Profesor Władysław Jan Studencki (1910-1985) : szkic do portretu

Edward Polanowski

Profesor Władysław Jan Studencki

(1910-1985) : szkic do portretu

Prace Naukowe. Filologia Polska. Historia i Teoria Literatury 3, 105-114

PRACE NAUKOWE Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie S eria: F IL O LO G IA P O LSK A ’ 1990 z. III

EDWARD POLANOWSKI

Profesor W ładysław Jan Studencki (1910 — 1985). Szkic do p ortretu 1

W początkach grudnia 1985 r. Profesor Studencki w ybierał się do Inowrocławia z referatem na sesję naukową poświęconą Janow i K aspro­ wiczowi. Profesor należał do grona tych nauczycieli akademickich, którzy z zamiłowaniem popularyzowali w yniki swych badań, toteż każde zapro­ szenie do wygłoszenia prelekcji choćby w najm niejszej miejscowości przyjm ow ał bardzo chętnie. Podróż na K ujaw y nie doszła jednak do skutku, wylew krw i do mózgu i częściowy paraliż unieruchom ił Pro­ fesora .w bytom skim szpitalu. Miał świadomość, że zbliża się koniec i w poufnych rozmowach z najbliższym i wypowiadał swoją ostatnią wolę. Pamięcią ogarniał wszystkich: najbliższą rodzinę, znajomych i tych, któ­ rzy związali z Nim swoje naukowe losy: doktorantów i habilitantów z troską o ich dalszą drogę badawczą. Siły i sprawność opuszczały Go z każdym dniem. Zm arł w godzinach popołudniowych 22 grudnia 1985 roku.

Profesor W ładysław Studencki należał do generacji polonistów, któ­ rych nauczycielami uniw ersyteckim i byli najw ybitniejsi przedstawiciele polskiej hum anistyki, stąd dla nas, Jego uczniów, był żywym pomostem między „dawnym i a nowymi la ty ”, ucieleśnieniem osobowości poloni­ stycznej, tak coraz rzadziej, spotykanej w społeczeństwie. Rozległą pam ię­ cią ogarniał .olbrzymie obszary wiedzy w ykraczające daleko poza pro­ fesjonalną polonistykę i w tym podobny był do dawniejszych polihisto- rów, zdolnych do budowania wielkich syntez.

Profesor dr hab. W ładysław Jan Studencki urodził się 16 grudnia 1910 roku w Żywcu, gdzie w latach 1923— 1929 uczęszczał do Gimnazjum

1 P rzy p isa n iu niniejszego szkicu a u to r k o rzy sta ł w znacznej m ierze z te k stó w doc. d ra hab. Z dzisław a P iaseckiego, n a jb a rd z ie j k o m petentnego b io g rafisty prof. W ładysław a S tu d e n c k ’ego. N iechże ta in fo rm ac ja będzie rów nież fo rm ą podziękow a­ n ia za um ożliw ienie dostępu do w /w tek stó w . Oto one w kolejności chronologicznej: W czterdziestolecie pracy n a u k o w e j ' i pedagogicznej prof, dra hab. W ła d ysła w a S t u ­

denckiego. „Zeszyty N aukow e W SP w Opolu. F ilologia P o lsk a ”, Opole 1975. Dorobek n a u k o w y W ła d y sła w a Stu denckiego. Próba ch a r a k te ry s ty k i: Tam że, Filologia P olska

X X IV , Opole 1985: W ła d y sła w S t u d e n c k i — w pięćdziesiąciolecie pracy n a u k o w e j

i pedagogicznej Profesora, „Opole. M iesięcznik S p o łec zn o -K u ltu raln y ” 1985, n r 3,

s. 227, Pamięci Profesora, „T ry b u n a O polska” z 7 I 1986, n r 5. S erdeczne podzięko­ w anie zechce p rzy ją ć rów nież prof, d r hab . F eliks P lu ta za u d o stęp n ien ie m a te ria ­ łów z działalności prof. S tudenckiego w W SP w Opolu. Por. rów nież ja, 50-lecie

pracy n a u k o w e j prof. W. Stu denckiego. W p isa n y w h is to r ię ,, „ T ry b u n a O polska”,

z 14 X I 1985, n r 265. R ecenzje tw órczości n au k o w ej prof. W. S tudenckiego (A lc h e m ik

słowa. Cz. 1) prof. M ieczysław y R om anków ny i prof. J a n a Trzyiąadlow skiego (m aszy­

106 E dw ard P olanow ski

Humanistycznego im. M. Kopernika. Po złożeniu m atury rozpoczął w ro­ ku 1929 studia na W ydziale-Filozoficznym U niw ersytetu Jagiellońskiego'. W ykłady i sem inaria prowadzili tam wówczas w ybitni profesorowie: Sta­ nisław Pigoń, Stefan Kołaczkowski, Ignacy Chrzanowski, Jan Stanisław Bystroń, Kazimierz Nitsch, Tadeusz Lehr-Spławiński. Ich wpływ zazna­ czył się bardzo silnie na osobowości i działalności naukowej prof. Studenc­ kiego. Studia polonistyczne w Krakowie ukończył w ciągu dwóch lat za­ miast planowanych czterech, po czym przeniósł się na U niw ersytet Jana Kazimerza we Lwowie, gdzie pod kierunkiem prof. Juliusza K leinera na­ pisał pracę magisterską pŁ Satyra antyrom antyczna w dobie rom antyz­

m u (1933). W 1934 r. opublikował swoją pierwszą pracę naukow ą z po­

granicza teorii literatury, socjologii i psychologii zatytułow aną Do pod­

staw socjologii literatury.

Po studiach odbył dw uletnią bezpłatną praktykę nauczycielską zakoń­ czoną w 1935 roku egzaminem państwowym na nauczyciela szkoły śred­ niej i uzyskał posadę nauczyciela gimnazjalnego w średniej Szkole Ogrod­ niczej w K ijanach koło Lublina. Od 1936 roku aż do wybuchu wojny pracował jako nauczyciel języka polskiego w Państw owym Gimnazjum i Liceum w Piekarach Śląskich. Już w początkowym okresie pracy n au­ czycielskiej dał się poznać jako organizator wieczorów literackich i m u­ zycznych, w ystaw m alarskich A przedstawień amatorskich. W yreżysero­ wał m. in. Larrtpkę oliwną Emila Zegadłowicza, a w prem ierze wziął udział sam autGr mieszkający wówczas w Gorzeniu. W domu Zegadło­ wicza W. Studencki byw ał częstym gościem. W jednym z wywiadów tak wspomina swoje w izyty w Gorzeniu:

„Potem (Zegadłowicz) zaprosił mnie na kilka dni do siebie, właśnie ukończył Zm ory. We dnie rozmawialiśmy wiele na różne tem aty, a wie­ czorami i nocą czytał z rękopisu powieść. Staw ał przy fortepianie w. tzw. błękitnym pokoju, gdzie paliła się tylko lampa naftowa. Słuchaczami, oprócz mnie, byli: żona Zegadłowicza, jej siostra i dwie córki pisarza, które m usiały wychodzić, kiedy w tekście w ystępow ały nieprzyzwoite wyrazy, czyli ciągle m usiały wychodzić. Wszystko to odbywało się w nie­ samowitej atmosferze — w mieszkaniu półmrok, na dworze w iatr halny, a nie opodal dogorywała ciotka Zegadłowicza. Ta atmosfera, w końcu dosyć koszm arna „oddziaływała na pisarza podniecająco, był nią jakby rozradowany” 2.

Znajomość ta zaowocowała licznymi i obszernymi listami, które uległy zniszczeniu w czasie wojny. Znalazła ona również w yraz w licznych p ra­ cach prof. Studenckiego poświęconych Zegadłowiczowi.

W roku 1939 na polecenie kuratorium prof. Studencki opuścił Śląsk. Lata okupacji spędził w Czatkowicach koło Krzeszowic jako pracownik adm inistracji lasów. W tym czasie prowadził również na poziomie gim­ nazjalnym kom plety tajnego nauczania.

Po wyzwoleniu przeniósł się do Bytomia, gdzie w 1945 roku organi­ zował liceum ogólnokształcące a później liceum dla pracujących. W la­ tach 1946— 1948 pełnił w Bytomiu funkcję kierow nika Ogniska Meto-! J. P łask o ń , N a jw a żn ie jsze je st dzieło (Rozmow a z profesorem W ła d y s ła w e m

P rofesor W ła d ysła w Ja n Studencki.., 107

dycznego Języka Polskiego na okręg opolski, był też prezesem kół Towa­ rzystw a Przyjaźni Polsko — Radzieckiej (1947— 1949) a także przewodni- czącyrri oddziału Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

P ełną chw ały kartą działalności prof. Studenckiego był założony przez niego w 1948 roku K lub Literacki w Bytomiu 8, który prowadził do końca życia. W Klubie zorganizowano około 1150 spotkań z w ybitnym i pisa­ rzami, badaczami literatury , historykam i i politykam i, artystam i i m u­ zykami. Gośćmi K lubu byli m.in. W ładysław Broniewski, Ju lian P rzy­ boś, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Parandow ski, Stanisław Mackiewicz, Melchior Wańkowicz, Tadeusz Breza, M aria Dąbrowska, Kazimierz Wyka, Stanisław Pigoń, Kazimierz Nitsch, Ju lian Krzyżanowski, W ładysław Ta­ tarkiewicz, Tadeusz K otarbiński, Kazimierz Michałowski. B*of. Studencki przez lata organizował 'w m urach gościnnego K lubu Międzynarodowej P rasy i Książki w Bytom iu szereg imprez literackich również przy po­ mocy swoich współpracowników a dawnych uczniów.

Od 1955 roku profesor Studencki związał się z Wyższą Szkołą Peda- gogiczrią w Opolu, gdzie pełnił wiele funkcji adm inistracyjnych: kierow­ nika międzywydziałowego Studium dla Pracujących (od 1956), prodzie­ kana Wydziału Filologiczno-Historycznego (od 1959), kierow nika K atedry L iteratu ry Polskiej (od 1963). Podczas pracy w opolskiej WSP uzyskał kolejne stopnie i ty tu ły naukowe: w 1960 r. — doktora (na podstawie pracy Twórczość dramatyczna Emila Zegadłowicza), w 1963 — docenta, w 1972 — profesora nadzwyczajnego, w 1977 — profesora zwyczajnego. Aktywnie uczestniczył w kilku komisjach senackich: bibliotecznej, bud­ żetowej rozw oju k ad ry naukowej, dyscyplinarnej. Przez wiele lat reda­ gował zeszyty naukowe z serii „Filologia Polska”, zorganizował kilka­ naście sesji naukow ych. W listopadzie 1985 r. In sty tu t Filologii Polskiej WSP w Opolu uczcił Profesora sesją poświęconą 50-leciu Jego pracy dy­ daktycznej i-naukowej.

Odchodząc na em eryturę w 1978 r. prof. Studencki związał swoje losy z Wyższą Szkołą Pedagogiczną w Częstochowie w spierając bardzo silnie istniejącą tu od 1975 r. polonistykę. Prowadził sem inaria magisterskie, wykłady z Młodej Polski 1 literatu ry współczesnej, uczestniczył jako re ­ ferent w sesjach naukowych, -publikował arty k u ły w zeszytach polonis­ tycznych, recenzował liczne prace publikowane w w ydaw nictw ach uczel­ nianych. Przyjm ow ał na swoje sem inaria doktorantów z Częstochowy, spośród których prace obroniły: Grażyna Pietruszew ska i Anna Purska. Zachęcał wielu do pisania prac doktorskich, lecz śmierć nie pozwoliła mu na pełną realizację wszystkich zamierzeń. W Częstochowie nie ogra­ niczał się do pracy dydaktycznej, lecz często wygłaszał prelekcje na te­ m aty literackie w Bibliotece Wojewódzkiej im. ¥/. Biegańskiego i m iej­ scowym KMPiK.

Dorobek naukow y prof. Studenckiego zadziwia bogactwem i różnorod­ nością. Swoimi zainteresow aniam i badawczymi obejmował nowsze epoki poczynając od rom antyzm u aż po współczesność, choć najlepiej czuł się w kręgu problem atyki literackiej Młodej Polski i dwudziestolecia

mię-8 P ro f. W. S tudencki, W ieczory b y t o m s k ie , W rocław 1970, M. H ałas, K l u b i jego

entuzjaści, „Życie B ytom skie” 1970 n r 52: M. Dziaczek, Ju ż 27 lat działa K lu b Li­

108 E dw ard P olanow ski

dzywojennego, a więc epok, które kształtow ały osobowość polonistyczną przyszłego uczonego. Wniósł trw ały wkład do wiedzy historycznoliterac­ kiej imponującymi monografiami poświęconymi w ybranym pisarzom. Ta linia zainteresowań naukowych, obejmuje takie pozycje, jak: Twórczość

dramatyczna Emila Zegadłowicza (Wrocław 1962); Zycie i twórczość L. M. Staffa (Opole 1963); O Wacławie Berencie, Część Î (1873— 1918)

(Opole 1968); O Wacławie Berencie, Część II (1918— 1940) (Opole 1969);

Alchem ik słowa. Rzecz o Janie Parandowskim. Część I (Opole 1972); Alchem ik słowa. .Rzecz o Janie Parandowskim. Część II (Opole 1974); Kornel U jejski w świetle listów, przem ów ień i pam iętników (Wrocław

C harakterystyczną cechą tych monografii jest ujęcie biograficzno-psy- chologiczne. A utor wychodzi z założenia, że poznanie osobowości twórcy jest kluczem do zrozumienia jego dzieł. S tara się więc dokładnie prze­ śledzić losy życiowe pisarza, zbadać środowisko, w którym wychowywał się i tworzył, określić wpływ przyjaźni i znajomości na kształtow anie się poglądów filozoficznych i estetycznych a przede wszystkim ustalić oddzia­ ływanie lek tu r na formowanie się wyobraźni i w arsztatu literackiego. Na czynione uwagi, że biografistyka jako metoda badawcza jest już nieco, przestarzała Profesor we wspom nianym wywiadzie powiedział:

„W mojej pracy nie uważam biografistyki za najważniejszą, gdyż n aj- - ważniejsze, przy stosowaniu jakiejkolwiek metody, pozostaje dzieło lite­ rackie. Proszę jednak zauważyć, że to, co na przykład zrobili stru k tu ra- łiści, wpływa zubażająco na poznanie dzieła. Czy można pisać sensownie 0 Sonetach krym skich, zapominając, że Mickiewicz był na Krymie, że był w tedy młodym człowiekiem i zesłańcem, że oddziaływały tam k u l­ tu ry wschodnie. Jak wiele dalibyśm y dzisiaj, żeby znać żywot Homera, a my naw et nie jesteśmy pewni, czy to była jedna osoba czy dwie.

Kiedy zajmowałem się twórczością Ludw ika Marii Staffa, zaintereso­ wałem się środowiskiem, w którym on się wychował i odkryłem, że jego dziadek, czyli również dziadek Leopolda, był właścicielem kuźni na przed­ mieściu Bielska. Uwzględniając ten fakt, lepiej rozumiemy wiersz Kowal otw ierający pierwszy tom poezji Leopolda; o kowalu pisał także, jeszcze obszerniejsze teksty, Ludwik Maria.

Kto bez uwzględnienia biografistyki zrozumie, dlaczego w prozie To­ masza Manna wizja świata jest bardzo ciężka, brakuje jej bezpośredniej żywości? Odpowiedź znajdziemy w fakcie, że M ann nie m iał pamięci plastycznej jak Mickiewicz czy Sienkiewicz. Przygotowując się do pisa­ nia powieści, robił, masę zdjęć, gromadził rysunki obiektów, które zamie­ rzał opisać” V

W dążeniu do rzetelności i kompletności dokum entacyjnej prof. S tu ­ dencki odwoływał się do różnorodnych źródeł: dysponował często unikal­ nym i m ateriałam i biograficznymi, w ykorzystyw ał nieznane bloki kores­ pondencji, prowadził długie rozmowy z pisarzami, z członkami ich rodzin 1 znajomymi. Opanował doskonałe sztukę rekonstrukcji sylwetki ducho­ wej pisarza na podstawie bardzo różnorodnych informacji. Fakt, że wy­ kraczał swoimi zainteresowaniami poza lekturę pozwalał mu na budo­ w anie pełnych i bogatych wizerunków osobowości pisarzy. Ze znawstwem

P rofesor v n a d y s la w Jan Studencki... 1Ô9

i biegłością poruszał się po tzw. pograniczach literatury, na co pozwalała mu głębsza znajomość filozofii; psychologii, socjologii, estetyki, k u ltu ry a nade wszystko historii.

W akcentowaniu poszczególnych rodzajów literackich nie zauważa’ się w yraźnych preferencji, choć widoczna jest pewna predylekcja do tw ór­ czości dram atycznej, widoczna w pracach o sztukach scenicznych Emila Zegadłowicza, K arola W ojtyły i L. M., Staffa. Być może ma to związek z osobistym zainteresowaniem prof. Studenckiego spraw am i teatru. Do końca życia był miłośnikiem teatru. Podczas licznych w yjazdów do W ar­ szawy i Krakowa starał się zawsze uczestniczyć w głośniejszych spekta­ klach teatralnych.

Pod koniec życia w racał z upodobaniem do m ateriałów, z którym i lubił obcować jako badacz: do listów, pamiętników, wspomnień, dzienni­ ków, przemówień. Z tego wyrosła praca o K ornelu U jejskim i przygoto­ wana do druku rzecz o Kazim ierzu Zdziechowskim. Nie opublikowany dziennik Wincentego Krasińskiego posłużył do zarysowania epoki i w y­ dobycia nieznanych szczegółów z życia Zygm unta Krasińskiego. Rezul­ taty tej pr acy zostaną opublikowane w najbliższym czasie 6.

Z podobnych źródeł wyrosło zainteresowanie Sienkiewiczem. Znajo­ mość z siostrą pierwszej żony Sienkiewicza Jadw igą Janczewską sprawiła, że prof. Studencki m iał dostęp do przebogatej korespondencji autora

Trylogii. Do tego doszły rozmowy wspomnieniowe o samym Sienkiewi­

czu i jego rodzinie. Część tych m ateriałów znalazła się w szkicu H enryk

Sienkiew icz (okruchy biograficzne)e. W posiadaniu Jadw igi Janczewskiej

były również listy jej ojca Kazim ierza Szetkiewicza pisane do rodziny w czasie, gdy przebyw ał on na zesłaniu. Prof. Studencki dokonał ich ana­ lizy dowodząc, że Kazim ierz Szetkiewicz posłużył Sienkiewiczowi za wzór do budowania postaci Zagłoby. Twórczość Sienkiewicza staw iał zresztą bardzo wysoko, twierdząc że jest to nie tylko wielki arty sta ale i pisarz o wysokim poczuciem m oralnym i patriotycznym.

Imponujące oczytanie dało w rezultacie rozległą k u ltu rę literacką. Profesor Studencki poruszał się nie tylko swobodnie we wszystkich epo­ kach literatu ry polskiej ale i po rozległych obszarach literatu ry świa­ towej. Mógł pozwolić sobie na daleko idące analogie literackie, posiadał przygotowanie do upraw iania studiów kom paratÿstycznych, choć mały z tego czynił użytek w piśmie za to większy w słowie. Przykładem tych możliwości jest choćby studium Kleopatra V II otw ierające tom Szkiców

litera ckich 7. A utor przypomniał, że na tem at K leopatry pojaw iły się

w literaturze światowej siedemdziesiąt trzy dram aty, przy czy więcej uwagi poświęca utworom W. Szekspira, B. Shawa, C. K. Norwida i L. H. Morstina. Zaznacza przy tym , że polskie dram aty o K leopatrze nie zosta­ ły uwzględnione w· nowszych bibliografiach światowych.

s M ateriały te u k aż ą się w P ra c a c h N aukow ych W SP w Częstochow ie.

6 W. S tudencki, H e n r y k S ie n k ie w ic z o k r u c h y biograficzne), (w:) S zk ice literac­

kie (Wielcy i mali), O pole 1967, s. 58. · .

7 Tam że, s. 3 W. S tudencki, O w ielogatunkow ości dzieła literackiego, „S tu d ia Śląskie” t. X X V I. '

Edward, P o lanow ski

Prócz historii literatu ry prof. Studenckiego ^ zajmowała . teoria litera­ tury, czemu dawał w yraz we wspom nianych juz monografiach. Czuły na warstw ę j ęzykowo-^tylistyczną utw oru starał się precyzyjnie określić to, co stanowiło o w artościach estetycznych analizowanego dzieła. W y­ chw ytyw ał właściwości indyw idualne stylu i pokazywał jak się one reali­ zują w konkretnych sytuacjach. U trzymywał, że w obrębie każdego dzie­ ła funkcjonuje kilka sty ló w 8, a w obszerniejszych utw orach w ystępują m ini-gatunki literackie podporządkowane gatunkowi podstawowemu. Do takich podgatunków w Panu Tadeuszu zaliczył gawędę szlachecką, poe­ m at opisowy, opowieść obyczajową, opowieść polityczną, sielankę, apo­ strofę, pieśń, elegię, wspomnienie liryczne, satyrę. Tezę o wielostylo- wości dzieła literackiego pow tarzał konsekw entnie w wielu opracowaniach egzemplikując ją wciąż na nowym m ateriale. U trzym yw ał, że każdemu minigatunkowi odpowiada odrębny styl, każdy rodzaj -wypowiedzi wy­ maga użycia charakterystycznych dla niego środków stylistycznych w po­ staci porównań, metafor, epitetów, odrębnego słownictwa i frazeologii. Styl w sensie ogólniejszym rozumiał jako określoną postawę autora w stosunku do rzeczywistości, jako jego filozofię. S tarał się zatem zdefinio­ wać całą panoram ę stylów od realistycznego do symbolicznego poprzez naturalistyczny, im presyjny, ekspresyjny, baśniowy i wizyjny. Ulubio­ nym przykładem, często analizowanym, wielostylowości dzieła literackie­ go byli Chłopi Reymonta.

Dość wcześnie pojaw iły się u prof. Studenckiego zainteresowania so-· cjologią literatury. Już w 1934 roku w ydał w Żywcu broszurę pt. Do

podstaw socjologii literatury, a w 1975 roku ogłosił ^studium Socjologia literatury e. Pod tym pojęciem rozumiał socjologię życia literackiego, so­

cjologię literatu ry i socjologię dzieła literackiego. Ta ostatnia intereso-' wała go szczególnie, jako że bohater literacki działa w' określonej rzeczy­ wistości społecznej, która może być przedm iotem badań. Zgodnie ze swoimi poglądami, akcentow ał konieczność określenia tendencji" społecz­ nych ukazanych w dziele literackim a także m oralny aspekt postępowania bohaterów w stosunku do społeczności, w której żyją i działają. P rzy j­ mował również, że socjologia literatu ry w inna sformułować metody i określić narzędzia badawcze pomogne w analizie języka, stylu i form gatunkowych dzieł literackich.

Pisarstw o naukowe prof. Studenckiego ma swoje indyw idualne pięt­ no. Polega ono głównie na zespoleniu walorów naukowych z literacką formą wypowiedzi. Przyw ołajm y tu trafn ą formułę Z. Piaseckiego, który zauważa:

„Kompozycja wielu, może naw et większości, prac naukowych W łady­ sława Studenckiego — badacza czującego się swojsko nie tylko w obrę­ bie literatu ry polskiej i powszechnej, lecz i na gruncie filozofii, psycholo­ gii, socjologii, teorii literatu ry i historii sztuki — podlega zasadzie bu­ dowy eseju, formy, według tradycyjnych ujęć, z pogranicza nauki piś­ m iennictwa artystycznego, odznaczającej się „ładownością” myśli i te ­ 8 Tam że, O wielostylow ości dzieła literackiego, „P rzegląd H u m an isty c zn y ”, W a r­ szaw a 1974, n r 8.

W. S tudencki, Socjologia literatury, (w:) N a u k a i p ra k tyk a . 1. N auki h u m a ­ nistyczne, W arszaw a — W rocław 1975.

P rofesor W ła d ysła w Jan Studencki... _{i i i}

matów, powagą uniwersyteckiego wykładu, a równocześnie pewną niekie­ dy kapryśnością wywodu, niedorysowaniem podnoszonych kwestii, dygre- syjnością i swego rodzaju mozaikowością stylu.

Autorowi dzieł o Wacławie Berencie, Janie Parandow skim i Kornelu. U jejskim obce jest konstruow anie wypowiedzi według jakiegoś jednego, niezmiennego schem atu relacji naukow ej — tak jak daleki jest mu sposób myślenia według pojęć i tez dogmatycznych. Z eseistycznego podłoża wy­ wodzi się jego upodobanie do odległych skojarzeń, umiejętności łączenia chłodnych, rzeczowych spostrzeżeń krytycznych z wypowiedziami m ają­ cymi walor w yznania osobistego” 10.

W dorobku pisarskim W ładysława Studenckiego nie brak tekstów o wyraźnie literackim charakterze, jak na przykład przedw ojenny tomik w ierszy i powojenna proza reportażowa. Literackie inklinacje Profesora ujaw niły się również w tekstach wspomnieniowych. Wiadomo, że pro­ wadził pam iętnik i I tom wspomnień zatytułow any Onegdaj złożył w w y­ dawnictwie. O bejm uje on lata 1910— 1945. Praca nad drugim tomem· zo­ stała przerw ana, choć w ielokrotnie byliśm y inform owani o postępie w pi­ saniu. Nie ulega wątpliwości, że opublikowanie wspomnień będzie waż­ nym przyczynkiem do pełniejszego poznania współczesnego życia lite­ rackiego, w tym wielu biografii pisarzy, zważywszy na rozległe kontakty prof. Studenckiego z w ybitnym i przedstawicielami naszej literatury. P ro­ fesor wysoko sobie cenił te· kontakty, podobnie jak przynależność do Związku Literatów Polskich, w pracach którego brał bardzo aktyw ny udział.

. Działalność naukowa nie wyczerpywała w całości czasu Profesora. Był urodzonym nauczycielem i lubił pracować z młodzieżą studencką. Zajęcia dydaktyczne, w szczgólności w ykłady i seminaria, prowadził z peł­ nym zaangażowaniem. Dążył do naw iązania głębszego kontaktu ze słu­ chaczami i odczuwał praw dziw ą 'satysfakcję, gdy młodzież wykazywała , zainteresowanie przedmiotem. Był przeciwnikiem tzw. suchego wykładu, każdy tem at starał się przedstawić żywo i plastycznie. Nie stronił od żartów, facecji i anegdot, przy czym odwoływał się często do własnych wspomnień, przybliżając w ten sposób słuchaczom postacie i zdarzenia znane z literatu ry. Miał w sobie charyzm at nauczycielski i młodzież to intuicyjnie wyczuwała garnąc się na Jego w ykłady a szczególnie na se­ m inaria magisterskie. Gdy na sem inaria zgłosiło się nazbyt wielu kan­ dydatów, a względy organizacyjno-dydaktyczne w ym agały w m iarę jed­ nakowego rozdziału seminarzystów, zawsze z przykrością podejmował decyzję o elim inacji „ponadlim itowyeh” studentów ze swojej grupy. Se­ minarzystów traktow ał praw ie jak członków rodziny i nie zdarzyło się, by któryś z nich, naw et jeśli zjawił się niespodziewanie w bytom skim domu Profesora, nie uzyskał pomocy. K iedy zaszła potrzeba wypożyczał dyplomantom książki z własnej biblioteki, aby tylko mogli we właściwym czasie obronić swoje prace, choć młodzi nie zawsze pam iętali o term ino­ wym zwrocie książek. Profesor traktow ał ich pobłażliwie i z wyrozum ia­ łością, wiele wybaczał, choć nigdy nie rozgrzeszał nieuczciwości i kłam ­ stwa.

10 Z. P iasecki, Dorobek n a u k o w y W ła d y sła w a Stu denckiego. Próba ch a r a kte­

r y s ty k i, „Zeszyty N aukow e W SP w Opolu, F ilologia P o lsk a .X X IV ”, O pole 1985,

112 E dw ard P olanow ski

Olbrzymia eudycja pozwalała m u na prowadzenie zajęć daleko odbie- gającyh od szablonu akademickiego. Nie korzystał praw ie nigdy z notatek i konspektów, czynił jedynie użytek z zawsze usłużnej pamięci, której pojemość i trwałość budziły ' zdumienie. Pam iętał doskonale tysiące szcze­ gółów z raz przeczytanych lektur, posługiwał się nimi z naturalną w irtuo­ zerią w różnych sytuacjach, również w tych, w których „zwykły śm ier­ telnik” m usiałby sięgać do notatek i zapisków. Dzięki tem u mógł zesta­ wiać ze sobą bardzo odległe· od. siebie w czasie i przestrzeni fakty lite­ rackie, nadając im nową, czasami zupełnie niespodziewaną interpretację. Słuchacze z rew erencją odnosili się do tej niezwykłej erudycji i cenili' sobie bardzo to, że mogli znaleźć się w klimacie wjielkiej literatu ry za sprawą wytrawnego Przewodnika.

W poglądach na. literatu rę podkreślał konsekw entnie kryteria, według których . wartościował dzieło literackie. Wyczulony na wartości estetycz­ ne tekstu literackiego staw iał je na pierwszym miejscu w zaliczaniu utw oru do tzw. wielkiej literatury. Stanowiło to jednak w stępny w aru ­ nek selekcji. Na drugim miejscu umieszczał filozofię dzieła, jego głębię myślową, ideę przewodnią kszatłtującą świat przedstawiony. Często po­ wtarzał, że żadna dziedzina sztuki nie stw arza tak ogromnych możli­ wości poznania świata i człowieka jak literatura. Zżymał się też, gdy obserwował niebezpieczną współcześnie tendencję studentów polonistyki do przedkładania opracowań nad teksty literackie. Stąd też n a egzami­ nach kładł większy nacisk na znajomość utw orów niż podręcznikowych

opracowań. . · '

W ierzył głęboko, że na literaturze spoczywają ważne obowiązki mo- ralno-etyczne. Utwór dobrze napisany, ale oddziałujący źle pod wzglę- , dem m oralnym na odbiorcę nie może być zaliczony w poczet wielkich dzieł. Nie oznacza to, że był purytaniznem . Rozumiał doskonale m echa­ nizmy funkcjonowania lite ratu ry i konieczności ukazyw ania przez nią różnych stron życia. Chodziło mu raczej o ogólną wymowę dzieła, a to, czy nie gloryfikuje ono w końcowej wymowie zła i w ystępku, przemocy i nienawiści. W tym wyczuleniu nie omijał również, aspektów patriotycz­ nych, gdy chodziło o polską literaturę. Pogardliwie odnosił się do współ­ czesnych pisarzy zmieniających poglądy w zależności od koniunktury. Utrzymywał, że dzieło w określony sposób koresponduje z moralnością pisarza. W tej postawie można odczytać echa poglądów Żeromskiego, pi­ sarza dzierżącego wysoko sztandar moralnego i obywatelskiego posłan­ nictw a literatu ry polskiej.

Jeśli dziś często mówimy o wzorze osobowym nauczyciela akademic­ kiego to przykład prof. Studenckiego w ydaje się w tym miejscu jak n a j­ bardziej właściwy. Przem ierzając niełatw e etapy najnowszej historii za­ chował do końca profesorską godność. Nie był typem bojownika kon­ sekwentnie zmierzającego do osiągnięcia wytyczonego celu. W ybierał n aj­ częściej drogę kompromisu, ale kompromisu, nie godzącego w żadną ze stron. Konieczność ustępstw a nie oznaczała zmiany poglądów a tylko ograniczenia zasięgu ich głoszenia do kręgu najbliższych osób.

Był przykładem tak tu i delikatności w kontaktach międzyludzkich, szczególnie w sytuacjach nieszczęść i niepowodzeń losowych. Spieszył zawsze z pomocą, naw et gdy wymagało to pewnych osobistych poświęceń i wyrzeczeń. Emanował życzliwością i jeśli pomagał to w sposób, nie

P rofesor W ła d ysła w Jan Studencki.. 113

urażający niczyjej godności. W yznawał zasadę ' czynienia dobra w każ­ dych okolicznościach i tego samego oczekiwał od swoich najbliższych współpracowników. Do dziś dla każdego z jego uczniów wskazania P ro ­ fesora m ają moc sprawczą szczególnie w sytuacjach trudnych i-skom pli­ kowanych, gdy pow stają dylem aty na tle racji społecznych i h u m anitar­ nych. Próba zrozumienia każdego człowieka nie oznaczała bezwzględnej pobłażliwości. Profesor długo pam iętał krzywdy, jakie ktoś wyrządził in­ nym dla osiągnięcia osobistych korzyści, nie tolerował też koniunktura­ listów, którzy po zrealizowaniu własnych celów zapominali o ludziach świadczących im pomoc. W doborze współpracowników zwracał uwagę nie tylko na predyspozycje intelektualne, ale również na cechy cha­ rakteru.

Jego stosunek do ludzi najlepiej w yrażał się w traktow aniu osób zwią­ zanych z· nim zawodowo bądź towarzysko. Lubił otaczać się osobami zdol­ nymi do tworzenia atm osfery sym patii i pogody. Był natu rą na wskroś towarzyską i chętnie uczestniczył w m ałych spotkaniach przy herbatce. W ielokrotne dojazdy do Opola i Częstochowy zmuszały go, zwłaszcza po śmierci żony, do korzystania ze stołówek i restauracji. Cierpiał dotkli­ wie, gdy m usiał spożywać sam posiłek, o czym wiedzieli najbliżsi współ­ pracownicy starając się swoim tow arzystw em „ocieplić” podróżniczy try b życia Profesora. Przez czterdzieści lat Jego dom w Bytomiu był przy­ stanią pisarzy, naukowców i artystów. Corocznie zapraszał do niego n aj­ bliższych przyjaciół na „sympozjony "imieninowe”, na których jeden z obecnych m iał obowiązek wygłosić interesującą prelekcję. Miał przy ty m zdolność tw orzenia pogodnej atm osfery przez opowiadanie niezli­ czonej ilości anegdot i żartów. Pod względem liczby znanych dowcipów nie miał sobie równego, opowiadać też potrafił wyśmienicie nigdy nie naruszając granicy przyzwoitości niewieściego ucha. Szkoda, że nie na­ pisał antologii opowiadanych dowcipów, bo byłby to dziś z pewnością bestseller czytelniczy.

Nie sposób tu, ze względu na ograniczone rozm iary tekstu, zreferować poglądów Profesora w kw estiach filozoficznych, światopoglądowych, po­ litycznych i społecznych. Były to niekiedy poglądy dość osobliwe, ale wyrosłe z głębokich doświadczeń życiowych, ze znajomości ludzi i sytua­ cji, co bezpowrotnie m inęły w czasie. W yznawał ten rodzaj historiografii, który skłaniał go do ujm owania historii w kategoriach pewnych praw id­ łowości, 'Wynikających z głębokiej znajomości dziejów świata. W ypada również żałować, że poglądy filozoficzne prof. Studenckiego nie znalazły pełniejszej realizacji pisarskiej.

C harakteryzując p o rtret Profesora nie sposób na koniec nie zwrócić uwagi na to, co potocznie nazywa się „filozofią życia”. Zazwyczaj pro­ fesorski żywot zamyka się w m urach biblioteki, uczelni i własnego ga­ binetu. Prof. Studencki mieścił się po części w tym schemacie, choć sta­ rał się uciec od niego. Można powiedzieć, że w sposób harm onijny łączył różne powinności życiowe, nie zapominając o wypoczynku i rozrywce. Lubił podróżować i w swoim życiu zwiedził większość krajów europej­ skich. W wieku siedemdziesięciu lat odbył jeszcze dość męczącą podróż do Hiszpanii i Portugalii. Podróżował też wiele po kraju, corocznie w y­ jeżdżał dwa razy do ulubionego Zakopanego, praw ie co miesiąc byw ał

114 E dw ard P olanow ski

w Warszawię. Wszędzie m iał wielu znajomych i przyjaciół. Uwielbiał teatr, pasjonował się kinem, oglądał praw ie wszystkie spektakle teatralne w telewizji, na bieżąco zaznajam iał się z nowościami wydawniczymi, a przy tym znajdował czas na koleżeńską pogawędkę, literackie zebranie, pracę w ulubionym Klubie Literackim. Nie pozwolił się nigdy sterro ry ­ zować tzw. wyższym koniecznościom, zachował do końca życia pewien ro­ dzaj autonomii, która pozwala na swobodę w program ow aniu własnego życia, czego młodzi przyw aleni mnogością codziennych obowiązków często mu zazdrościli.

Dzieło prof. Studenckiego znajduje swoją kontynuację w działaniach Jego licznych wychowanków: magistrów, doktorów i docentów. Rezulta­ ty Jego pracy pisarskiej nie do końca są jeszcze znane, wiele rękopisów w najbliższym czasie ujrzy światło dzienne. Wraz ze śmiercią Profesora zabrakło jednego z ważnych ogniw łączących polonistyczną dawność z te­ raźniejszością.

EDWARD POLA N O W SK I

P ro fesso r W ładysław J a n S tu d en c k i (1910—1985). A S k etc h for a P o rtr a it

SUM M ARY

T he p ap e r p rese n ts Pr-ofessor W ładysław S 'u d e n c k i’s (1910—1985) life, discusses his w orks an d p re se n ts him as a u n iv e rsity te a c h e r an d au to r of n u m ero u s gen e­ ratio n s of P olish stu d e n ts. Since 1954 P rofessor S tu d en ck i w orked a t th e Pedagogical U niv ersity in Opole, and d u rin g th e last te n y ears of his life — a t th e Pedagogical U n iv ersity in Czqs.ochdw a. He co n ferred 25 Ph.D . degrees an d rev iew ed num erous theses, q u alify in g foi· doctors an d a s sista n t p ro fe sso r’s degrees. P rofessor S tu d e n c k i’s w orks to be pub lish ed soon h av e been also m en tio n ed in th e p re se n t paper.