e n ie i z n a c z e n ie , w M w angeliarzu o y s t e r s k le g o k l a s z to r u w Averboae / d i o o . L eodium /^^. W g ó r n e j p o ło w ie m in ia tu r y l e ż y J e z u s w kamiennym ż ł o b i e , adorowany p r z e z z w ie r z ę t a /w ó ł i o s i o ł / . Z obu s t r o n s t o j ą dwaj p rorocy z to k sta m i sw o ich p r z e p o w ie d n i: Habakuk /" I n modło annorum notum f a c i o s " / 1 I z a j a s z /"pmor n a tu s e s t n o b i s " / . Nad Jezusem u n o si s i ę g w ia z d a , pod p ó łk o lis t y m segm entem n ie b a z a n ie ls k im chórem , do k tó r e g o od n o s i s i ę t e k s t , w yp isan y nad górn ą k ra w ę d z ią o b r a m ie n ia m in ia t u r y : "Quem o c l i c i v e s v e n e r a n t i n hoc homo d i v e s " . W d o ln e j o z ę ś o i m in ia tu r y s i e d z i w p o z ie f r a s o b liw e j J ó z e f , zw rócony ku l e ż ą c e j na ło ż u M aryi, k tó r a z o s t a ł a p r z e d sta w io n a w t e n sp o s ó b ,
V a tic a n a . Rom-KHln 19 6 9 , 171, 1 1 .6 6 - 6 7 ; S a n o ta Sanctorum und lh r S c h a tz , F r e ib u r g B r. 19 0 8 , 1 1 3 - 1 U , 1 1 .5 9 ; K .W e itz - mann, Looa S a n c ta and th e R o p r o se n ta tio n a r A rts o f P a l e s t i - n e , "Dumbnrton Oaks Pupers" 2 8 / 1 9 7 4 / 3 3 - 5 5 , i ł . 6 ,3 2 .
31 A .G rabar, Los a.apnles dc f e r r o S a in t e /M o n z a -B o b b lo /, P a r ls 19 5 8 , 1 8 -2 0 , t a b l . V; A .P a r c d i - D .T .k io o - A.O. d e l l a C h io sa - M .V .F e r r er o , 11 t e s o r o d o i Duomo d i !.ionza, M ilano
19 0 6 , 2 7 -2 9 , t a b l . 39 ampułka C /5 .
32 L ie g e , B ib lio t h c ę u e de l ' U n i v e r s i t c Ms 383 C, f o l . 17, s z k o ł a nadm ozańska, o k . H G 5 il8 0 ; G.Chapman, The B ib ie o f F l o
-60
aby u n a o c z n ić d ok on an ie s i ę r z e c z y w is te g o W c ie le n ia Syna Bo ż e g o , o czym mówi n a p is : " V ir g in is h ic p a r tu s quoniam deu s e s t homo f a c t u s " . O s ta tn i n a p is , pod d o ln ą k r a w ę d z ią o b ra m io n ia mówi o d ziew iczy m n a r o d z e n iu J e z u s a a M aryję nazywa gw iazd ą morza: "E dit s t e l l a m aris naturn s in e sem ine m a r is" . Murowany z o io s u ż łó b J e z u s a n a le ż y do w c z e s n o c h r z e ś c ij a ń s k ie j t r a d y - o j i p r z e d s ta w ie n io w e j, z w ią z a n e j z sy m b o lik ą o ł t a r z a ja k o ż ł o bu /= W o i e l e n i e / , s t o ł u /= E u c h a r y s t ia / i grobu /= Zmartwych w s t a n ie /* ^ .
I n t e r e s u j ą c a nas ik o n o g r a f ia w c z e s n o c h r z e ś c ija ń s k a zn a na j e s t z fr a g m e n ta r y c z n ie zachowanych ów ozesnyoh d z i e ł . Z ab yt k i p ó ź n ie j s z e - k a r o l i ń s k i e , w czesn orom ań sk ie - w ykazują w swym opracow aniu tr e śc io w y m d ok ład n ą zn ajom ość l i t e r a t u r y pa t r y s t y c z n e j i d la t e g o s ta n o w ią ważne ź r ó d ło u z u p e łn ia j ą c e , k t ó r e g o n ie można pom inąć w b a d an iach nad wczesnym c h r z e ś c i j a ń stw em . Z n ajd u je t o wymowne u z a s a d n ie n ie w m in ia tu r z e ze sc e n ą B ożego N a r o d z e n ia , n a le ż ą o e j do E w a n g e lis ta r z a z o k . 1 0 6 0 -7 0 r . , sta n o w ią c e g o w ła s n o ś ć K atedry G n ie ź n ie ń s k ie j .
Kompozycja t e j m in ia tu r y j e s t t r ó j s t r e f o w a . W g ó r n e j s t r e f i e p r z e d sta w io n y j e s t p ó ł k o l i s t y segm ent n ie b a z dużą g w ia z d ą , o to o z o n ą trzem a warstwami chmur, z k tó r y o h w y ła n ia j ą s i ę p ó ł p o s t a c l e d z i e w i ę c i u a n io łó w zwróoonyoh do g w ia z d y . W n i ż s z e j s t r e f i e nowo narodzony J e z u s , w yróżn ion y krzyżowym nimbem, le ż y na murowanym z o io só w ż ł o b i e - o ł t a r z u , u n o s i prawą d ło ń w g e ś c i e b ło g o s ła w ie ń s t w a . Z le w e j s tr o n y s t o i ś w .J ó z e f , d łu g i p a le c w sk azu jący prawej d ło n i k i e r u j e w s t r o n ę D z i e c i ą tk a a lew ą u n ie s io n ą wykonuje g e s t a k la m a o ji. Z praw ej s tr o n y
r e f f e . K ed atin g o f a Bomanesque M a n u so r lp t, G ę s ta , 1971, v o l . X /2 , s . 5 9 - 6 0 , i 1 .1 8 .
33 J .B r a u n , Der o h r i s t l i o h e A lta r i n s e i n e r g e s o h i o h t l i c h e n E n tw ic k lu n g , Młinchen 1923, I 7 5 0 -7 5 5 /D le Sym bolik d es A l t a r s / ; A .A .B arb, K r ip p e , T is c h und Grab. E in Versuoh zu r Formsymbolik von A lta r und P a te n e , w: M u llu s. F e s t - s o h r i f t T h .K la u se r , Jahrbuoh fHr A n tik e und C h r lste n tu m , ErgHnzungsband 1, MUnster 1964, 1 9 -2 7 .
61
-l e ż y na ło ż u / g r . k -l i n e / M aryja. O twarta prawa J e j d ło ń s k i e rowana j e s t ta k ż e do J e z u s a , którem u to w a r z y sz ą w y c h y la ją c e s i ę nad p ó łk o lis t y m s to łe m /m e n s ą / z w ie r z ę t a : w ół i o s i o ł . W n a j n i ż s z e j s t r e f i e a n i o ł z w ia s t u j e Boże N a r o d z e n ie p a sterzo m s t a d a o w ie c , wśród k tó r y c h z n a l a z ł s i ę ta k ż e w ół s t o j ą c y po środ k u sc e n y p a s t e r s k i e j . W p rogram ie t e j m in ia tu r y motywem n a jw a ż n ie jsz y m 1 n a j b a r d z ie j o r y g in a ln y m , c h o c ia ż n a w ią z u ją cym do wzorów w c z e s n o c h r z e ś c ij a ń s k ic h , j e s t u n o szą o a s i ę w s t r e f i e n ie b a g w ia z d a , adorowana p r z e z 9 a n io łó w . W zw iązku z motywom a n io łó w z a s łu g u j e na p r zy p o m n ien ie z d a n ie a p ok ryfu P seu d o -M a teu sza : W c h w i l i n a r o d z in D z ie o ią t k a s ły c h a ć b y ło g ł o s y n ie w id z ia ln y c h i s t o t razem w o ła ją c y c h : Amen.
L io zn e św ia d e c tw a l i t e r a c k i e mówią o n ie s k o ń c z o n e j i l o ś c i a n io łó w , zró żn ic o w a n y c h pod względem h ie r a r c h ic z n y m . S ta r y T estam en t w ym ienia dw ie k la s y a n io łó w : cherubinów i s e r a f in ó w . Sw .Paw eł w y r ó ż n ił l i c z n i e j s z e k l a s y . D op iero o k . 500 r . P se u d o - A r e o p a g ita /p o z o s t a j ą c y pod s iln y m wpływem n e o p la to ń s k im / u s - * t a l i ł h i e r a r c h i ę , s k ła d a j ą c ą s i ę z d z ie w ię c iu chórów:
" . . . t e o l o g i a o z n a c z y ła w s z y s t k ie n a tu ry a n i e l s k i e d z ie w ię c io m a różnem i nazwami, a n a sz b o sk i i n i c j a t o r r o z d z i e l i ł j e na tr z y h i e r a r c h i e , z k t ó - ryoh k ażd a m ie ś c i w s o b ie t r z y o h ó r y . . . p ie r w sz a h ie r a r c h i a n i e b i e s k a , u s ta w io n a ja k b y kołem wokół B oga, o ta c z a Go b e z p o śr e d n io " ^ ^ .
Śpiew a n io łó w n i e z o s t a ł w praw dzie w ym ieniony p r z e z a u to r a , a l e przem awia z a nim u ż y ty g r e c k i te r m in Spoę / ł a c . o h o r u s /. Śpiew w ią z a ł s i ę zaw sze z muzyką i tań cem , j e d n o c z e ś n ie z gw iaz darni i s fe r a m i o r a z io h muzyką /m u s ic a o a e l e s t i s / 1 t e n ch arak t e r n a d a li mu ta k ż e p is a r z e p a t r y s t y o z n i z e w zg lęd u na śp ie w a ją c o chóry a n i e l s k i e . Opływowy na Z a ch o d zie l i t u r g i s t a , G rze g o r z W ie lk i, p o z n a ł w K o n sta n ty n o p o lu pism a P se u d o -A r e o p a g ity , n a to m ia st Ioh an n es S o o tu s E r iu g e n a w IX w ioku p r z e tłu m a c z y ł j e 1 z a o p a t r z y ł kom entarzem u d o s tę p n ia ją c zachodnim te o lo g o m .
Łukasz n a p is a ł w sw ej E w a n g e lii, że M aryja o w in ę ła / S y n a / w p i e l u s z k i i p o ło ż y ła w ż ł o b i e . Źródłem p r z e d s ta w ie n ia
34 D i o n y s i u s A r o o p a g i t a , De h i e r a r c h i a o o e l e s t i 6 , 2 , S ch 5 8 , 1 0 4 , t ł u m . E .B u łh a k /K ra k ó w 1 9 3 2 / , 28 / r o z d z . 6 : 0 p o d z i a l e i s t o t n i e b i e s k i c h n a t r z y g łó w n e p o r z ą d k i / .
62
-z w ie r -z ą t w ołu i o s ł a pr-zy ż ł o b i e , j e s t p roroctw o I -z a ja s -z a ,; "Wół ro z p o z n a ją swego pana i o s i o ł ż łó b swego w ł a ś c i c i e l a " , / i , 3 / . Można t u p r z y to c z y ć j e s z c z e je d e n t e k s t z k s i ę g i Habakuka:
"Pośrodku dwóch z w ie r z ą t z o s t a n i e s z rozp ozn an y" , / 3 , 2 / . Powyż s z e ^ r ó d ła l i t e r a c k i e w y k o r z y sta ł P seudo-M atousz w n a s tę p u ją c y sp o só b :
" . . . t r z e c i e g o d n ia po n a r o d z e n iu , Panna M aryja w y sz ła z g r o t y , i u d ała s i ę do s t a j n i . Tam z ł o ż y ł a D z ie o ię w ż ł o b i e a w ół i o - s i o ł o d d a li mu p o k ło n . I w y p e łn iło s i ę t o , co p o w ie d z ia n e b y ło p r z e z proroka I z a j a s z a : "Poznał wół pana swego i o s i o ł ż łó b / s t a j n i ę / Pana sw ego". Z w ie r z ę ta o t o c z y ły d z i e c i ą t k o i w i e l b i ł y j e n i e u s t a n n i e . Wtedy w y p e łn iły s i ę sło w a prorok a Habakuka: " d b jaw isz s i ę w pośrodku z w ic r z ą t" 3 S ,
N a jw c z e ś n ie js z e p r z e d s t a w ie n ia B ożego N a ro d z e n ia t r a k t o w ały a d o r a c ję d z i e c i ą t k a p r z e z z w ie r z ę t a ja k o n a jw a ż n ie js z y mo tyw , k tó r y z n a l a z ł s i ę d w u k rotn ie w ł a o i ń s k l c h t e k s t a c h l i t u r g ic z n y c h . Na p o d sta w ie t e k s t u Habakuka w ym ienione z o s t a ł y w n io h z w ie r z ę t a , k tó r e w id z ia ły nowo n arod zon ego Pana: "O magnum m ysterium c t a d m ir a b ile sacram entum u t a n im a lia v id e r o n t Domi- num natum, iaoon tem i n p r a e s o p io " . W m in ia tu r z e G n ie ź n ie ń s k ie go E w angelistarza dom inują t r e ś c i l i t u r g i c z n e . Pierw szym ic h źród łem j e s t t e k s t w y k o r z y stu ją c y r ó w n ie ż sło w a m odlitw y Ha bakuka: "Domino a u d iv i auditum tuum e t tim u i: o o n s id e r a v i op era tu a e t o x p a v i" / 3 , 2 / . Po t e j in w o k a c ji n a s tę p u je w iz j a Bożego N a r o d z e n ia , k t ó r e dokonuje s i ę w p ośrodku dw ojga z w ie r z ą t : " Ia c e b a t i n p r a e s e p io e t f u lg e b a t i n o o e lo " . M ysterium N a t i v i t a t i s D ei ukazano j e s t w E w a n g e lis ta r z u G n ie ź n ie ń sk im ja k o k o in o y d e n c ja dwóch z ja w is k : w ż ł o b i e l e ż y Nowonarodzony, k tó r y w n i e b i e b ły s z o z y ś w ia tłe m , s y m b o lic z n ie p r z e d sta w io n y ja k o G wiazda. Tę k o in o y d o n e ję m ia ł na m y ś li Ambroży p ls z ą o w swym kom entarzu do E w a n g e lii Ł ukasza: "W idzisz Go w p i o l u s z - k a c h , a n ie w i d z i s z , że j e s t w n io b ie " ^ ^ .
T adeusz D o b r z e n ie c k i 35 E v a n g e lia Ps M a tth a ei i 4 , w: Apokryfy Nowego T esta m e n tu ,
d z . c y t . , 2 2 3 .
36 A m brosius, E x p o s it io e v a n g e l i i seoundum Luoam I I , 4 ,4 2 , PSP 1 6 ,6 8 , CC 2 6 4 ,4 9 : "Quia i n p a n n is e s t v l d e s , q u ia i n o a e l l s e s t non v id e s " .
63
LE CHRIST - "ETOILE RADIEUSE DU MATIN" /Ap 22,16/ DANS LA LITT^RATURE ET L'ART DU CHRISTIANISME PRIMITIF
/Resume/
L auteur de l a r t l o l e s e f f o r o e de montrer oomment 1 ex- pression blblique: "Etoile radleuse du matin", ayant trait au t*hriat, se reflete dans les textes patristlques et dans les apooryphes algsi que dans l*art du ohristianisme primitif. On a Ile assez tot oe terme aveo les Mages oonduits par 1'ditoile. Parmi les auteurs ohretlens des premiers sieoles le mentiongant 11 y a Clement d*Alexandrle, Origene, Irenee, Ambroise et meme un auteur arien anonyme d*"Opus lmperfeotum in Matthaeum". Ce motif a ćtó elabore plus amplement enoore dans les apooryphes du Nouveau Testament, oomme le Protoevan^lle de Jaoques, L'Evan gile de Pseudo Matthieu et, avant tout 1 Evanglle de lenfanoe de Jesus. S i l s'agit de l'art, on voit le reflet de oe motif dans lioonographle aussi bien oelle des oataoombos qge oelle de l*epoque posterieure: oarolingienne et le premlef age ro- man.
