Psychologia zdrowia : konteksty i pogranicza

KONTEKSTY I POGRANICZA

PSYCHOLOGIA ZDROWIA:

KONTEKSTY I POGRANICZA

pod redakcją Małgorzaty Górnik-Durose i Joanny Mateusiak

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2011

Recenzent

Bohdan Dudek

Publikacja będzie dostępna — po wyczerpaniu nakładu — w wersji internetowej:

Śląska Biblioteka Cyfrowa www.sbc.org.pl

Redaktor: Olga Nowak

Projektant okładki: Bogdana Olga Kamińska Redaktor techniczny: Barbara Arenhövel

Korektor: Lidia Szumigała

Copyright © 2011 by Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego

Wszelkie prawa zastrzeżone

ISSN 0208-6336 ISBN 978-83-226-2021-2

Wydawca

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice

www.wydawnictwo.us.edu.pl e-mail: wydawus@us.edu.pl

Wydanie I. Ark. druk. 20,0. Ark. wyd. 25,0.

Papier offset. kl. III, 90 g Cena 32 zł (+ VAT) Łamanie: Pracownia Składu Komputerowego

Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego Druk i oprawa: PPHU TOTEM s.c. M. Rejnowski, J. Zamiara

ul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocław

Wstęp (Małgorzata G^órnik-D^urose, Joanna M^ateusiak)

Rozdział I Małgorzata Górnik-Durose: Konteksty i pogranicza — inspiracje dla psychologii zdrowia

Rozdział II Krzysztof P^uchalski: Promocja zdrowia w Polsce w obliczu proce- sów medykalizacji. Przedmiot oraz kontekst dla badań z pogranicza psychologii i socjologii zdrowia

Rozdział III Agnieszka Rosińska: Promocja zdrowia w społeczności lokalnej.

Strategiczne planowanie prozdrowotnej zmiany

Rozdział IV Eleonora B^ielawska-B^atorowicz: Psychologia zdrowia a starze- nie się

Rozdział V Piotr oleś, Elwira BRygoła: Świadomość dialogowa — implikacje dla zdrowia

Rozdział VI Joanna Mateusiak, Ewa GwozDecka-wolniaszek, Maciej Januszek: Kręte ścieżki pomiaru zdrowia — prace nad konstrukcją kwestiona- riusza do oceny zdrowia

Rozdział VII Irena Jelonkiewicz, Marek Zwoliński: „Linia Życia” jako sposób po- miaru subiektywnego dobrostanu: założenia teoretyczne, wskaźniki i wstępna ocena użyteczności w badaniach uczniów klas matural- nych

Rozdział VIII Ewa gRusZcZyńska: Problematyczna trafność dyskryminacyjna pomiaru poczucia koherencji: eksploracja empiryczna redundancji z miarą lęku-cechy

17

41 69 89 109

125

149 171 9 ZAGADNIENIA TEORETYCZNE

PROBLEMY POMIARU

Rozdział IX Tadeusz Marian o^strowski: Sens życia jako predyktor subiektywnej oceny zdrowia

Rozdział X Ryszard PoPrawa: Problematyczne używanie Internetu — nowe wy- zwanie dla psychologii zdrowia

Rozdział XI Lucyna g^olińska: Rola pracoholizmu w wyznaczaniu pozytywnego i negatywnego afektu oraz subiektywnej oceny stresu zawodowego Rozdział XII Patrycja stawiarska, Ewa woJtyna: Struktura roli zawodowej a syn-

drom wypalenia zawodowego lekarzy i pielęgniarek

Rozdział XIII Agnieszka P^asztak: Strategie radzenia sobie rodziców chorych dzie- ci z ograniczonym dostępem do świadczeń medycznych

Rozdział XIV Renata kleszcz-szczyrBa: Specyficzny objaw (psycho)somatyczny jako sygnał restymulacji traumy — perspektywa psychoterapeu- tyczna

191 211 241 255 275 305 BADANIA EMPIRYCZNE

Introduction (Małgorzata Górnik-Durose, Joanna Mateusiak)

THEORETICAL ISSUES

Chapter I Małgorzata Górnik-Durose: Contexts and borderlines — inspirations for the psychology of health

Chapter II Krzysztof P^uchalski: Health promotion in Poland in the light of me- dicalization processes. The subject and context for studies at the bor- derline of the psychology and sociology of health

Chapter III Agnieszka R^osińska: Health promotion in a local community. Strate- gic planning of a pro-healthy change

Chapter IV Eleonora Bielawska-Batorowicz: Psychology of health and ageing Chapter V Piotr oleś, Elwira BRygoła: A dialogue awareness — implications

for health

MEASUREMENT PROBLEMS

Chapter VI Joanna M^ateusiak, Ewa G^wozDecka-w^olniaszek, Maciej J^anuszek: Winding paths of health measurement — works on the construction of a health evaluation questionnaire

Chapter VII Irena Jelonkiewicz, Marek Z^woliński: “A Life Graph” as a means of measuring a subjective well-being: theoretical considerations, deter- minants and an initial evaluation of usefulness in studies examining Matura students

Chapter VIII Ewa gRusZcZyńska: A problematic discriminative accuracy of the measurement of the sense of coherence: an empirical investigation of redundancy with the measurement of feature-anxiety

9

17

41 69 89 109

125

149 171

EMPIRICAL STUDIES

Chapter IX Tadeusz Marian o^strowski: The meaning of life as a predictor of a sub- jective health evaluation

Chapter X Ryszard PoPrawa: A problematic use of the Internet — a new challen- ge for the psychology of health

Chapter XI Lucyna golińska: The role of workoholism in defining a positive and negative affect and a subjective evaluation of professional stress Chapter XII Patrycja s^tawiarska, Ewa w^oJtyna: The structure of a professional

role and a syndrome of a burnout effect among doctors and nurses Chapter XIII Agnieszka Pasztak: Management strategies used by parents of ill

children with a limited access to medical services

Chapter XIV Renata k^leszcz-s^zczyrBa: Specific (psycho)somatic symptoms as a sign of trauma restimulation — a psychotherapeutic perspective

191 211 241 255 275 305

Zwykło się mówić o psychologii zdrowia, że jest stosunkowo młodą dzie- dziną badań i praktyki psychologicznej. We współczesnym świecie, w którym obserwuje się nieporównywalny do poprzednich okresów przyrost wiedzy w róż- nych obszarach, dyscypliny naukowe osiągają dojrzałość niesłychanie szybko, a na dodatek — stając w obliczu wymogu postępującej interdyscyplinarności (czy wręcz transdyscyplinarności) — muszą podjąć wyzwanie samookreślenia się i zaznaczenia własnej naukowej tożsamości. Problematyka psychologii zdro- wia ulokowana jest w takim miejscu w systemie wiedzy, w którym spotykają się różne nurty i paradygmaty myślenia o człowieku i jego zdrowiu, wyznaczając niezmiernie zróżnicowane konteksty — teoretyczne i aplikacyjne, które stanowią istotny i cenny wkład w zrozumienie istoty samego zdrowia i zachowań człowie- ka z tym zdrowiem związanych. Źródłem tych kontekstów są inne dyscypliny naukowe, graniczące z psychologią zdrowia, ale także zmieniająca się rzeczywi- stość, w jakiej żyje współczesny człowiek, oraz nieuchronne procesy cywiliza- cyjne, nieustannie stawiające przed nim nowe wymagania.

Dla rozwoju psychologii zdrowia jako dyscypliny naukowej i sfery działań praktycznych potrzebne jest określenie we wspomnianym systemie wiedzy jej własnej tożsamości, co wymaga konsolidacji procesów dyferencjacji i integracji, w trakcie realizacji dwóch zadań, istotnych z punktu widzenia rozwoju psycho- logii zdrowia. Pierwsze z nich to elastyczne dookreślanie specyfiki psycholo- gii zdrowia, przy zachowaniu jej dyskursywnej czytelności i odrębności — co wymaga zogniskowania analiz i pogłębiania istniejących, uznanych koncepcji i kierunków badań. Drugie zadanie polega na uwrażliwieniu oraz otwarciu na potencjalnie znaczące dane, uzyskiwane zarówno w pokrewnych, jak i pozornie niespokrewnionych dyscyplinach naukowych, mogące stać się nie tylko inspira- cją, ale także źródłem analiz istotnych dla przedmiotu psychologii zdrowia.

Ideą tej książki jest pokazanie szerokiej perspektywy usytuowania problema- tyki psychologii zdrowia w różnych kontekstach teoretycznych i aplikacyjnych oraz w powiązaniu z innymi dyscyplinami naukowymi. Ma ona stanowić ro- dzaj płaszczyzny dialogowej dla wymiany, konfrontacji i konsolidacji informacji,

wzbogacających i precyzujących obszar badań i refleksji teoretycznej w ramach psychologii zdrowia.

Monografia składa się z 14 rozdziałów, w których przedstawiciele różnych środowisk naukowych w Polsce prezentują zagadnienia wychodzące poza tra- dycyjny obszar dociekań w ramach psychologii zdrowia. Punktem odniesienia dla tych rozważań jest myślenie o zdrowiu w kategoriach biopsychospołecznych, a w jego ramach poszukiwanie kontekstów teoretycznych i aplikacyjnych oraz obszarów pogranicznych, rzucających nowe światło na zakres i sposób zajmowa- nia się zdrowiem z psychologicznej perspektywy.

Tom składa się z trzech części, które odnoszą się, kolejno, do zagadnień teo- retycznych, zagadnień związanych z pomiarem oraz zagadnień empirycznych.

Pierwszą część otwiera rozdział Małgorzaty Górnik -Durose Konteksty i po‑

granicza — inspiracje dla psychologii zdrowia, stanowiący swoisty „manifest programowy” tej publikacji. Wskazuje on na różnorodność inspiracji teoretycz- nych i praktycznych dla psychologii zdrowia. Kontekst teoretyczny rozważań ujęty został w szerokie ramy modelu biopsychospołecznego, aplikacyjny zaś od- niesiony do problematyki jakości życia. Wśród obszarów pogranicznych nato- miast analizie poddane zostały nie te, które tradycyjnie wiązane są z psychologią zdrowia, a więc medycyna, socjologia czy pedagogika, ale takie, których związki z psychologią zdrowia wydają się istotne, chociaż — zwłaszcza na gruncie pol- skim — rzadko są dostrzegane zarówno w aspekcie teoretycznym, jak i empi- rycznym (organizacja, zarządzanie, zachowania ekonomiczne i konsumenckie).

Tematyka kolejnych tekstów ogniskuje się na zagadnieniach promocji zdro- wia widzianej z różnych perspektyw — socjologicznej i psychologicznej.

Rozdział autorstwa Krzysztofa Puchalskiego Promocja zdrowia w Polsce w obliczu procesów medykalizacji. Przedmiot oraz kontekst dla badań z pogra‑

nicza psychologii i socjologii zdrowia ukazuje promocję zdrowia z perspektywy socjologicznej na tle dwóch przeciwstawnych procesów: dążenia do interdyscy- plinarności nauk o zdrowiu człowieka (socjologii zdrowia, psychologii zdro- wia, pedagogiki zdrowia itd.) oraz dążenia tych dyscyplin do samodzielności i poszukiwania własnej specyfiki. Autor wskazuje na zagrożenia, jakie dla ba- dań prowadzonych w obszarze promocji zdrowia, dyscypliny o słabo jeszcze zarysowanej tożsamości, wynikać mogą z integracji nauk o zdrowiu. Analizuje również czynniki, które należy wziąć pod uwagę, aby promocja zdrowia mogła stać się równoprawnym, w stosunku do innych nauk, partnerem badań interdy- scyplinarnych.

Do promocji zdrowia odnieść można dwa kolejne rozdziały, w których autor- ki przedstawiają możliwe drogi działań, pozwalających na podniesienie jakości życia. W pierwszym z nich, zatytułowanym Promocja zdrowia w społeczności  lokalnej. Strategiczne planowanie prozdrowotnej zmiany, Agnieszka Rosińska przedstawia zjawiska i procesy społeczne istotne dla promocji zdrowia w kon- tekście polityki zdrowotnej i rozwojowej Unii Europejskiej oraz działań prowa-

dzonych na szczeblu regionalnym i lokalnym. Zagadnienia te zostały systema- tycznie przeanalizowane z dwóch, trudnych do pogodzenia perspektyw: dorobku naukowo -badawczego wypracowanego w obszarze psychologii zdrowia — z jed- nej strony, a z drugiej — z perspektywy praktyki oddziaływań prewencyjnych i promujących zdrowie.

Z kolei Eleonora Bielawska -Batorowicz w tekście Psychologia zdrowia a sta‑

rzenie się ukazuje zjawisko starzenia się człowieka w relacji do zdrowia. Szcze- gólny akcent kładzie na możliwości zastosowania psychologii zdrowia do badań nad pozytywnym starzeniem się i wynikających z nich, możliwych, praktycz- nych oddziaływań optymalizujących ów proces.

Kolejny rozdział Świadomość dialogowa — implikacje dla zdrowia, autorstwa Piotra Olesia i Elwiry Brygoły, inspiruje do spojrzenia na zdrowie w kategoriach adaptacyjnej aktywności dialogowej umysłu i pozwala w terapii dialogowej do- strzec drogę poszerzania zakresu możliwości osobistych człowieka.

Druga część monografii dotyczy zagadnień pomiaru w psychologii zdrowia.

W pierwszym rozdziale tej części, zatytułowanym Kręte ścieżki pomiaru zdro‑

wia — prace nad konstrukcją kwestionariusza do oceny zdrowia, Joanna Mate- usiak, Ewa Gwozdecka -Wolniaszek oraz Maciej Januszek zaprezentowali prace nad konstrukcją narzędzia do pomiaru subiektywnej oceny zdrowia — począw- szy od badań jakościowych, poprzez badania ilościowe, kończąc na badaniach walidacyjnych, których celem było ustalenie jego właściwości psychometrycz- nych. Autorzy wskazują szereg trudności i ograniczeń wiążących się z opera- cjonalizacją pojęcia „zdrowie”, ujmowanego w szerokich ramach paradygmatu socjoekologicznego.

W następnym rozdziale — „Linia Życia” jako sposób pomiaru subiektywne‑

go dobrostanu: założenia teoretyczne, wskaźniki i wstępna ocena użyteczności  w badaniach uczniów klas maturalnych — Irena Jelonkiewicz i Marek Zwoliński prezentują opracowaną już w latach siedemdziesiatych, aczkolwiek mało znaną polskiemu czytelnikowi, metodę pomiaru subiektywnego dobrostanu: wykres linii życia. Autorzy dokonują przeglądu badań, w jakich metoda ta była wyko- rzystywana, prezentują ogólne sposoby klasyfikacji wykresów oraz przedstawia- ją wyniki badań własnych z jej wykorzystaniem, z których wynika, że metoda, choć czasochłonna i trudna — jeśli idzie o sposób kodowania, może być trafną i rzetelną miarą subiektywnego dobrostanu, może również stanowić ciekawą al- ternatywę w stosunku do tradycyjnych metod samoopisowych.

Tę część monografii zamyka tekst Ewy Gruszczyńskiej Problematyczna traf‑

ność dyskryminacyjna pomiaru poczucia koherencji: eksploracja empiryczna re‑

dundancji z miarą lęku ‑cechy, w którym podjęto rozważania dotyczące trafności kwestionariusza SOC -29, szeroko stosowanego narzędzia do pomiaru poczucia koherencji — konstruktu o silnej w psychologii zdrowia pozycji. Autorka, po- wołując się na doniesienia pochodzące z wielu badań, wykorzystując również wyniki badań własnych, dowodzących redundancji poczucia koherencji z lękiem

cechą, dostarcza przekonujących przesłanek, kwestionujących trafność różnico- wą kwestionariusza SOC -29 na poziomie empirycznym.

Trzecia część monografii zawiera prace empiryczne, które ulokować można na pograniczach psychologii zdrowia oraz psychologii klinicznej, psychologii pracy, psychologii ekonomicznej i psychopatologii.

Pierwszy w tej części tekst Tadeusza Ostrowskiego Sens życia jako predyktor  subiektywnej oceny zdrowia stanowi udaną próbę przeniesienia na grunt psycho- logii zdrowia konstruktu silnie osadzonego w obszarze psychologii klinicznej. Na podstawie badań własnych autor wskazuje, że kategorii wywodzącej się z nurtu egzystencjalnego, poczuciu sensu życia można przypisać status konstruktu salu- togenetycznego i z powodzeniem wykorzystywać go w badaniach nad uwarun- kowaniami zdrowia.

W kolejnym rozdziale, zatytułowanym Problematyczne używanie Internetu 

— nowe wyzwanie dla psychologii zdrowia, Ryszard Poprawa koncentruje się na zjawisku, które w obszar zainteresowań psychologii zdrowia wprowadzone zo- stało wskutek rozwoju technologii informatycznych. Szeroka i wnikliwa analiza przeprowadzona przez autora obejmuje zarówno prezentację zagadnień definicyj- nych, krytyczny przegląd metod wykorzystywanych do diagnozy uzależnienia od Internetu, jak i systematyczny przegląd wyników badań empirycznych. Pozwala to, z jednej strony, rozpatrywać uwarunkowania analizowanego zjawiska w ka- tegoriach deficytów zasobów jednostkowych, a z drugiej — poprzez odwołanie się do mechanizmów i teorii psychologicznych, dobrze osadzonych w obszarze psychologii zdrowia, ukazać je w aspekcie nowego wyzwania dla psychologii zdrowia.

Następne dwa rozdziały zamieszczone w tej części tomu prezentują badania empiryczne, które dotyczą problemów ulokowanych na styku psychologii zdro- wia i psychologii pracy.

W pierwszym z nich — zatytułowanym Rola pracoholizmu w wyznaczaniu pozytywnego i negatywnego afektu oraz subiektywnej oceny stresu zawodowe‑

go — Lucyna Golińska prezentuje wyniki badań empirycznych, które miały dostarczyć odpowiedzi na pytanie o bezpośrednie i pośrednie (poprzez konflikt ról i stres zawodowy) oddziaływania pracoholizmu na doświadczany stan emo- cjonalny. Uzyskane przez autorkę wyniki generalnie pokazują, iż poszukiwane drogi oddziaływań pomiędzy nasileniem pracoholizmu a stanem afektywnym są wyraźniejsze w grupie mężczyzn niż w grupie kobiet. Mężczyźni doświadczają silniej konfliktu ról. Odnotowuje się wśród nich wyższy afekt negatywny i niż- szy — pozytywny. W drugim z tych tekstów — zatytułowanym Struktura roli zawodowej a syndrom wypalenia zawodowego lekarzy i pielęgniarek — Patry- cja Stawiarska i Ewa Wojtyna przedstawiają dane przemawiające za koniecznoś- cią uwzględniania specyfiki pełnionej roli zawodowej jako jednej z determinant poziomu wypalenia zawodowego. Autorki rolę zawodową traktują jako wypad- kową cech indywidualnych i środowiskowych, charakteryzując pod tym kątem

zróżnicowane grupy lekarzy i pielęgniarek. Uzyskane rezultaty pokazują jedno- znacznie, że wymagania wynikające z roli zawodowej mogą stanowić czynnik różnicujący poziom wypalenia zawodowego.

Tekst Agnieszki Pasztak Strategie radzenia sobie rodziców chorych dzieci z ograniczonym dostępem do świadczeń medycznych ulokowany jest na pograni- czu tradycyjnej problematyki psychologii zdrowia oraz — co stanowi wyraźne odejście od tradycji, szczególnie w psychologii polskiej — psychologii ekono- micznej i ekonomiki służby zdrowia. Odnosi się do leżącego u podstaw kolejnych reform służby zdrowia założenia o umożliwieniu odbiorcy usług medycznych wejścia w rolę „konsumenta”, której istotą jest swoboda dokonywania wybo- rów. Autorka pokazuje, iż konsekwencje rozwiązań organizacyjnych w systemie ochrony zdrowia ujawniają się w dość niekiedy nieprzewidywalny sposób w za- chowaniach osób korzystających z usług medycznych.

Tom zamyka rozdział autorstwa Renaty Kleszcz -Szczyrby Specyficzny  ob‑

jaw (psycho)somatyczny jako sygnał restymulacji traumy — perspektywa psy‑

choterapeutyczna, prezentujący dwa studia przypadków pacjentów z objawami psychosomatycznymi. Kontekstem dla rozważań autorki jest perspektywa psy- choterapeutyczna, która pozwala integrować dorobek nauk o człowieku (nauk po- granicznych: psychologii i medycyny) w procesie konstruowania skutecznej stra- tegii pomocy, ukierunkowanej na odbudowywanie zdrowia po przebytej traumie.

Zamieszczone w monografii prace należy traktować jako próbki myślenia o problematyce psychologii zdrowia poza „głównym nurtem”. Analizy teoretycz- ne i badania empiryczne głównego nurtu umacniają — dając solidną bazę — toż- samość tej dziedziny psychologii. Jednakże rozwijająca się dynamicznie nauka wymaga niekiedy spojrzeń niestandardowych. Z tego też względu zgromadzo- no w tym tomie teksty, które mogą stać się istotnym przyczynkiem — z jednej strony — do poszerzenia obszarów penetracji w ramach psychologii zdrowia, a z drugiej — do dookreślenia jej miejsca pośród innych dziedzin wiedzy o czło- wieku, tworzących współcześnie złożony interdyscyplinarny system.

Książka kierowana jest do psychologów, socjologów i pedagogów zdrowia, badaczy i praktyków z obszaru zdrowia publicznego oraz adeptów tych dyscy- plin, którzy w różny sposób, na różnych szczeblach i w zróżnicowanych konteks- tach organizacyjnych zgłębiają tajemnice zdrowia i dobrostanu człowieka.

Katowice, 22 marca 2011 roku

Małgorzata Górnik ‑Durose Joanna Mateusiak

ZAGADNIENIA TEORETYCZNE

Konteksty i pogranicza — inspiracje dla psychologii zdrowia

Małgorzata Górnik -Durose

Uniwersytet Śląski w Katowicach Instytut Psychologii

a^Bstract: The article presents the psychology of health as a component of a multidimen- sional system of the knowledge about a human being. Multidimensionality of the very sys- tem suggests contact and permeation of different theoretical and practical contexts consti- tuting an important contribution to understanding health and behaviours connected with health. The very contexts derive from perspectives and theoretical paradigms from not only psychology, but also “borderline” disciplines. Important contexts result from observations of demographic and civilizational processes, related to changes of a technological and cul- tural nature in the contemporary world, also from transformations happening in man’s natu- ral environment, e.g. evoked by climate changes. The article outlines both theoretical and practical contexts of empirical analyses in the psychology of health. The author specifically concentrates on the analysis of the role of a biopsychosocial model as a meta -perspective for the analyses under investigation. The practical context constitutes the issue of a widely- understood quality of life. In reference to borderline areas of the psychology of health, next to traditional points with such sciences as medicine, sociology and pedagogy, the article points to the need of paying attention to formal -organizational and economic contexts of health behaviours and medical care and, thus, relations of the psychology of health with the issue of public health on the one hand, and, the psychology of organization and management, as well as economic psychology on the other. What was considered to be particularly im- portant in the latter case was paying attention to consumer behaviours having clear healthy references because of a progressive commercialization of not only medical services, but also health as such, as well as blur the border between the role of health and beauty standards, and social effectiveness.

k^eyworDs: health psychology, biopsychosocial model, interdisciplinary approach

2 Psychologia…

Wprowadzenie

Psychologia zdrowia to składowa wieloaspektowego systemu wiedzy o człowieku, ze szczególnym uwzględnieniem wiedzy o istocie i wyznacz- nikach jego zdrowia. Wieloaspektowość tego systemu sugeruje stykanie się i przenikanie różnych kontekstów — teoretycznych i aplikacyjnych, które stanowią cenny wkład w zrozumienie istoty samego zdrowia i zachowań z nim związanych.

Rozważania nad kontekstami i pograniczami psychologii zdrowia warto rozpocząć od roboczego zdefiniowania tych pojęć. Kontekst tworzy zespół odniesień niezbędnych do zrozumienia określonego zjawiska oraz zespół czynników współistniejących, dookreślających jego obszar i zakres, nato- miast pogranicze to obszar na styku sąsiadujących ze sobą przestrzeni (na podstawie: Słownik języka polskiego PWN, on -line, [dostęp: 29.04.2009]).

Analizie podlegają zdrowie człowieka oraz jego zachowania związane ze zdrowiem. Konteksty, które są niezbędne dla zrozumienia jego istoty, wywo- dzą się z ujęć, perspektyw i paradygmatów teoretycznych nie tylko psycholo- gii jako nauki, ale także dziedzin „pogranicznych”. Nie jest to jednak jedyne źródło kontekstów. Nie mniej ważne konteksty wynikają zarówno z obserwa- cji procesów demograficznych i cywilizacyjnych, powiązanych ze zmianami o charakterze technologicznym i kulturowym we współczesnym świecie, jak i z przeobrażeń dokonujących się w środowisku naturalnym człowieka, np.

wywołanych zmianami klimatycznymi.

Realizowanie zadań postawionych „z definicji” przed psychologią zdro- wia, takich jak zaangażowanie wiedzy i umiejętności psychologicznych w promocję i utrzymywanie zdrowia, w zapobieganie chorobom i ich lecze- nie, w rozpoznawanie etiologicznych i diagnostycznych korelatów zdrowia, choroby i zbliżonych dysfunkcji oraz w ulepszanie systemu opieki zdrowot- nej i kształtowanie polityki zdrowotnej (por. M^atarazzo, 1980, 1982; za:

H^esZen, s^ęk, 2008a), wymaga aplikacji zróżnicowanych kontekstów, choćby w postaci określonych ujęć teoretycznych, w świetle których rozpatruje się konkretne zagadnienia.

W psychologii zdrowia niekwestionowaną pozycję mają rozważania ugruntowane w teorii stresu i radzenia sobie. Z jednej strony stres trakto- wany jest jako istotny czynnik ryzyka w polietiologicznym modelu choroby somatycznej, z drugiej strony chorobę uznaje się za źródło stresu, z którym osoba chora radzi sobie w określony sposób (H^esZen, s^ęk, 2008a, 2008b;

s^heriDan, r^aDMacher, 1998). Współczesne ujęcia stresu — począwszy od poznawczo -transakcyjnego paradygmatu Richarda Lazarusa, po jego rozwi- nięcia i uzupełnienie przez wyakcentowanie roli pozytywnego afektu przez Susan Folkman i Judith Tedlie Moskowitz (por. H^esZen, s^ęk, 2008a), poprzez

teorię zachowania zasobów Stevana h^oBfolla (2006) — pozwalają na wyj- ście poza stricte biomedyczne, zobiektywizowane ujęcie zagadnień zdrowia i choroby oraz myślenie o zdrowiu człowieka z uwzględnieniem szeregu czynników o charakterze nie tylko psychologicznym, ale również kulturo- wym, społecznym i ekonomicznym.

Innym kontekstem teoretycznym, szeroko stosowanym w polskiej psy- chologii zdrowia, jest spojrzenie na zdrowie z perspektywy salutogenetycz- nej. Model salutogenetyczny stanowi kontekst wyrazisty, bo oznacza swoisty przewrót w myśleniu o zdrowiu i chorobie w zestawieniu z modelem pato- genetycznym. Traktuje on zdrowie — nie chorobę — jako punkt wyjścia (por. H^esZen, s^ęk, 2008a; 2008b), choć zakłada swoistą komplementarność podejść. Charakter owej komplementarności określa sprawność procesów dynamicznego równoważenia możliwości i wymagań, warunkowanych od- działywaniem różnorodnych czynników ryzyka i zasobów odpornościowych, działających na poziomie biologicznym, intrapsychicznym, interpersonalnym i społecznym (cieRpiałkowska, s^ęk, 2006).

Myślenie w kategoriach salutogenezy wpasowuje się bardzo dobrze w myślenie o zdrowiu w kategoriach pozytywnych, towarzyszące psychologii zdrowia od momentu jej wyodrębnienia się. Myślenie to legło u podstaw de- finiowania zdrowia przez WHO (por. H^esZen, s^ęk, 2008b). Wpisuje się rów- nież w nurt tzw. psychologii pozytywnej, skoncentrowanej na pozytywnych aspektach życia człowieka oraz szukającej uwarunkowań i wyznaczników tego, co w człowieku i jego życiu jest dobre, prorozwojowe (por. s^eliGMan, 2004). Związki między psychologią zdrowia i psychologią pozytywną nie budzą wątpliwości (por. r^yff, s^inGer, 2004; t^aylor, s^herMan, 2007), także wśród polskich badaczy (por. H^esZen, Ż^ycińska, red., 2008).

W psychologii zdrowia szczególne miejsce przypada badaniom zmierza- jącym do wyjaśnienia zachowań związanych ze zdrowiem oraz dostarczenia wiedzy i technik, odnoszących się do możliwości kształtowania zachowań pożądanych z punktu widzenia zdrowia i zmiany zachowań szkodliwych. Dla rozwiązywania tego typu problemów empirycznych użytecznych kontekstów teoretycznych dostarcza psychologia społeczna, a szczególnie rozwijane na jej gruncie modele poznawcze (por. H^esZen, s^ęk, 2008a; h^eszen -n^ieJoDek, 1997; ł^usZcZyńska, 2004). Inne użyteczne teorie — umiejscowione w nurcie komunikacyjno -perswazyjnym — odnoszą się bezpośrednio do kształtowa- nia i zmiany postaw, społecznego uczenia się i społecznej kontroli zachowa- nia (por. G^órnik -D^urose, 1995).

Obok ujęć teoretycznych, stanowiących wartościowe konteksty dla roz- ważań odnoszących sie do poszczególnych zadań, jakie stoją przed psycho- logią zdrowia, można wskazać dwa podejścia, mające rangę metakontekstów (lub metaperspektyw) dla rozważań nad zdrowiem. Pierwsze z nich to meta- teoretyczna perspektywa biopsychospołeczna, drugie — aplikacyjny kontekst

2*

kształtowania, utrzymywania i/lub podnoszenia jakości życia człowieka. Na nich skoncentruję swoje dalsze rozważania.

Konteksty

Metakontekst biopsychospołeczny

Podstawowe założenie, tkwiące u podstaw myślenia o zdrowiu w kate- goriach biopsychospołecznych, wskazuje na integrację i interakcję procesów biologicznych, psychologicznych i społecznych w odniesieniu do zdrowia i choroby (por. s^HeRidan, R^admacHeR, 1998; H^esZen, s^ęk, 2008a). Z tego też powodu metakontekst biopsychospołeczny jest idealnym punktem wyjścia dla poszukiwania innych kontekstów i obszarów pogranicznych.

Od ponad 30 lat za oczywiste uznaje się połączenie doświadczeń i zacho- wań ludzi oraz procesów stricte biologicznych w jeden system (s^uls, r^oth-

Man, 2004). Założenie to ma fundamentalne znaczenie dla promocji i pre- wencji poprzez kształtowanie zachowań i środowisk korzystnych z punktu widzenia zdrowia. Ciągle jeszcze jednak — przy rozpoznaniu powiązań psychologicznego poziomu analizy z poziomem fizjologicznym czy biome- dycznym — relatywnie mniej uwagi poświęca się związkom poziomu psy- chologicznego z poziomem analizy uwzględniającym czynniki społeczne (w tym działające w skali makro), organizacyjne, kulturowe, instytucjonalne i ekonomiczne, np. status socjoekonomiczny, odmienność kulturową, rozwój w perspektywie life ‑span (por. s^heriDan, r^aDMacher, 1998; s^Mith, o^rleans, J^enkins, 2004).

Jerry s^uls i Alexander r^othMan (2004) dokonują wielostronnej analizy modelu biopsychospołecznego i konkludują, iż ma on wciąż duży potencjał rozwojowy. Jednakże rozwój biopsychospołecznego spojrzenia na zagadnie- nie zdrowia i choroby wymaga — ich zdaniem — spełnienia kilku warun- ków w odniesieniu zarówno do konceptualizacji zdrowia i zachowań zdro- wotnych, jak i do stosowanej metodologii badań.

Po pierwsze, wymaga dalszego przekształcania konceptualnego szkieletu w empiryczny model uwzględniający powiązania pomiędzy subsystemami.

Badacze nie powinni dystansować się od złożoności modeli badawczych;

modele uproszczone nie są bowiem w stanie dostarczyć wiarygodnych da- nych. Jak piszą J. s^uls i A. r^othMan (2004: 122): „[…] istotne jest uchwyce- nie złożoności kaskadowości procesów, które mają udział w etiologii chorób, prewencji i leczeniu oraz rozwinięcie wielosystemowej, wielopoziomowej i wielozmiennowej orientacji [tzw. 3M Vision — multiple system, multile-

vel, multivariate — przyp. M.G. -D.]. […] Powiązania, jednakże, muszą być dostrzegane nie tylko w obrębie, ale również pomiędzy poziomami analizy i systemami”.

Po drugie, konieczny jest przegląd konstruktów tworzących model teore- tyczny i uwzględnienie faktu, iż określone konstrukty mogą pełnić wielora- kie role w jego obrębie. Przykładowo, wiek i płeć mogą funkcjonować jako zmienne na różnych poziomach analizy¹. To, co się kryje za tymi konstruk- tami, może mieć związek ze zróżnicowaniem doświadczeń życiowych, od- miennymi stylami radzenia sobie, wynikającymi np. z odmiennych wzorców socjalizacji, z zasobami materialnymi, biologiczną odpornością lub brakiem odporności na określone choroby, ekspozycją na określone czynniki ryzyka, charakterem wsparcia społecznego itp.

Po trzecie, jeśli zrozumienie podstaw i istoty zdrowia wymaga uwzględ- nienia złożonego systemu współzależności, to potrzebne są bogate dane, po- chodzące z różnych poziomów i obszarów, również śledzenie zjawisk w per- spektywie czasowej i rozwojowej. Łączy się z tym otwarcie i uwrażliwienie na różnego rodzaju informacje — zarówno na „twarde” dane o charakterze fizjologicznym, medycznym, również ekonomicznym, jak i na dane „mięk- kie”, czyli psychologiczne dane samoopisowe i dane socjologiczne.

Po czwarte, wiele zagadnień związanych ze zdrowiem wymaga raczej odkrywania niż wyjaśniania. Hipotezy testować można na gruncie silnych teorii, nie zaś w obszarze zjawisk, które kryją w sobie jeszcze wiele zagadek.

W psychologii zdrowia nie należy zatem unikać badań o charakterze eksplo- racyjnym i otworzyć się na rezultaty, które — choć brak im teoretycznego uzasadnienia — mogą stać się wartościowym zalążkiem ważnych ustaleń.

Po piąte, rozwój badań w kontekście biopsychospołecznym wymaga przede wszystkim umiejętności pracy w interdyscyplinarnych zespołach oraz otwartości na dane i idee wywodzące się z innych dziedzin. Warun- kiem sukcesu takiego przedsięwzięcia jest myślenie i badania o charakte- rze inter - lub nawet transdyscyplinarnym² oraz zmierzanie do syntezy wielu zróżnicowanych zmiennych. Z akceptacji podejścia biopsychospołecznego wynika potrzeba rozwoju badawczych zespołów transdyscyplinarnych, które mogą w konsekwencji tworzyć nowe dziedziny wiedzy (jak np. psychoneuro-

1 Dzieje się tak dlatego, iż są to typowe, niespecyficzne zmienne zagregowane (por.

s^PenDel, 2008), a poszczególne składowe konglomeratu, jaki stanowią, mogą odnosić się do różnych systemów i poziomów analizy.

2 Badania interdyscyplinarne zakładają współpracę badaczy reprezentujących różne dyscypliny, ale zarazem posługiwanie się przez nich paradygmatami właściwymi dla ich dyscyplin. W badaniach transdyscyplinarnych problemy bada się dzięki wypracowaniu jednego paradygmatu, ogarniającego kilka dyscyplin. Paradygmat taki przekracza ograniczenia poszczególnych dyscyplin, proponuje bowiem szerokie ramy teoretyczne dla dokonywania syntezy wspólnych wątków i rezultatów badań.

immunologia). Szeroko otwarte powinny być również kanały przepływu informacji pomiędzy badaniami podstawowymi a badaniami o charakterze aplikacyjnym. Jak podkreślają autorzy, transdyscyplinarna współpraca jest warunkiem sine qua non rozwoju psychologii zdrowia, a model lone ranger powinien zdecydowanie odejść do przeszłości. W takiej sytuacji pojawiają się, oczywiście, nowe problemy, takie jak np. umiejętność komunikowania się przedstawicieli różnych dyscyplin nauki i działalności praktycznej, nie mówiąc już o kwestiach dystrybucji środków finansowych.

Po szóste, konieczny jest dobry przepływ informacji pomiędzy badania- mi a praktyką. Leczenie, prewencja i promocja w wymiarze praktycznym powinny dostarczać zwrotnych informacji, stymulujących dalsze badania i rozwiązania interwencyjne, tym samym rozwój zarówno teorii, jak i me- todologii. Najlepszym testem dla rezultatów badań i ich aplikacji w ramach podejścia biopsychospołecznego są wskaźniki zdrowotne oraz jakość życia jednostek i społeczeństw.

J. Suls i A. Rothman sugerują, iż to właśnie złożony paradygmat bio- psychospołeczny jest w stanie skonsolidować w obrębie psychologii zdrowia wiele różnorakich danych z dziedzin pozornie ze sobą niespokrewnionych.

Paradygmat ten jednakże wymaga od psychologów zdrowia ukształtowania i rozwijania specjalnych kompetencji, określonych mianem kompetencji kon- tekstualnych (y^ali, r^evenson, 2004).

Kompetencje kontekstualne

Zarówno badania empiryczne, jak i praktyka w zakresie diagnozy, pro- mocji i prewencji oraz pomocy psychologicznej wymagają uwzględnienia kompetencji, które umożliwiają psychologom efektywne działania w obrębie określonej populacji, ukierunkowane na tę populację, a nie tylko na jednost- kę. Chodzi tu o przyjęcie, zaakceptowanie i wykorzystywanie w codziennych działaniach faktu, iż to, co ludzie myślą, czują i robią w związku z własnym zdrowiem, jest silnie zakorzenione w różnorodnych systemach społecznych (rodzina, społeczność lokalna), kulturowych (historia, normy i wartości, prze- konania religijne), politycznych i ekonomicznych (systemy opieki zdrowotnej, poziom zamożności gospodarstwa domowego i danej społeczności). Zmiany w tych obszarach dokonują się z dnia na dzień pod wpływem przeobrażeń technologicznych i demograficznych. W konsekwencji pewne rozwiązania odnoszące się do prewencji, promocji i interwencji mogą być nietrafione ze względu na ich rozminięcie się z charakterystycznym dla danej populacji

„kontekstem mentalnym”.

Przeobrażenia demograficzne i technologiczne są przykładem zmian, któ- re stanowią istotny kontekst dla psychologii zdrowia i wymagają zaangażo-

wania szczególnych kompetencji. Zmiany te zmuszają bowiem do stawiania nowych pytań i wymagają zdefiniowania na nowo problemów zdrowia, ra- dzenia sobie z chorobą oraz zachowań związanych ze zdrowiem. Zmuszają również do rozważenia problemów odnoszących się nie tylko do trafności teorii i metodologii badań, efektywności interwencji, promocji i prewencji, ale również zagadnień natury moralno -etycznej (por. s^Mith, o^rleans, J^en-

kins, 2004).

Konteksty przeobrażeń demograficznych i technologicznych wymaga- ją umiejętności dostrzegania niestandardowych problemów i poszukiwania niestandardowych rozwiązań. Kompetencje kontekstualne to również wa- runek tworzenia sprawnych transdyscyplinarnych zespołów. Ich istotą jest bowiem otwarcie na zróżnicowane dane, ukierunkowanie na umiejętność rozumienia języka nie tylko swojej dyscypliny naukowej i uwrażliwienie na informacje, które nie zawsze mieszczą się w uznawanych i uznanych teoriach.

Zmiany struktury demograficznej

Dokonujące się w świecie zachodnim zmiany demograficzne noszą zna- miona „demograficznej bomby”. Wydłuża się życie człowieka — w ostatnim 50 -leciu oczekiwana długość życia przyrosła o 20 lat (!). Każdego miesiąca kolejny milion ludzi przekracza 60. rok życia. Największy wzrost liczebności obserwuje się w grupie powyżej 80. roku życia (por. o^Pala, 2004). Jednakże radość z już występującego i przewidywanego wydłużenia życia nie może przysłonić ważnego pytania o jego jakość. Z procesem starzenia się związane są określone choroby, szczególnie nowotworowe i zwyrodnieniowe choroby układu nerwowego (choroba Alzheimera), choroby układu pozapiramidowego (choroba Parkinsona), choroby naczyniowe (udary mózgu). Powoduje to wy- raziste skutki we wszystkich sferach i systemach — ekonomicznym, medycz- nym, kulturowym, społecznym i duchowym. Jak podkreśla Grzegorz o^Pala (2004), w obliczu tych zmian szczególnej uwagi wymagają problemy opieki nad osobami starszymi i niepełnosprawnymi, również w kontekście zdrowia i jakości życia ich opiekunów. Sprostanie tym wyzwaniom to „rozbrojenie zapalnika bomby”, jednakże prognozy co do możliwości poradzenia sobie z nimi są raczej pesymistyczne, jeśli bierze się pod uwagę wydolność ekono- miczną „siwiejących” społeczeństw.

Źródło pesymizmu tkwi także w normach i wartościach kulturowych, jednoznacznie promujących wizerunek „pięknych, młodych i bogatych”, wśród których nie ma miejsca dla człowieka starego i/lub chorego. W takim świecie opieka nad osobą w podeszłym wieku stanowi istotną barierę spo- łecznej efektywności.

Natomiast optymizmem napawa tempo rozwoju nauki i technologii me- dycznych w zakresie diagnostyki i leczenia. Nawet niewielkie opóźnienie początku choroby otępiennej — o zaledwie 6 miesięcy — zmniejsza liczbę chorych o 100 tys. (o^Pala, 2004). Odwołując się do modelu biopsychospo- łecznego, należałoby się zastanawiać, jak tego dokonać, angażując nie tyl- ko potencjał naukowo -badawczy w zakresie medycyny, ale również badania psychospołeczne i działania na poziomie profilaktyki i wczesnej interwencji.

Warto tu również zwrócić uwagę na zarysowującą się tendencję w zakre- sie finansowania badań naukowych w tej dziedzinie, wynikającą z norma- tywnego lęku przed starością i niepełnosprawnością. Otóż „piękni, młodzi i bogaci”, gdy zauważają u siebie oznaki starzenia lub zapadają na poważne choroby, wówczas przekazują duże fundusze na badania naukowe, które mają przynieść rezultaty, zanim dla nich samych będzie już za późno. Przy okazji korzystają inni. Przykładem może być popularny brytyjski pisarz Terry Prat- chett, który stał się twarzą kampanii informacyjnej i fundacji Alzheimer Re- search Trust — przekazał na badania nad chorobą Alzheimera milion funtów i pojawia się w programach BBC (Terry Pratchett — Living with Alzheimer), wyjaśniając ludziom, co to znaczy żyć na co dzień z tą chorobą.

Rozwój technologii

Przykładem technologii, które mają lub mogą mieć niezwykle istotne znaczenie dla różnorodnych działań w zakresie psychologii zdrowia, jest komputeryzacja wraz z rozwojem Internetu, będącego coraz ważniejszym medium komunikacyjnym współczesnego świata. Internet spowodował, że informacje, dotychczas zarezerwowane tylko dla specjalistów, stały się do- stępne każdemu (por. f^ox, f^allows, 2003; s^PaDaro, 2003; f^ox, 2006; Raport Gemius SA, 2005).

Internet może zostać wykorzystany we wszystkich sferach działania psy- chologów zdrowia — w badaniach i praktyce, profilaktyce, promocji i in- terwencji na różnych poziomach (por. s^aaB et al., 2004). Umożliwia on bo- wiem:

■łatwy dostęp do informacji (te jednakże trzeba umieć ocenić i zweryfiko- wać);

■łatwy dostęp do specjalistycznych porad (skutkujący nową jakością relacji lekarz — pacjent);

■bieżące monitorowanie stanu fizycznego, szybką diagnozę i interwencję w sytuacjach jej wymagających (np. w przypadku problemów kardiolo- gicznych);

■funkcjonowanie rozbudowanych grup wsparcia dla osób cierpiących na określone choroby;

■docieranie do szerokich grup odbiorców z programami profilaktycznymi i programami promocji zdrowia;

■gromadzenie danych o różnych aspektach zdrowia jednostek i społe- czeństw;

■wymianę naukowo -badawczą.

Oczywiście, zaangażowanie Internetu w obszar zdrowia ma również swo- je „ciemne strony”. Chodzi tu przede wszystkim o treść i jakość informacji dostępnych w sieci, również o kwestie związane z ochroną danych osobo- wych czy kwestie etyczne. Należy przy tym uwzględnić zróżnicowane możli- wości w zakresie korzystania z Internetu — ciągle wiele osób nie ma dojścia do sieci albo nie jest zainteresowanych korzystaniem z niej (por. s^aaB et al., 2004).

We współczesnym świecie wciąż następuje rozwój technologii już stricte medycznych — nieustanny postęp w dziedzinie transplantologii, rozkwit badań genetycznych oraz rozwój badań nad możliwościami, jakie daje wy- korzystanie komórek macierzystych. Wszystkie te dziedziny mają — poza aspektami medycznymi i psychologicznymi — istotne uwikłania moral- ne i ideologiczne, o czym należy pamiętać, podejmując działania również w psychologii zdrowia.

W dziedzinie transplantologii uwagi ze strony psychologów wymagają takie kwestie, jak: procesy podejmowania decyzji o byciu zarówno dawcą, jak i biorcą, ich uwarunkowania i dynamika konsekwencji, jakość życia i do- brostan psychologiczny zarówno dawców, jak i biorców, dynamika i uwa- runkowania procesu podejmowania decyzji o wyrażeniu zgody na pobranie organów od zmarłej osoby bliskiej. Patrice G. Saab i jej współpracownicy zwracają w tym kontekście uwagę na konieczność włączenia czynników psy- chospołecznych do puli wyznaczników podejmowania decyzji o tym, komu przeszczepić organy, których dostępność z natury rzeczy jest ograniczona (s^aaB et al., 2004). Natomiast na poziomie „makro” psycholodzy powinni być włączeni w procesy informowania i komunikowania oraz zaangażowani w tworzenie odpowiedniej polityki protransplantacyjnej.

Rozwój badań genetycznych bardzo wyraziście zaznaczył swoją obecność w zdrowotnej codzienności wielu społeczeństw. Obecność ta przejawia się w wykonywaniu testów prenatalnych, sprawdzaniu, czy przyszli rodzice nie mają takiej konfiguracji genów, która mogłaby spowodować kłopoty zdro- wotne ich dziecka, oraz w testowaniu własnego genomu pod kątem ryzy- ka zapadnięcia na pewne choroby, np. choroby nowotworowe lub chorobę Huntingtona (por. l^erMan, c^royle, t^ercyak, h^aMann, 2002). Paradoksalnie, badania genetyczne wcale nie eliminują ważności czynników psychospołecz- nych, takich jak styl życia, i nie umniejszają roli psychologów zdrowia. Jak piszą Caryn l^erMan, Robert t. c^royle, Kenneth P. t^ercyak i Heidi h^aMann (2002), dopiero teraz możliwe jest zrozumienie relacji geny — środowisko,

manifestującej się w złożonej interakcji pomiędzy indywidualnymi genetycz- nymi predyspozycjami, zachowaniami jednostki i jej środowiskiem. Postę- py w dziedzinie genetyki molekularnej — zamiast obniżać znaczenie nauk o zachowaniu — wyakcentowały centralność zachowania zarówno w etiolo- gii chorób, jak i w odniesieniu do możliwości zapobiegania ich wystąpieniu.

Rozwój technologii w badaniach genetycznych, czyli coraz lepsze i głębsze poznanie ludzkiego genomu oraz konfiguracji genetycznych odpowiedzial- nych za powstawanie określonych chorób, pozwoli na precyzyjne dopasowa- nie działań prewencyjnych w grupach, w których możliwa jest behawioralna interwencja. Zarazem może jednak postawić szereg osób w sytuacji nieko- rzystnej nie tylko z psychologicznego, ale również społecznego punktu wi- dzenia (l^erMan, c^royle, t^ercyak, h^aMann, 2002; s^aaB et al., 2004). Z tego właśnie względu konieczny jest wgląd w to, jak dana osoba, jej otoczenie oraz instytucje działające w społeczeństwie wykorzystują informacje pocho- dzące z badań genetycznych.

Metakontekst aplikacyjny: jakość życia

Drugim metakontekstem, w jakim prowadzone są analizy pod hasłem

„psychologia zdrowia”, jest kontekst jakości życia. Pojęcie jakości życia i zdrowia pojawiało się w literaturze od początków naukowego myślenia o zdrowiu (por. H^esZen, s^ęk, 2008a; r^yff, s^inGer, 2004). Nie jest moim celem definiowanie tutaj jakości życia oraz omawianie podejść i ujęć tegoż wielowymiarowego i wieloaspektowego zjawiska, które trudno ująć w jedno- znaczne ramy, tym bardziej że funkcjonuje ono w różnych obszarach nauki, toteż opisywane jest przez bardzo zróżnicowany aparat pojęciowy, właściwy danej dziedzinie wiedzy — w innych kategoriach ujmują jakość życia socjo- logowie, ekonomiści i politolodzy, w innych przedstawiciele nauk medycz- nych, w jeszcze innych filozofowie i w końcu psychologowie (por. przegląd ujęć w: r^aPley, 2003). W bliskiej przestrzeni znaczeniowej do pojęcia jakości życia pojawiają się inne dyskusyjne i wieloznaczne terminy, takie jak „dobro- stan” (well ‑being) i „szczęście”, a nawet „zdrowie”, które — według niektórych ujęć (np. Światowej Organizacji Zdrowia) — trudno wyodrębnić jako samo- dzielne zjawisko względem jakości życia. Relacje pomiędzy jakością życia i zdrowiem nie zostały jednoznacznie ustalone. Niektórzy autorzy skłonni są wprost utożsamiać jakość życia ze zdrowiem czy zdrowie z jakością życia (np.

r^yff, s^inGer, 2004), inni z kolei widzą zdrowie jako istotny aspekt jakości życia, będącej pojęciem szerszym (H^esZen, s^ęk, 2008a). Trudności w ustale- niu tych relacji biorą się przede wszystkim stąd, że zarówno zdrowie, jak i ja- kość życia można opisywać w kategoriach subiektywnych i obiektywnych.

W kategoriach subiektywnych są one silnie ze sobą związane, w kategoriach

obiektywnych zaś odnoszą się do odmiennych zjawisk i problemów: medycz- nych — w pierwszym przypadku, społeczno -ekonomicznych — w drugim.

W ujęciu Światowej Organizacji Zdrowia jakość życia jednostki rozumieć należy w relacji do postrzegania przez nią jej własnej sytuacji życiowej, odnoszo- nej do kontekstu kulturowego i systemu wartości, akceptowanego przez spo- łeczeństwo, w którym jednostka żyje, oraz w relacji z jej celami życiowymi, oczekiwaniami i zainteresowaniami. Oceniając jakość życia, należy uwzględ- nić zdrowie fizyczne i psychiczne jednostki, poziom niezależności od innych, relacje społeczne, osobiste przekonania oraz ich wpływ na środowisko. Jakość życia odnosi się więc do subiektywnych ocen własnego życia, zakorzenionych w kontekście kulturowym i społecznym (na podstawie: r^aPley, 2003).

Jak pisze Mark r^aPley (2003), jakość życia stanowi punkt odniesienia i siłę napędową dla różnego rodzaju usług, świadczonych przez społeczeństwo na rzecz jednostki, m.in. w zakresie opieki medycznej i promocji zdrowia. To właśnie jakość życia człowieka stanowi podstawowy kontekst aplikacyjny dla badań i działań zarówno medycznych, jak i podejmowanych w ramach psy- chologii zdrowia (por. k^owalik, 2007). Jednakże jest to kontekst wyjątkowo trudny do wykorzystania. Dzieje się tak z następujących powodów:

■Pojęcie jakości życia, chociaż jest ugruntowane w czynnikach o charakte- rze obiektywnym, stanowi fenomen subiektywnie rozpoznawany i odczu- wany.

■Definiowanie jakości życia podlega modyfikacjom w czasie i jest funkcją jakości rozwoju, zmienia się z wiekiem, miejscem w cyklu życiowym, cha- rakterem podejmowanych i realizowanych zadań i celów życiowych (por.

B^ańka, 2005).

■Kryteria oceny i kategorie opisu jakości życia są osadzone w społecznie i kulturowo determinowanym systemie norm, wartości i znaczeń, któ- re podlegają nieustannej ewolucji, szczególnie we współczesnym świecie (por. G^erGen, 2009); to, co mogło określać jakość życia pół wieku temu, aktualnie może całkowicie utracić swą wartość (por. B^ańka, 2005).

Spojrzenie na zdrowie w kontekście jakości życia wiąże się również z trudnościami natury zarówno teoretycznej, jak i metodologicznej. Ciągle bowiem poszukiwane są teoretyczne modele wyjaśniające mechanizmy wza- jemnego oddziaływania pomiędzy zdrowiem a jakością życia (por. r^yff, s^inGer, 2004; k^owalik, 2007), które mogłyby stać się solidną podstawą do- ciekań empirycznych oraz pozwoliłyby na uporządkowanie i interpretację wyników wielu przeprowadzonych już badań. W psychologii zdrowia istot- nym problemem jest określenie i pomiar samej jakości życia związanej ze zdrowiem oraz odniesienie jej do ogólnej jakości życia (por. wRZeśniewski, 2006; k^owalik, 2007).

Próba wyszczególnienia i opisania kryteriów jakości życia oznacza po- goń za ciągle oddalającym się ideałem, który jest nieustannie definiowany

na nowo w świetle zmian kulturowych i ekonomicznych oraz postępu tech- nologicznego. Konieczne okazuje się zatem uwrażliwienie na te zmiany (por.

kompetencje kontekstualne), co pozwoli na dynamiczne dostosowywanie kryteriów i kategorii opisu jakości życia do rzeczywistych potrzeb, oczeki- wań, wartości i możliwości współczesnego człowieka.

Pogranicza

Obszary tradycyjnie graniczące z psychologią zdrowia

Psychologia zdrowia to dziedzina pograniczna ze swojej genezy i natu- ry — „transdyscyplinarna”, w najlepszym słowa tego znaczeniu. Jak piszą Irena H^eszen i Helena S^ęk (2008a: 43): „[…] psychologia zdrowia powstała w wyniku działania różnych czynników. Można je najogólniej podzielić na czynniki wewnątrz psychologii, na styku psychologii z naukami medycznymi i społecznymi oraz czynniki będące wyrazem potrzeb społecznych”. Natural- na jest więc działalność psychologów zdrowia na pograniczu lub we współ- pracy z:

■psychologami rozwojowymi, społecznymi i środowiskowymi, również z psychologami pracy, nie mówiąc już o czerpaniu z zasobów teoretycz- nych i metodologicznych psychologicznych badań podstawowych;

■socjologami i pedagogami (w zakresie promocji i profilaktyki);

■przedstawicielami różnych dyscyplin medycznych (w zakresie zapobiega- nia chorobom i leczenia ich oraz rozpoznawania etiologicznych i diagno- stycznych korelatów zdrowia, choroby i zbliżonych dysfunkcji).

Okazuje się jednak, że współpraca z przedstawicielami nauk medycznych, socjologami i pedagogami nie do końca pozwala na zrealizowanie ostatniego zadania sformułowanego przez „ojca psychologii zdrowia”, Josepha M^ata-

razzo (1980, 1982; za: H^esZen, s^ęk, 2008a), a mianowicie — nie gwarantuje ulepszenia systemu opieki zdrowotnej oraz kształtowania polityki zdrowotnej.

Realizacja tegoż zadania wymaga zaangażowania się psychologów w obszar badań i w działalność praktyczną, określaną mianem zdrowia publicznego.

Zdrowie publiczne

Zdrowie publiczne definiuje się jako wielodyscyplinarną dziedzinę badań i praktyki, nastawionej na promowanie zdrowia ludności, zapobieganie cho- robom, zmniejszenie wskaźników przedwczesnej umieralności i doskonale-

nie opieki zdrowotnej. Adresatem działań w obrębie tej dziedziny nie jest pojedynczy człowiek, ale społeczności lokalne, krajowe, regionalne oraz spo- łeczność całego świata, objęta globalnymi programami ochrony i promocji zdrowia WHO (za: H^esZen, s^ęk, 2008a). W koncepcji „nowego zdrowia pub- licznego” kładzie się nacisk na całościowe podejście do ochrony i promocji zdrowia, komplementarne przedsięwzięcia różnych specjalistów, które mają przynieść korzyści zarówno jednostkom, jak i całym społecznościom (por.

J^ucZyński, 2006). Specjaliści z zakresu zdrowia publicznego są wyposaże- ni w wiedzę epidemiologiczną, socjologiczną, ekonomiczną, politologiczną i prawną, niestety, w dużo mniejszym stopniu — w psychologiczną. Zygfryd J^ucZyński (2006) oraz I. h^eszen i H. s^ęk (2008a) sugerują, że naturalnym obszarem zdrowia publicznego, w którym powinni działać psychologowie, jest promocja zdrowia, zwłaszcza w zakresie kształtowania zachowań, skła- dających się na styl życia, mających istotne znaczenie prozdrowotne.

Drugim obszarem psychologii, który mógłby mieć dużo do zaoferowania badaczom i praktykom w ramach zdrowia publicznego, jest psychologia orga- nizacji³. Chodzi tu o wkład psychologii do opisania i wyjaśnienia tego, w jaki sposób charakterystyki funkcjonowania specyficznych organizacji, jakimi są placówki służby zdrowia, wiążą się z efektywnością opieki medycznej i le- czenia oraz w jaki sposób wpływają na zdrowie i dochodzenie do zdrowia osób powierzonych ich pieczy.

Psychologia organizacji

Jak dotychczas, w psychologii zdrowia przyjmowano, że opieka medycz- na ma określoną postać instytucjonalną, jednakże to, jaka jest to postać, nie ma bezpośredniego przełożenia na efektywność leczenia i opieki w ramach tych instytucji, na prowadzenie działań profilaktycznych itp. Znaczenie dla tejże efektywności mają raczej kompetencje lekarza, jakość relacji lekarz — pacjent oraz czynniki działające na styku kontaktu pacjenta z instytucją (por.

H^esZen, s^ęk, 2008a). Charakter analiz, zarówno w ramach psychologii zdro- wia, jaki i w obszarze zdrowia publicznego, sugerował, że to, jak funkcjo-

3 Świadomie oddzielam tutaj psychologię organizacji od psychologii pracy (por.

k^oŻusZnik, 2010). Psychologia pracy jest bowiem obszarem tradycyjnie i naturalnie tworzącym z psychologią zdrowia wspólne pole badawcze. Na tym szeroko zakrojonym pograniczu od wielu lat realizowane są badania odnoszące się do zdrowotnych konsekwencji określonych warunków i rodzajów pracy, zagadnień stresu związanego z pracą i jego skutków zdrowotnych, ponadto takich problemów, jak pracoholizm i wypalenie zawodowe (por. c^ooPer, c^aMPBell Q^uick, s^chaBracQ, eds., 2009; D^uDek, 2007). W ramach psychologii organizacji w niewielkim stopniu — jak dotychczas — koncentrowano się na problematyce zdrowia per se.

nuje system opieki zdrowotnej jako całość, co dzieje się wewnątrz jednostek organizacyjnych służby zdrowia, ma duże znaczenie dla nich samych, ale nie dla potencjalnego odbiorcy / beneficjenta ich usług. Również w samej psychologii organizacji, w ramach której badano funkcjonowanie zespołów i systemów pod kątem ich efektywności w bardzo różnych obszarach, głów- nie jednak w biznesie, do niedawna trudno było znaleźć prace odnoszące się bezpośrednio do efektywności organizacji jednostek opieki medycznej.

W ostatnich latach daje się jednak zauważyć istotny wzrost zaintereso- wania tymi organizacjami. Przejawem tego jest finansowanie przez Unię Eu- ropejską programów badawczych, takich jak projekt Human System Audit in the Health Care Sector w ramach programu Leonardo da Vinci, zmierzają- cych do diagnozowania stanu „zasobów ludzkich” w jednostkach opieki me- dycznej i doskonalenia kompetencji w zakresie zarządzania nimi.

To, że placówki ochrony zdrowia i opieki medycznej są niezwykle skom- plikowanymi i trudnymi (w opisie i zarządzaniu) obiektami pod względem organizacyjnym, wynika ze splotu czynników, określających ich specyfikę (r^aManuJaM, r^ousseau, 2006; por. również k^urkowski, 1997), takich jak:

■Misja — wieloaspektowa, wielowymiarowa, często wewnętrznie niespój- na i konfliktogenna (diagnoza i terapia, profilaktyka i promocja zdrowia, działanie na rzecz społeczności lokalnej, kształcenie kadr, prowadzenie ba- dań naukowych, niekiedy przynoszenie ekonomicznych profitów, na pewno równoważenie przychodów i wydatków).

■Pracownicy (lekarze, pielęgniarki, personel pomocniczy, pracownicy ad- ministracji) — zróżnicowani pod względem zadań i kompetencji, statu- su społecznego i statusu w organizacji, wizji funkcjonowania organizacji, w której pracują, i własnej w niej roli, wynikającej z odmiennych źródeł identyfikacji zawodowej, przebiegu kariery i ścieżek edukacyjnych, pod- staw wynagradzania (por. G^arMan, l^each, s^Pector, 2006), często w kon- flikcie.

■„Ośrodki kontroli” — państwo i jego agendy (NFZ w Polsce), samorządy, stowarzyszenia reprezentujące poszczególne grupy zawodowe — profesjo- nalne (np. Izba Lekarska) i związkowe, prywatni ubezpieczyciele, sami pa- cjenci oraz stowarzyszenia pacjentów i prawnicy ich reprezentujący, ośrod- ki i osoby prowadzące badania naukowe, w końcu media.

■Zadania — złożone, niejasne, dynamicznie się zmieniające w zależności od rozwoju nauk medycznych, potrzeb społecznych i środowiskowych, zmian demograficznych itp. (zależne od bardzo szeroko rozumianego kontekstu wyznaczanego w dużej mierze przez czynniki niespecyficzne — kulturo- we, społeczne, ekonomiczne, technologiczne).

Taka sytuacja powoduje, że pojawiające się problemy organizacyjne są trudne do rozwiązania, nieefektywna jest bowiem współpraca między po- szczególnymi częściami hierarchii i systemu organizacyjnego. Organizacje

działające w sektorze opieki medycznej nie są organizacjami uczącymi się, z powodu ich awersji do przyznania się do błędu, rozmytej odpowiedzialno- ści i nadmiernego zhierarchizowania, nieefektywnej komunikacji, nieumie- jętności pracy w zespole, niechęci do myślenia w kategoriach organizacyj- nych z powodu trudności ze zidentyfikowaniem się z organizacją, która jest spostrzegana jako nieprzyjazna pracownikowi (r^aManuJaM, r^ousseau, 2006;

G^arMan, l^each, s^Pector, 2006). Psychologowie organizacji są w stanie za- proponować pewne rozwiązania poprawiające sytuację, jak np. kształtowanie umiejętności pracy w zespole, podnoszenie kompetencji komunikacyjnych i menadżerskich, wprowadzanie systemów zwrotnego informowania i ulep- szania, stymulowania zaangażowania. Jednakże działania na poziomie zmian organizacyjnych poprzez oddziaływania psychologiczne nie będą efektywne bez równoczesnej ingerencji w inne wyznaczniki funkcjonowania systemu, które są bardziej w gestii specjalistów w zakresie zdrowia publicznego niż samych psychologów.

Tymczasem to, jak funkcjonuje organizacja w systemie opieki medycz- nej, ma swoje bezpośrednie skutki w odniesieniu do efektywności leczenia, którego jednym ze wskaźników może być wskaźnik umieralności. Michael A. West wraz ze współpracownikami (w^est et al., 2006) przeprowadził badania, które pokazały, iż jakość zarządzania zasobami ludzkimi (HRM) w brytyjskich szpitalach (czynnik „miękki”) ma bezpośredni związek z „twardymi” wskaźnikami umieralności. Współczynnik korelacji pomiędzy wskaźnikiem umieralności a wskaźnikiem jakość HRM wyniósł −0,45 (p <

0,001). W analizach regresji uwzględniających inne zmienne okazywał się najważniejszą zmienną wyjaśniającą.

Podany przykład pokazuje, że efektywność organizacji może być jednym z istotnych czynników oddziałujących na zdrowie i dochodzenie do zdrowia osób korzystających ze szpitali. Stanowi to dodatkowy element, wymagają- cy uwagi, w złożonym modelu biopsychospołecznym, który stał się punk- tem wyjścia niniejszych rozważań. Jakość zarządzania zasobami ludzkimi w placówkach ochrony zdrowia stanowi również jeden z czynników konteks- towych podejmowania i realizacji zachowań zdrowotnych (np. badań profi- laktycznych) oraz radzenia sobie z chorobą poprzez efektywne wsparcie in- stytucji i osób w tej instytucji pracujących.

Zwrócenie uwagi na aspekty organizacyjne funkcjonowania systemu opieki zdrowotnej ma jeszcze inne konsekwencje dla psychologii zdrowia.

Oprócz zmagań z chorobą i walki o własne zdrowie pacjent musi bowiem radzić sobie również z machiną organizacyjną, za którą często kryją się prob- lemy natury ekonomicznej i/lub prawnej (por. s^heriDan, r^aDMacher, 1998).

Kolejne reformy służby zdrowia zakładały, iż w systemie opieki medycz- nej pacjent ma szanse uzyskać status „konsumenta”, czyli podmiotu, który może (współ)podejmować decyzje odnoszące się do wyboru miejsca, ośrodka

i sposobu leczenia. Takiego statusu pacjent de facto nie osiągnął, ale zwró- cenie uwagi na ten problem otwiera dodatkowy kontekst — ekonomiczny tym razem, a także strefę pograniczną dla rozważań w ramach psychologii zdrowia, jaką stanowi psychologia ekonomiczna.

Psychologia ekonomiczna — „konsumowanie” zdrowia

Psychologia ekonomiczna to dział psychologii zajmujący się zachowa- niami człowieka polegającymi na gospodarowaniu ograniczonymi zasobami (czas, wysiłek i pieniądze) w celu zdobycia innych cenionych zasobów, które również są ograniczone (np. dobra materialne i usługi, ostatnio — doświad- czenia). Zajmuje się ona zatem — upraszczając — tą sferą relacji człowieka ze światem, w którą zaangażowane są zasoby mające wartość ekonomiczną (np. pieniądze) i gdzie muszą być podejmowane decyzje o tym, jak zaspokoić konkurencyjne potrzeby i zrealizować nieraz sprzeczne cele. Tam, gdzie jest wybór, problem ma charakter ekonomiczny.

To, że pieniądze są obecne w relacjach człowieka z własnym zdrowiem i systemem opieki zdrowotnej, wiadomo nie od dziś. Modele zdrowia i zacho- wań zdrowotnych uwzględniają ten fakt albo bezpośrednio, albo ukrywając go za innymi konstruktami (np. status socjoekonomiczny albo enigmatyczne czynniki ekonomiczne). Z różną jednak siłą fakt ten dociera do poszczególnych podmiotów funkcjonujących we wspomnianym systemie. Pieniądze w syste- mie opieki medycznej mogą być dystrybuowane poprzez instytucje (pań- stwo, NFZ) albo bezpośrednio przez osobę zainteresowaną, która podejmuje określone zachowania związane ze zdrowiem, wymagające zaangażowania finansowego. Coraz częściej coraz więcej tego typu zachowań wymaga takie- go właśnie zaangażowania (por. k^urkowski, 1997). W pierwszym przypadku osoba zainteresowana ma niewielkie szanse, aby być „konsumentem” w peł- nym tegoż słowa znaczeniu, w drugim — rzeczywiście jest „konsumentem”.

Najistotniejsze w rozumieniu zachowań „konsumenta” jest to, że podej- muje on decyzje, na co przeznaczyć swoje pieniądze, i ma (względną) swo- bodę wyboru opcji. „Konsument” staje się celem zmasowanych oddziaływań marketingowych, mających spowodować, aby wybrał właśnie opcję propo- nowaną przez danego marketera. W takiej sytuacji, szczególnie w odniesie- niu do zachowań zdrowotnych, mamy do czynienia już nie tyle z promocją zdrowia, ile z marketingiem zdrowia (a nierzadko również z marketingiem choroby — w sytuacji, gdy producent chce wprowadzić na rynek nowy lek, który nie ma dostatecznego „uzasadnienia epidemiologicznego”, np. wywo- ływanie lęku przed kleszczami i boreliozą lub „świńską” grypą), nie zawsze przynoszącym korzyść „konsumentom”, ale zawsze gwarantującym profity materialne marketerom i zleceniodawcom (por. e^vans, M^cc^orMack, 2008).