Dewastacja przemysłu włókienniczego okręgu łódzkiego w czasie pierwszej wojny światowej i sprawa odszkodowania

ROMAN GAWIŃSKI

Dewastacja przemysłu włókienniczego okręgu łódzkiego

w czasie pierwszej wojny św iatow ej i sprawa odszkodowania

I. DEW A STACJA PRZEMYSŁU WŁÓKIENiNICZEGO W LA TA CH 1914-1918

W o kresie p ierw szej w o jn y św iatow ej p rzem y sł w łókienniczy o k ręg u łódzkiego uległ dew astacji, częściowoi n a s k u te k bezpośrednich działań w o jenn ych , głów nie zaś n a s k u te k re k w iz y c y jn e j działalności niem ieckich w ładz ok u p acy jn y ch .

Dow ództw o cofającej się arm ii ro sy jsk ie j usiłowało· pozostaw ić w ro ­ gowi K ró lestw o P o lsk ie ze zniszczonym i drogam i żelaznym i i pozbaw io­ ne p rzem y słu zdolnego p ro d u k o w ać n a p o trz e b y w ojenne. P la n te n był realizo w an y w m ia rę m ożliwości, zależnych głów nie od a k tu a ln e j sy ­ tu a c ji n a froncie. W ram ach tego· p la n u m ieściła się ró w nież d ew astacja p rzem y słu w łókienniczego K ró lestw a. W yw ieziono część surow ców , w y ­ ro b ów i m aszy n w łókienniczych, p o n ad to ew akuow ano część załóg f a ­ b ry czn y ch do Rosji. C ofające się oddziały a rm ii w y sad zały w p ow ietrze n ie k tó re zak ład y w łókiennicze (Z ak ład y Ż y rardo w skie i inne). Część b u d y n k ó w fab ry czn y ch została uszkodzona przez pociski a rty le ry js k ie h

D alsza d ew astacja p rzem y słu w łókienniczego w o k ręg u łódzkim była realizo w ana przez niem ieckie w ładze o k u p a c y jn e poczynając od k o ń­ ca 1914 r.

N aczelne dow ództw o w schodniej arm ii niem ieckiej w g ru d n iu 1914 r. zapoczątkow ało a k c ję re k w iz y c y jn ą surow ców n a ok up o w an y ch te re n a c h K ró lestw a Polskiego. Początkow o sekw estrow ało ono zapasy surow ców w łókienniczych, m etalow ych, sk ó rzan ych oraz o le je m in e ra l­ ne i s m a r y 2.

D nia 14 g ru d n ia 1914 r. k o m en d a n t w o je n n y Łodzi, g en e ra ł G erecki, obw ieścił se k w e str surow ców w łókienniczych i zapow iedział ich w y k u p przez niem ieckie w ładze w ojskow e. W iosną 1915 r. rek w izy cje su ro w ­ ców n a siliły się 3, o b ję ły one je d n a k ty lk o ilości zadek laro w ane. L atem tegoż ro k u fro n t p rzesu w ał się n a w schód. W s ie rp n iu w o jsk a niem iec­ kie ■ w k ro czyły do W arszaw y; w listopadzie u stalo n o podział K ró lestw a Polskiego- n a dw ie s tre fy o k u p a c y jn e : n iem iecką i a u stria c k ą . W ówczas to określono· szczegółow iej zasady se k w e stra cji surow ców i rozszerzono znacznie ich liczbę. W lata ch n a stę p n y c h u k azy w ały się dodatkow e za­ rząd zenia w ład z o k u p a c y jn y c h w te j spraw ie.

1 H. G l i w i c , P r ze m y sł i handel Polski, Polska w czasie w ielk iej w o jn y (1914— 1918) t. III, Historia ekonomiczna, W arszawa 1936, s. 80—81.

2 J. B a n k i e w i c z i B. D o m o s ł a w s k i , Zniszczenia i szk o d y wojenne,

Polska w czasie w ie lk i e j w o j n y t. III, s. 23.

3 WAP Łódź, A kta Związku Przem ysłu W łókienniczego (ZWPŁ) nr 3, proto- koł z 26 czerwca 1916.

PR Z E G L Ą D H IST O R Y C Z N Y T o m LV — z e s z y t 1

PR Z E M Y SŁ Ł Ó D ZK I W CZASIE I W O JN Y ₆₃ W sp raw o zd aniu d ato w an y m 8 lutego 1915 r. w P o z n a n iu w ładze o k u p a c y jn e inform ow ały, że z pow odu b ra k u su ro w có w w K rólestw ie P o lsk im został u n ieru c h o m io n y p ra w ie cały przem ysł. W p ierw szy m k w a rta le 1916 r . czynnych było zaled w ie 33% fa b ry k w łókienniczych z a tru d n ia ją c y c h 22,9% ro b o tn ik ó w w sto su n k u do sta n u p rze d w o je n n e ­ go. F a b ry k i te p ro d u k o w a ły częściowo n a w olny ry n ek , głów nie jed n a k n a zam ów ienie dla a rm ii niem ieckiej 4.

D nia 3 p aźd ziern ik a 1915 r. p rez y d iu m n iem ieckiej policji w Łodzi zażądało od w szystkich fa b ry k a n tó w dostarczenia p ró b ek to w a ró w po­ siad an ych w sk ładach , pon ad to obwieściło·, że 20% ty c h zapasów p rz e ­ znacza się dla w olnego h a n d lu 5. C ała re sz ta podlegała rek w izy cji. To obw ieszczenie w yw ołało p an ik ę w śród przem ysłow ców . W o bronie in te ­ resó w sw y ch członków S ek cja P rz e m y słu W łóknistego O k ręg u Łódz­ kiego rozpoczęła p e rtr a k ta c je z p rzed staw icielam i k o n so rc ju m b e rliń ­ skiego, któ reg o głów nym i udziałow cam i b y ły B a n k N iem iecki i firm a Br. Sim on. Z am ierzano zrealizow ać n a stę p u ją c y p ro je k t. S ekcja P rz e ­ m y słu W łóknistego chciała sk artelizow ać w szystkie firm y o k ręg u łódz­ kiego i z w o ln ej rę k i sp rzedaw ać 75% p ro d u k cji k o n so rcju m b e rliń sk ie ­ m u, a 25% p ro d u k cji przeznaczyć n a ry n e k k rajo w y . K o n so rcju m b e r­ liń sk ie sp rzedaw ało b y w spom niane to w a ry ludności niem ieckiej. M iało ono w y je d n a ć zgodę w ładz niem ieckich n a realizację owego p ro je k tu . Zgody tej nie uzyskano, w zw iązku z czym p ro je k t nie m ógł b yć re a li­ zow any ®. K rie g sw irtsc h a ft A k tio n g esellsch aft obaw iała się bow iem zbiorow ej ak cji przem ysłow ców o k ręg u łódzkiego, w olała n ad al płacić n isk ie ceny za to w a ry re k w iro w a n e w drodze „d o b ro w o ln ej“ lu b p rz y ­ m usow ej s p rz e d a ż y 7.

W krótce rozpoczął się u rzęd o w y z a k u p to w aró w w łókienniczych. D n ia 15 m arc a 1916 r. o k u p an ci ogłosili sek w estr to w aró w w W arszaw ie 8, a 16 m aja teg o ro k u w Łodzi. P o w szechnie stosow ano p rzy m us sp rz e ­ daży to w aró w o raz w yw łaszczanie. Z apasy w fa b ry k a c h o k ręg u łódz­ kiego· sta n o w iły w ów czas około 40% p ro d u k cji rocznej. O baw a p rze d w yw łaszczeniem sk ła n ia ła poszczególnych p rzem ysłow ców do „dob ro ­ w o ln ej“ sp rzed aży to w a ró w w łókienniczych. N arzucane ceny b y ły sto­ sunkow o n iskie; zam iast pieniędzy daw ano w łaścicielom k w ity re k w i- zycyjne, w k tó ry c h w łaścicieli fak ty c zn y c h nazyw ano często „w łaścicie­ lam i d o m niem an ym i“ 9. Poniesione s tr a ty z ty tu łu te j sp rzed aży p rze ­ m ysłow cy usiłow ali pow etow ać sobie m etodą śru b o w an ia cen to w a ró w sprzed aw an y ch n a r y n k u k ra jo w y m 10. C eny w z ra sta ły ta k ż e n a s k u te k spadk u w arto ści pieniądza, rek w iz y c ji w y w o łu jący ch głód to w aró w oraz zarządzeń w ładz o k u p acy jn y ch . Za u d zielen ie p raw a sp rzedaży z w olnej rę k i i w yw ozu to w a ru do inn ych m ia st polskich okupanci po­ bierali o p ła ty w złocie: 3,5% od w arto ści to w a ru za zezw olenie i 1% za przep u stk ę. P rzem y sło w cy ty m i kosztam i obciążali, rzecz jasna, c en y tow arów .

4 G’i i w i c , op. cit., s. 84, 86 i 176.

ä WAP Łódź, ZWPŁ nr 3, prot. z 26 czerwca 1916.

6 Sekcja Przem ysłu W łóknistego Okręgu Łódzkiego [SPWŁ], Podania do ce~

sarsko-niernieckich w ła d z oku pacyjn y ch i do T y m c za so w e j R a d y Stanu K r ó lestw a Polskiego. Spraw ozdan ia i relacje zarządu 1915—1917, Łódź 1918, s. 26—27.

7 H. G l i w i c , op. cit., s. 100— 101.

8 WAP Łódź, ZWPł nr 3, prot. z 26 czerwca 1916. 9 Tamże, prot. z października 1916.

64 R O M AN G A W IŃ SK I

D nia 1 g ru d n ia 1915 r. wydano· zarządzenie w spraw ie zakazu w y ­ w ozu to w aró w w łó k ien n iczy ch poza g ranice o k u p a c ji niem ieckiej. W k ró tce (9 stycznia 1916 r.) w yw óz ty c h to w aró w do· R zeszy zlecono spółce a k c y jn e j w B erlinie (K rieg sw irtsch aft A. G.). Z ezw olenia n a w y ­ wóz udzielał u rz ą d gospodarki w o jen n ej w W arszaw ie, zw an y K rieg s­ w irtsc h a ftste lle и . Mimo· tego zakazu upraw iano· h an d e l n iele g aln y ze s tre fą o k u p acji a u stria c k ie j. D o pełnieniem dew astacji p rze m y słu w łó­ kienniczego w o k ręg u łódzkim b y ł dem ontaż m aszyn w celu w ydobycia z nich m eta li kolorow ych, zab ieran ie silników , pasów tra n sm isy jn y c h , przew odów , r u r itp.

W ok resie od 14 do 18 luteg o 1917 r. pew n a liczba w iększych fa b ry k łódzkich o trz y m ała o d W ydziału S urow ców W ojenn ych w ezw anie do zdem ontow ania m aszyn i w ydobycia z n ich m eta li kolorow ych oraz do­ sta rc ze n ia ich do· w spom nianego W ydziału po u stalo n y ch cenach. F a ­ b ry k i te m ia ły w y razić zgodę do dnia 18 lutego pod groźbą k arn ego w y ­ w łaszczenia m eta li bez odszkodow ania. D em ontaż czynił m aszy n y nie­ z d a tn e do u ż y tk u 12.

W śród członków S ekcji P rz em y słu W łóknistego pow stała p an ik a. W y tw orzy ł się też n a stró j o p o ru przeciw ko d obrow olnem u dem ontażo­ w i i skłonność do spow odow ania dem o n tażu przym usow ego 13.

W ładze niem ieckie p rz y stą p iły do przym usow ego dem ontażu, k tó re ­ m u p o d leg ały w szystkie m aszy n y zaw ierające części z m eta li ko loro­ w ych. S ekcja P rz em y słu W łóknistego obliczyła, że koszt dem ontażu i powtórnego· zm ontow ania m aszyn, p rzy 370 000 w rzecion b aw ełn ian y ch stan o w ił 150 000 rb, a w arto ść w y d o b yty ch w te n sposób m eta li koloro ­ w ych w ynosiła 14 091 rb 14.

W o k ręg u łódzkim prócz dem ontażu p rzep ro w ad zan o tak ż e re k w i­ zycję m otorów w szelkiego ro d zaju . W ty m ok resie czasopism o „M aschi­ n e n m a r k t“ w n u m erz e 20 z 16 lutego 1917 o raz in ne niem ieckie pism a tech n iczn o -h an d lo w e ogłaszały firm y o fe ru ją c e n a sprzedaż m o to ry ró ż ­ n ych ty p ó w i ro zm aitej m ocy.

W ładze o k u p a c y jn e pozostaw iły w fa b ry k a c h część pasów tra n s m i­ syjn y ch , w zam ian żąd ały je d n a k odpow iedniej k a u c ji od w łaścicieli. W całej G e n e raln e j G u b ern i W arszaw sk iej pozostało 2°/o p a s ó w 15. W spom niana k a u c ja przew y ższała p o n a d pięcio k ro tn ie w artość pasów, u sta lo n ą przez o k u p a n tó w p rz y ich re k w iz y c ji16.

W lu ty m 1917 r. w ładze niem ieck ie n a k a za ły rów nież dem ontaż sieci try skaczow y ch w ! p rzed sięb io rstw ach w celu w ydobycia z nich głów ek m osiężnych. C ena re k w iz y e y jn a jed n ej głów ki w yn osiła 10,5 kop., a c e ­ n a k u p n a 4,5 rb . Obliczono, że o w e głów ki z a re k w iro w a n e w całej G u ­ b e rn i W arszaw skiej p o w in n y dostarczyć około 30 000 kg m osiądzu. P rzeciw k o te j g rab ieży p ro testo w ało T ow arzystw o U bezpieczeń (8 m a r­ ca 1917); apelow ało ono· do T ym czasow ej R ady S ta n u o in te rw e n c ję u w ładz niem ieckich w celu odw ołania rek w izy cji głów ek try s k a ­ czow ych 17.

11 H. G l i w i c , op. cit., s. 94. 12 SPWł, Podania..., s. 75.

13 WAP Łódź, ZWPł nr 3, prot. z 5 m arca 1917. 14 SPWł, Podania..., s. 74 i 77.

15 H. G l i w i c , Oip. cit., s. 98. 16 SPWł, Podania..., s. 77. 17 Tamże, s. 74—75.

PR Z E M Y SŁ ŁÓ D ZK I W CZASIE I W O JN Y ₆₅ N iem iecka kom isja tech n iczn a o rzek ała w sp raw ie części m etalow ych, k tó re e w e n tu aln ie m u sia ły zostać w m aszynach. W w y p a d k u p rz e d łu ­ żania się w o jn y m ogły one być rów nież zabran e. W izy tacja ta k ie j,k o ­ m isji w fab ry c e n ie oszczędzała n aw et d ro bnych części w m aszynach, rek w iro w an o ta k ż e k a b le sieci o św ietlen ia elektrycznego· w dom ach p rzy fab ry czn y ch . S ekcja P rz em y słu Włóknistego· dom agała się od N iem ­ ców u stan o w ien ia m ieszanych kom isji technicznych z u działem p rz e d ­ staw icieli przem ysłow ców . W ładze niem ieckie n ie zgodziły się n a to·18. D nia 24 luteg o 1917 r. Tym czasow a R ada S ta n u K ró lestw a P o lsk ie ­ go zw róciła się do· g e n e ra ł-g u b e rn a to ra w arszaw skiego z żądaniem w strz y m a n ia dem ontażu m aszyn i rek w izy cji m eta li kolorow ych s ta n o ­ w iący ch składow e części m aszyn do chw ili u tw o rzen ia m ieszanej kom isji techn iczn ej polsko-niem ieckiej, k tó ra n ie n a ra ż a ła b y k rajow ego p rz e ­ m y słu n a zupełne zniszczenie. Tym czasow a R ada S ta n u jednocześnie p ro siła o odpow iedź n a dwa n a stę p u jąc e p y ta n ia : „1. czy zarządzenia, n ak a zu ją ce dem ontow anie m aszyn i u rząd zeń fab ryczn y ch, są w y w o ła­ n e w yłączn ie n ieu n ik n io n ą koniecznością w ojskow ą i czy są istotnie u spraw ied liw io ne n ag lący m b ra k ie m m etali niezb ędnych dla celów w o j­ skow ych; 2. jak ie są zasady i p ra k ty k a dokonyw ania rek w izy cji m etali, m ate ria łó w surow ych, m aszyn, pasów i części u rząd zeń fab ry czn y ch w k r a ju naszym i —> z d ru g iej stro n y — w N iem czech“ 19. W ładze n ie­ m ieckie od rzu ciły stanow czo n in iejszą propozycję Tym czasow ej R ady S tan u , a n a p y ta n ia nie udzieliły odpow iedzi 20.

W okresie do k onyw anych rek w izy cji (1914— 1917) S ekcja P rz e m y ­ słu W łóknistego· O k ręg u Łódzkiego zw racała się ze skargam i, p ro te s ta ­ m i i prośbam i do ró żny ch w ładz niem ieckich: do k an clerza Rzeszy, Mi­ n iste rstw a W ojny, P ań stw o w ej K om isji O dszkodow ań w B erlinie, ge­ n e ra ł-g u b e rn a to ra w arszaw skiego, U rzędu O dszkodow ań W ojenny ch dla G eneralnego G u b e rn a to rstw a W arszaw skiego i do p re z y d e n ta cesar- sko-niem ieck iej policji w Łodzi. S ek cja P rz em y słu W łóknistego usiło­ w ała rów nież w y k o rzy sty w ać in te rw e n c ję Tym czasow ej R ady S tan u . W szystkie odw ołania sp o ty k a ły się jed n a k z odm ow ą w ładz niem iec­ kich. P u sto sz a ły stopniow o m ag azyn y surow ców , s k ła d y tow arów , za­ m ie ra ły h a le fabry czne. Siłę roboczą w yw ożono m asow o do Niem iec.

P rzem y sło w cy niem ieccy dom agali się od swego· rz ą d u d ew astacji p rzem y słu o k rę g u łódzkiego jako k o n k u re n ta . A u to rzy sp raw ozdania w ładz o k u p a c y jn y c h za o k res od 25 k w ietn ia do 20 sie rp n ia 1915 r. sk a ­ zali p rzem y sł w łók ienn iczy o k ręg u łódzkiego n a zagładę 21. W yrok był realizow an y stopniow o przez niem ieckie u rzę d y i spółki ak cy jn e.

Szef z arząd u cyw ilnego w G e n e raln y m G u b e rn a to rstw ie W arszaw ­ skim posiadał o rg an d o radczy w postaci k o m itetu do sp ra w gospodar­ czych (G esam tw irtschaftsausschus's), w sk ła d którego· w chodzili niem iec­ cy u rzę d n icy oraz p rzed staw iciele niem ieckiego p rzem y słu i rolnictw a.

R ekw izycje b y ły d o konyw ane przez specjalne u rzęd y : K rieg sro h ­ sto ffstelle (u rząd surow ców w ojennych), M etallg e w in n u n g ste lle (urząd rek w izy cji m etali), M asch inenbeschlagnahm ekom ission (kom isja re k w i­ zycji m aszyn), B e trie b sto ffstelle (urząd re k w iru ją c y i rozd zielający w ę­ giel k a m ie n n y o raz p rz e tw o ry rop y n aftow ej) i inne.

18 Tamże, s. 77. 19 Tamże, s. 76. 20 Tamże, s. 77.

21 WAP Łódź, ZPWł nr 3, prot. z 16 października 1917 oraz H. G l i w i c , op. cit., s. 100.

66 K O M A N G A W IŃ SK I

D nia 14 p aźd ziern ik a 1915 r. w W arszaw ie utw orzono A m tlich e H a n d e lsste lle D e u tsch e r H an d elsk am m er, z oddziałam i w Sosnowcu, Częstochow ie, Łodzi, K oninie, W łocław ku i M ławie. In sty tu c ja ta m iała pośredniczyć w h a n d lu m ięd zy polskim i ziem iam i a Rzeszą, studiow ać ry n k i dla e k sp an sji h a n d lu niem ieckiego, zajm ow ała się je d n a k głów ­ nie ściągan iem dłu g ó w poddan y ch ro sy jsk ic h dla firm niem ieckich.

H aracz z okupow anego k r a ju ściąg ały nie ty lk o u rzę d y w ojskow e i cyw iln e lecz ta k ż e niem ieckie spółki a k c y jn e zakupów w o jen ny ch: K rie g sw irtsc h a ft A. G., K rieg sle d er A. G., A lteise n v erw e rtu n g sg e sell­ schaft, K rieg sa u sfu h rg e sellsc h a ft i inne. W spółdziałały o ne z w ładzam i w ojsk ow y m i i cyw ilnym i.

R ekw izycji dokonyw ano' nie ty lk o dla p o trzeb a rm ii i przem y słu w o ­ jennego lecz tak ż e dla u ż y tk u p rze m y słu niew ojennego, h a n d lu i lu d ­ ności cy w ilnej. Liczne to w a ry zare k w iro w a n e sp rzed aw an o drogą lic y ­ ta c ji lu b z w olnej rę k i na r y n k u n iem ieckim i lokalnym , z k orzyścią dla n iem ieckich in sty tu c ji rządow ych, w o jenny ch spó łek a k c y jn y c h o raz h u rto w n ik ó w .

R ekw izy cje i k o n fisk a ty p rzep ro w ad zan e przez o k u p a n ta niem iec­ kiego b y ły dokonyw ane z pogw ałceniem a rty k u łu 52 ko nw encji haskiej 0 w ojnie lądow ej. N ad p raw em dom inow ała przem oc. W ładze niem iec­ k ie zak azy w ały k ilk a k ro tn ie S ekcji P rz e m y słu W łóknistego O kręgu Łódzkiego pow oływ ać się na konw encję haską, n a to m ia st sam e k o rzy ­ s ta ły skw apliw ie z p ra w a m iędzynarodow ego, jeżeli ono dogadzało in ­ tereso m n iem ieckim lu b u sp raw iedliw iało ich działalność.

W o k resie od 25 k w ien ia 1915 do 30 czerw ca 1918 r. z fa b ry k p rz e ­ m y słu w łókienniczego K ró lestw a Polskiego N iem cy zarekw irow ali. 1 w y w ie ź li22 :

2176 ton m iedzi i m osiądzu 7237 ton żelaza

73 tony konstrukcji żelaznych 52 siln ik i parow e i spalinowe

8 turbogeneratorów

931 elektrom otorów i dynamomaszyn

1 300 000 m etrów skórzanych pasów transm isyjnych 5 142 026 kg baw ełny, przędzy i odpadków bawełnianych 9 476 347 kg w ełn y

2 650 677 kg przędzy w ełnianej 5 851 719 kg szmat

1707 131 kg konopi i przędzy konopnej 12 161 721 kg tkanin

1 915 000 kg juty, ln u i w orków 60 000 kg jedwabiu

p o n a d to znaczne ilości lin, sk ó r technicznych, obić, sm arów , zgrzebeł i in n y ch przedm iotów .

Z arek w iro w an e m aszy n y i m o to ry lokow ano częściowo w niem iec­ kim p rze m y śle w ojennym , p o n a d to w w a rsz ta ta c h kolejo w ych i n a p ra w ­

22 WAP Łódź ZWPł nr 3-, stenogram zebrania z 16 października 1917; S p r a ­

wozdanie K o m isji A n k ie to w e j badania w a r u n k ó w i k o sztó w p rodu kcji oraz w y ­ m ia n y t. XIV, P r ze m y sł w łókienniczy, W arszawa 1928, s. 30; Polska Gospodarcza,

W arszawa 1932, s. 1543; M. H e r t z , Polska w czasie w ie lk ie j wojny, 1933, s. 187,. 188, 189 i 191; H. G l i w i c , op. ci/t., s. 176.

PR Z E M Y SŁ Ł Ó D Z K I W C ZASIE I W O JN Y ₆₇ czych, resztę w yw ieziono do tzw . k r a ju O ber-O st, o b ejm u jąceg o trz y ad m in istra c je w ojskow e: K u rlan d ię , L itw ę i o k ręg B iałystok — G rodno 2:1. P oszkodow ani w łaściciele przedsiębio rstw , o raz w ich im ien iu Zw ią­ zek P rz e m y słu W łókienniczego w P a ń stw ie P olskim , w y k azy w ali te n ­ dencję m aksy m alizo w an ia w arto ści poniesionych s tra t, w liczali tak że s tr a ty spow odow ane p o stojem fab ry k . W edług teg o źródła s tr a ty w y­ nosiły ogółem 350 m ilionów ru b li w ed łu g cen p rzed w o jen n y ch (około 1610 m ilionów złotych p o lsk ic h )24.

N ato m iast R ządow a K o m isja Szacunkow a u sta liła w arto ść s tr a t w n a ­ stę p u ją c y m w y m iarz e (w ru b la c h złotych) 25 :

w budowlach i konstrukcjach żelaznych 2 358 908 w m aszynach i im. narzędziach pracy 14 295 617

kapitał stały 16 652 525

w surowcach i m ateriałach 33 246 078

w wyrobach gotowych 86 443 200

kapitał obrotowy 169 689 278

S tra ty ogółem stan o w iły 186 341 803 rb zł (około 840 000 000 zł poi.). Z przytoczonych d an y ch w y n ik a, że rek w izy cje i se k w e stry niem iec­ kich w ładz o k u p a c y jn y c h poczyniły n ajw ięk sze szkody w k a p ita le o b ro ­ tow ym przem y słu w łókienniczego K ró lestw a Polskiego·.

S tra ty w łókienniczego o k rę g u łódzkiego z ty tu łu nieodzyskania n a ­ leżności za to w a ry od k u p có w i rzą d u rosyjskiego, niezrealizow ania o g rom ny ch zapasów to w aró w uloko w an ych w skład ach n a te re n ie Ro­ sji, zdeprecjo now an ia do m in im u m w arto ści ro sy jsk ic h p ap ieró w w a r ­ tościow ych o raz u tr a ty k a p ita łó w ulok o w any ch w b a n k a ch rosyjsk ich, stro n a polska szacow ała n a około 930 000 000 z ło ty c h 28. Do w ym ienio­ n y ch s tr a t przem y sło w cy doliczali tak że s tr a ty spow odow ane u n ie ru ­ chom ieniem zakładów w o k resie w o jenn ym , k osztem ich konserw acji, niem ożnością am o rty zacji, w y p ła tą zapom óg i p en sji n ieliczny m p r a ­ cow nikom . N iniejsze s tr a ty H. G l i w i c szacow ał n a około 60% s tr a t bezpośrednich, czyli n a około 1 m ilia rd złotych.

N ato m iast łącznie s tr a ty p rze m y słu w łókienniczego K ró lestw a P o l­ skiego stan o w iły 2,5 do 3 m ilia rd ó w złotych 27.

O k up acy jn e w ładze n iem ieck ie i w spółdziałające z nim i w o jen ne spółki a k c y jn e stosow ały trz y n a stę p u ją c e fo rm y grabieży: 1. sprzedaż „dobrow olną“, 2. rek w iz y c ję (sprzedaż przym usow ą) i 3. konfiskatę.

P rz y sp rzed aży „d o b ro w o ln ej“ n arzu can o w łaścicielom to w aró w c e ­ n y niższe o d cen ry n k o w y c h i przed w o jenn ych . Jeżeli ku piec lu b p rz e ­ m ysłow iec n ie godził się n a „d o b ro w o ln ą“ sprzedaż, w ów czas n a stę p o ­ w ała rek w izy cja i sprzedaż p rzym usow a. N ato m iast jeżeli w łaściciel nie zam eldow ał w ładzom o k u p a c y jn y m o p o siad aniu to w a ru , w ów czas n a ­

23 K. B o g a c k i , S pravm z w r o tu za re k w ir o w a n y c h podczas okupacji maszyn, „Przem ysł i H andel”, W arszawa 1920, s. 108; S. G l a s e r , Okupacja niemiecka na

L itw ie w latach 1915— 1918. Stosunki praw ne, Wschód. W ydau m ictw o do dziejów

i ku ltu ry zie m wschodnich R zeczypospolitej Polskiej, t. II, L w ów 1929, s. 174. 24 H. G l i w i c , op. cit., s. 176.

24 S praw ozdan ie K o m isji A n k ie to w e j t. XIV, s. 30. 24 Polska Gospodarcza, W arszawa 1932, s. 1543. 27 Tamże.

6 8 R O M AN G A W IŃ SK I

stępo w ała k o n fisk ata bez żadnego· odszkodow ania, ponadto w łaścicielo­ wi groziła grzy w n a do· 10 000 m are k i k a ra w ięzienia do- 5 lat. Z a tru d ­ niano· licznych ag en tów w celu u ja w n ia n ia u k ry w a n y c h to w aró w 28.

P rz y sp rzed aży „d o b ro w o ln ej“ i przym uso w ej n iek tó rzy ku p cy i p rzem ysłow cy narodow ości niem ieckiej o trz y m y w a li należności w c a ­ łości, w edług cen u stalo n y ch przez niem ieckie kom isje szacunkow e, n a ­ to m iast in n y m w ypłacano ty lk o zaliczki, resztę obiecyw ano uregulow ać po zakończeniu działań w o jen n y ch .

W ok resie o k u p acji w o jen n ej k u p cy i p rzem ysłow cy łódzcy usiłow ali b ro n ić sw ych in te re só w drogą leg aln ą; próbow ali też tra k to w a ć o k u p a ­ c y jn e w ładze n iem ieckie jak o zw ykłego p a rtn e ra w k ap italisty czn y ch sto su n k ach handlow ych. P r a k ty k a w ykazała, że leg alna droga docho­ dzenia spraw iedliw ości w d a n y m w y p ad k u całkow icie zawodziła.

W czerw cu 1915 r. U rząd S tarszy ch Z grom adzenia K upców m iasta Łodzi, w im ien iu kupców^ i p rzem ysłow ców o k rę g u łódzkiego, dom agał się od P ań stw o w ej K om isji O dszkodow ań (R eichsentsehädigunskom is- sion): 1. zap rzestan ia rek w izy cji; 2. dopuszczenia k rajo w y c h rzeczoznaw ­ ców do szacow ania w arto ści z ab ieran y ch to w aró w ; 3. p rzy zn an ia poszko­ dow an ym przem ysłow com i k u pco m m ak sy m aln y ch cen u rzędow ych za w ełnę, n ato m ia st za baw ełn ę — cen n o to w any ch w spółcześnie n a m ia ­ ro d a jn y c h ry n k a c h lu b o siąganych za sprzedaż to w aró w w yw iezionych do Rzeszy (ponadto żądano doliczenia kosztów cła i przew ozu, w y n o ­ szących od 40 do 100% k u p n e j ceny tow arów ); 4. rychłego w ypłacenia należności za zab ran e to w ary , w całości lu b p rzy n a jm n ie j 50% zaliczek, oraz u sta le n ia n o rm pro cen to w y ch dla obliczania od setek za ok res od dn ia rek w izy cji do chw ili z a p ła ty należności; 5. ponadto dom agano się u d ziału p rzedstaw icieli łódzkich kupców i przem ysłow ców w ro z strz y ­ g a n iu k w estii spo rn y ch m iędzy poszkodow anym i a w ład zam i n ie ­ m ieckim i 29.

T a jn y rad c a p ra w n y P ań stw o w ej K om isji O dszkodow ań w B erlinie, d r H ieckm ann, w spom niane żąd an ia łódzkich k up ców i przem ysłow ców u z n a ł za dziecinne i naiw n e. U dzielił im n a stę p u ją c y c h w y jaśn ień . P o d ­ dani ro sy jscy w sp raw ie zw ro tu kosztów’ cła w in n i zw racać się do rzą d u rosyjskiego, k tó ry p o b iera ł o p ła ty celne. W edług p ra w a m ięd zyn aro do ­ w ego rząd ro sy jsk i m ógł być rzecznikiem sw ych poddan ych wobec rzą - r u niemieckiego·. Roszczenia p raw n e z ty tu łu rek w izy cji m ogły być s ta ­ w ian e ty lk o w drodze p e rtra k ta c ji pom iędzy państw am i. H ieckm ann uzn aw ał przed staw icieli łódzkich kupców i przem ysłow ców za podd a­ n y c h ro syjsk ich , nie tra k to w a ł ich jako w rogów p ań stw a niem ieckiego. Ze w zględu n a ich lojaln o ść (B illig k e itsgrü nd e ) rz ą d niem iecki, k ie ru ­ ją c się sw ą „szczodrobliw ością“ (G r o ssm ü tig k e it), zam ierzał w y n a g ro ­ dzić n iek tó re rek w izy cje 30.

N ie k tó re rek w iz y c je b y ły isto tn ie w y nag rad zan e, a le w edług zaniżo­ n y c h cen, u sta la n y c h przez niem ieck ie ko m isje szacunkow e.

Oto p rzy k ład. W p rzed sięb io rstw ie w łók ien niczym R o berta B ieder- m an a w Łodzi, w dniu 30 k w ie tn ia 1918 r. kom isja szacunkow a s tw ie r­ dziła, że w artość zarek w iro w an y ch rzeczy (surow ce, tk an in y , m iedź, m osiądz, ołów, m otory) stan o w iła ogółem 1 165 723,75 rb (tj. około

28 M. H e r t z , Ł ó d ź w czasie w ie lk ie j w ojn y , Łódź 1933, s. 187, 188 189 i 191. 29 SPWł, Podania..., s. 5.

PR Z E M Y SŁ ŁÓ D ZK I W CZASIE I W O JN Y ₆₉ 1 725 270,15 m k) i że na poczet te j su m y w łaściciel o trz y m ał od w ładz niem ieckich 1 193 632,66 m are k 31, czyli około 67°/o.

N iem ieccy „rzeczoznaw cy“ u sta la li ceny za rek w iro w a n e to w a ry w e ­ dług cen z dnia 25 lipca 1914 r. n o to w any ch n a giełdach niem ieckich. U stalali oni ceny nie z p u n k tu w idzenia e fe k ty w n e j w artości tow arów , lecz z p u n k tu w id z e n ia re la ty w n e j w artości, zależnie od ich zastosow a­ n ia dla celów p rzem y słow o-w o jen n y ch 32.

S praw ę rek w iz y c ji w zasadzie norm ow ał w ydział surow ców p rz y M in isterstw ie W ojny w: B erlinie. N ato m iast zad an iem niem ieckiej P a ń ­ stw ow ej K om isji O dszkodow ań (PKO) było przy jm o w an ie k w itó w r e - kw izy cyjn y ch od poszkodow anych oraz badanie, czy b y ły o ne dostatecz­ ny m dow odem w łasności. S am k w it re k w iz y c y jn y n ie stan o w ił d osta­ tecznego dow odu w łasności z arek w iro w an ej r z e c z y . W ym agano u d o ­ w odnienia, że zarek w iro w an y to w a r nie b y ł obciążony żad n y m długiem an i p rzy w ilejem osoby trzeciej oraz, że nie został n a b y ty dla niedozw o­ lonych celów w o jen ny ch . U stalano, czy w łaściciel k w itu nie b y ł dłuż­ nikiem firm niem ieckich. D opiero po ta k ic h d łu g o trw ały ch b ad an iach mogło być p rzy z n a n e odszkodow anie.

P rz y zn a n ie odszkodow ania nie było je d n a k rów noznaczne z jego w ypłaceniem . N iem iecka P K O p o stan o w iła skład ać sum y z ty tu łu od ­ szkodow ania do d epozytu w B an k u Rzeszy n a o k res do> u p ły w u trz e c h m iesięcy po zakończeniu w o jn y . N agrom adzone w te n sposób depozyty m ia ły służyć zabezpieczeniu roszczeń poddan ych n iem ieckich do f a b r y ­ k a n tó w łódzkich o raz rzą d u rosyjskiego. Ze zdeponow anych su m po­ k ry w a n o n a jp ie rw należności poddan ych p a ń stw a niem ieckiego. Ze w zględu n a lo jaln o ść k u p có w i przem ysłow ców łódzkich w obec w ładz niem ieckich, PK O b y ła sk ło nn a w ypłacać im ze zdeponow anych sum zaliczki 5— 10%. Za zgodą k an c le rz a Rzeszy, w w y p ad k ach jeśli fa b ry k i praco w ały dla rz ą d u niem ieckiego, PK O m ogła w ypłacać w iększe za­ liczki. Postęp o w an ie n iem ieckiej P K O było no rm ow ane in stru k c ją kan clerza R z e s z y 33.

B rem eńscy dostaw cy surow ców w łókienniczych rościli p re te n s je do przem ysłow ców łódzkich z ty tu łu d ostaw w o k resie przedw ojen ny m . W sporze o p ierali się n a przepisach g iełdy b rem eń sk iej, zajm ow ali s ta ­ now isko niep rzejed n an e, w ystęp o w ali do sąd u rozjemczego· działającego przy te jż e giełdzie. P rzem y sło w cy łódzcy o dsyłali ich do· R eich sentsch a- digungskom ission w B erlin ie u .

W zw iązku z ogłoszeniem niepodległej P o lsk i (akt 5 listo pada 1916 r.) k an clerz R zeszy zgodził się, na w niosek g en e ra ł g u b e rn a to ra w arszaw ­ skiego·, w sp ra w ie częściowego u reg u lo w an ia odszkodow ania za rzeczy zarek w iro w an e. O stateczne u reg u lo w a n ie odszkodow ania w dalszym ciągu odkładano n a o k res pow ojenny. Z daniem B eselera, n in ie jsz a zgo­ da była dow odem zau fan ia i życzliw ości k iero w n ictw a Rzeszy do m iesz­ kańców GGW. W krótce ta życzliw ość uleg ła znacznem u ścieśnieniu.

D nia 9 m a ja 1917 r. pojaw iło się rozporządzenie g en erał g u b e rn a to ra w arszaw skiego o k reślające now y try b indem nizacji, po leg ający n a ty m ,

31 WAP Łódź, A kta zakładów w łókienniczych R. Biederm ana w Łodzi, n ry 108, 114 i 116. W k w ietniu 1918 r. kurs rubla w markach w edług giełdy w W arszawie w ynosił 1,48, a w Sztokholm ie 1,42.

32 SPWł, Podania..., s. 6, 12 i 14. 33 Tamże, s. 12.

70 R O M A N G A W IŃ SK I

że po ukoń czen iu d łu g o trw a łeg o postępow ania P K O i po p o trą c en iu n a ­ leżności od fa b ry k a n tó w łódzkich dla n iem ieckich w ierzycieli, P a ń stw o ­ w y U rz ą d In d em n izacy jn y m iał w yp łacać poszkodow anym połow ę po­ zostałej sum y, zaś d ru g a połow a b y ła zatrzy m y w a n a n a p o trz e b y k o m u ­ n a ln e w iększych m iast w GGW. P rzem ysłow com w ypłacano w zam ian obligacjam i m iejskim i, p ła tn y m i w trz y la ta po zakończeniu w ojny. W ten sposób d łu g o te rm in o w y k re d y t o b lig a c y jn y fundo w ano n a zobo­ w iązan iach R zeszy wobec k ra jo w y c h fab ry k a n tó w . W edług B eselera te n system ind em nizacji m ia ł rozproszyć „n iejed n ą tro s k ę “ i zaprow adzić „pod w ielom a w zględam i p o żąd an ą ulgę w położeniu gospodarczym “ 35.

F in an se m ia st w G e n e raln e j G u b e rn i W arszaw skiej pozostaw ały w zły m stan ie. G łów ną przy czy n ą b y ły rek w izy cje, un ieru ch o m ien ie p rzem y słu , zaham ow anie h a n d lu i pozbaw ienie p ra c y w ielkiej rzeszy p racow nikó w fizycznych i um ysłow ych. W celu ra to w a n ia sw ych fin a n ­ sów i zaspokojenia n a g lą c y c h potrzeb k o m u n aln y ch m iasta w ypuszczały obligacje. W edług spraw o zdan ia k a sy m ia sta W arszaw y za ro k 1918 stolica w y d a tk o w a ła 4,9 m ilionów ru b li n a p o trz e b y W ydziału D ostaw N ak azan y ch i na u trz y m a n ie załogi w ojskow ej. K u rs obligacji W arszaw y sp ad ał: w dn iu 11 czerw ca 1917 r. płacono 84, a w d niu 25 października teg o ro k u — 83 za 100. Do> czerw ca 1917 r. Łódź em itow ała trz y k ro tn ie o b lig acje k o m u naln e, a p rzem y sł łódzki, k tó ry o trz y m ał odszkodow a­ nie w o jenne w ty c h o b ligacjach n a su m ę 5 m ilionów ru b li i 20 m ilionów m arek , znalazł się w po siad an iu około 3/4 w szy stkich o b lig a c ji36.

W edług in fo rm a c ji d y re k to ra P ań stw o w ego U rzędu O dszkodow ań, d ra H ieck m an n a, 54,9% pożyczek k o m u n aln y c h zostało ulo k o w an e w p rze m y śle ty tu łe m częściow ej lu b c ałk o w itej z a p ła ty za rekw izycje, 39,2% użyto n a sp ła tę rek w iz y c ji w m iastach, a 5,9% ulokow ano n a w o ln y m r y n k u w d rodze su b sk ry p c ji dobrow olnej. P o n ad to P o lsk a K r a ­ jow a Kaisa Pożyczkow a w y p łaciła 80 m ilionów m a re k ty tu łe m pożyczek dla m iast n a opłacenie dostaw n a k a za n y c h przez o k u p a n ta 37.

W obligacjach k o m u n aln y ch została ulokow ana n a d łu g i o k res czasu pow ażna część k ap itałó w przem ysłow ców zużyta n a zabezpieczenie fi­ n an só w kas m iejsk ich i n a o p łatę do staw n a k a zan y ch przez o kupantów niem ieckich. W m iarę sp a d k u k u rs u ty c h obligacji to p n ia ły zam rożone w nich k a p ita ły przem ysłow ców .

D nia 11 czerw ca 1917 r. sześć najw ięk szy ch zrzeszeń przem ysłow ców K ró lestw a Polskiego, a w śród n ich ta k ż e i S ek cja P rz em y słu W łóknis­ tego O k ręgu Łódzkiego, p ro testo w ało przeciw ko uw ięzieniu kap itałó w w oblig acjach k o m u n aln y c h i uznało te n sy ste m odszkodow ania za no w y śro d e k re p re sji w obec p rzem y słu krajow ego. P rzed staw iciele o rg anizacji dom agali się lik w id acji teg o sy stem u i upow ażnienia P o lskiej K ra jo w e j K a sy Pożyczkow ej do u d zielania przem ysłow com pożyczek pod zastaw obligacji k o m un aln y ch . N iniejsze żąd an ie organ izacji przem ysło w ych nic zostało uw zględnione p rzez w ładze n ie m ie c k ie 38.

P o lsk a K ra jo w a K asa Pożyczkow a b y ła założona przez okupan tów . R ząd Rzeszy g w a ra n to w ał em ito w ane przez n ią b an k n o ty , nie zam ierzał n a to m ia st udzielać podobnej g w a ra n cji o bligacjom ko m u n aln y m , dlatego P K K P n ie m ogła udzielać k re d y tu pod ich zastaw . O kupanci uw ażali,

35 SPWł, Podania..., s. 20, 21 i 22. 36 Tamże.

37 H. G l i w i c , op. cit., s. 104—105. 38 SPWł, Podania..., s. 22—23.

PR Z E M Y SŁ Ł Ó D Z K I W C Z A SIE I W O JN Y ₇₁ że zaspokojenie p o trzeb m iast polskich b y ło obow iązkiem ich ob yw ateli, w zględnie proklam ow anego P a ń s tw a P o ls k ie g o 89. To ośw iadczenie było zgO'dne z g e n e ra ln ą p o lity k ą o ku p an tó w , u siłu jąc ą w ydobyć z k r a ju o k u ­ po w an eg o m ożliw ie ja k n ajw ięcej.

O b ro n a in te re só w p rze m y słu k rajo w eg o drogą leg aln ą zaw odziła. D ostrzegła to w cześnie S ek cja P rz em y słu W łóknistego O k ręgu Łódz­ kiego. J u ż w 1916 r. zarząd S ek cji zalecał przem ysłow com zbierać dane ty czące się szkód w o je n n y c h i s tr a t spow odow anych przez o k u p a n ta n ie ­ m ieckiego. P o n a d to zalecał k o rzy stać w szerok im zakresie z usłu g W y­ działu R e je strac ji S tra t W ojennych, in sty tu c ji leg aln ej, to lero w an ej p rze z o k u pantó w . A k ta tego W ydziału m ogły być w przyszłości p rze d k ła ­ d a n e p rz y p e rtra k ta c ja c h m iędzy p ań stw o w ych w celu u z y sk an ia od ­ szkodow ania. W listo p ad zie 1917.r. p rzem y sł w łókienniczy posiadał ze­ b ra n y m a te ria ł sta ty sty c z n y . O p e ra t sam ego ty lk o p rzem y słu b aw e łn ia ­ nego sk ład ał się z 250 s tro n m aszynopisu, uw zg lędn iał s ta ty sty k ę i w szel­ k ie k a lk u la cje . P o d o b n e o p e ra ty sporządziły tak ż e inn e b ran że p rz e ­ m y słu w łókienniczego. S e k c ja grom ad ziła rów nież m a te ria ły m ają ce słu ­ żyć przyszłym rząd o m p o lsk im w polityce o dbudow y p rzem y słu k r a jo ­ wego po zakończeniu w o j n y 40.

I!. EG ZEK W O W A N IE ZOBOW IĄZAŃ PRZEDWOJENNYCH PRZEZ ZAGRANICZNE FIRMY I SPRAWA O D SZK O D O W A N IA DLA PRZEMYSŁU W ŁÓKIENNICZEGO W OKRESIE POWOJENNYM

P o p ierw szej w o jnie św iatow ej p rzem y słow cy b ra n ż y w łókienniczej zaleg ali ze sp ła tą należności za surow ce p rzed w o jen n y m dostaw com fran cu sk im , an g ielsk im i belgijsk im . N ależności p rz y p a d a ją c e niem iec­ k im dostaw com zostały sp łaco n e w czasie w o jn y z su m p rzy p a d a ją c y c h

za rek w iz y c je m ienia o b y w a te li K ró lestw a Polskiego.

W ro k u 1921 zagran iczn i w ierzyciele zaczęli egzekw ow ać n ależn e im su m y p rze d w o je n n e od o b y w a te li polskich. W d ru g ie j połow ie tegoż ro k u Z w iązek P rz e m y słu W łókienniczego w P a ń stw ie Polskim , w im ie­ n iu sw ych członków , p rzesłał zag ran iczn y m w ierzycielom okólnik, w k tó ­ ry m uzależn iał sp łatę p rzed w o jen n y ch zobow iązań od u zyskania odszko­ dow ania o d rzą d u niem ieckiego' za do ko nan e w czasie w o jn y rekw izy cje surow ców , p ó łfa b ry k a tó w i tk a n in . D nia 10 listop ad a 1921 r. paryslci „Le M a tin “ inform ow ał, że Izba H andlow a w L ille o trz y m a ła m em oriał Z w iązku P rz em y słu W łókienniczego w P a ń stw ie P olskim , zalecający w ierzycielom dokonyw anie ro zrach u n k ó w ze sw ym i rządam i. W ierzy ­ ciele n ie zgodzili się n a to·, chcieli reg u lo w a ć ra c h u n k i bezpośrednio ze sw ym i dłużnikam i. A ngielskie S tow arzy szenie Przem ysłow e i H andlow e w Tourcoing w im ien iu sw ych członków nad esłało Zw iązkow i P rz em y słu W łókienniczego w P a ń stw ie P o lsk im podobną odpow iedź 41.

W re z u lta c ie w 1922 r. k ra jo w e firm y p rzem y słu w łókienniczego za­ w a rły u m ow y z p rzed w o jen n y m i w ierzy cielam i zagranicznym i, n a m ocy k tó ry c h sp łacały długi ra ta m i do lipca 1930 r. N a te n cel m u sia ły one w ycofać z o b ro tu o dpow iednie s u m y 42.

39 Tamże.

40 WAP Łódź, ZPWł nr 3, stenogram zebrania z 16 października 1917, s. 16. 41 „Przem ysł i H andel”, W arszawa 1922, s. 84—86.

42 S prawozdanie K o m is ji A n k ie to w e j t. XIV, s. 1 oraz S praw ozdan ie zarządu

Z w iązku P rze m ysłu Włókienniczego w P a ń s tw ie P olskim [ZPWł] za rok 1927,

72 ROM AN G A W IŃ SK I

D nia 11 listop ad a 1918 r. m iędzy p ań stw am i sp rzy m ierzo ny m i i sto ­ w arzyszonym i a N iem cam i zo stała z a w a rta um ow a o- zaw ieszeniu b roni. A rty k u ł 19 tej um ow y zobow iązyw ał stro n ę n iem iecką do sp ła ty odszko­ dow ań w ojennych. W y k o n an ie tego a rty k u łu o k re śla ły pro to k ó ły u z u ­ pełniające, działające na korzyść F ra n c ji i Belgii 4S. W d an y m w y p a d k u nie zostały uw zg lędn io ne p raw a P o lsk i do rew in d y k a c ji m ienia w y w ie­ zionego przez w ład ze niem ieckie w czasie o k up acji.

W Polsce d e k re te m z dnia 31 sty czn ia 1919 r. powołano' do życia G łów ny U rząd L ik w id acy jn y , którego- zadaniem było u stalen ie w yso­ kości s tr a t poniesionych przez k ra j i o b y w ateli polskich, przygotow anie i p rzep ro w ad zen ie w szelkich sp ra w tyczących się ro z ra c h u n k u p a ń stw a polskiego z sąsiednim i p a ń stw am i z w szelkich ty tu łó w oraz uzysk anie odszkodow ań i p rzep ro w ad zen ie ro z ra c h u n k u z poszkodow anym i o b y ­ w a te la m i k r a ju 44.

W k o n fere n c ji pokojow ej w P a ry ż u b ra ła ud ział tak ż e delegacja p ol­ ska. W m arc u 1919 r. zw róciła się ona do- N ajw yższej R ady W ojennej z p rośbą o· p rzyzn an ie Polsce p raw a do rew in d y k a c ji odszkodow ań w o­ jen n y c h na m ocy w spom nianej um ow y o zaw ieszeniu b ro ni i p rotokołów u zu pełn iający ch. B y ło b y to ró w n o u p raw n ie n ie m P o lsk i z F ra n c ją i B el­ gią pod ty m w zględem . N ajw yższa R ada W ojen na usto su n k o w ała się n eg a ty w n ie do w sp o m n ianej p ro śb y polskiej delegacji.

T ra k ta t w ersalski, po d p isan y 28 czerw ca 1919 r., stał się p raw o m o cn y dnia 10 lu te g o 1920 r. A rty k u ł 238 tego· tr a k ta tu zobow iązyw ał N iem cy do niezw łocznego z w ro tu rzeczy w yw iezionych z obszarów p a ń stw sp rz y ­ m ierzonych i stow arzyszonych. T ry b zw ro tu m iał być o k reślo n y p rzez sp e cja ln y re g u la m in M iędzysojuszniczej K om isji O dszkodow ań. K o m ite t o rg an iz ac y jn y te j K o m isji na sw ym posiedzeniu w dniu 23 p aźd ziern ik a 1919 r. w y jaśn ił, że w sp o m n ian y a rty k u ł odnosił się rów nież do Polski i polecił polskiej delegacji naw iązać k o n ta k t z M iędzysojuszniczą K o ­ m isją Odszkodow ań.

D nia 15 paźd ziern ik a 1919 r. rządow i niem ieck iem u przedłożono p ro ­ je k t re g u la m in u o k re śla ją c y t r y b zw ro tu rzeczy w yw iezionych przez Niem ców . N in iejszy p ro je k t re g u la m in u został zakw estio no w any p rze z N iem cy (10 listo p ada 1919 r.) o raz przez rz ą d angielsk i (5 lutego 1920 r.).

W ro k u 1919 toczyły się p e rtra k ta c je polsko-niem ieckie w sp raw ie u k ład u gospodarczego'. P rz y sposobności stro n a polska p o ruszyła sp raw ę rew in d y k a c ji. R ząd n iem ieck i sk ła n ia ł się do p rzy zn an ia Polsce p raw a do re w in d y k a c ji pod w a ru n k ie m odpow iednich rek o m p e n sat ze stro n y polskiej. W sty czn iu 1920 r, w znow iono p e rtra k ta c je polsko-niem ieckie. Z a w a rto też odpow iedni u k ład . P u n k t p ią ty tego u k ła d u in fo rm u je , że stro n a niem iecka wyra-ziła gotowość zaw arcia um ow y z P o lsk ą w s p ra ­ w ie zw ro tu w yw iezionych rzeczy. W czerw cu tego ro k u toczyły się r o ­ kow ania w celu zaw arcia um ow y rew in d y k a c y jn e j, n a zasadach p rz y ­ jęty c h przez N iem ców w sto su n k u do- F ra n c ji i B e lg ii43.

43 Protokoł z 24 grudnia 1918 r. określał obowiązek odszkodow ania w yłączn ie dla Francji i B elgii (zwrot m aszyn i innych przedm iotów przem ysłowych). Proto­ koły z 1 i 17 grudnia 1918 r. tyczyły się w alorów i pieniędzy. Protokoł z 1 lutego 1919 r. określał organizację zw rotu w ym ienionych przedm iotów. Um owa z 23 m arca 1919 r. ustalała tek st praw a regulującego spraw ę zwrotu przedm iotów w yw iezio­ nych z Francji i B elgii przez ich posiadaczy niem ieckich.

44 К . S ą c h o c k i , S p ra w a rew in d yk a c ji m a ją tk u w y w ie zion ego p rze z N iem ­

ców, „Przem ysł i H andel”, W arszawa 1920, s. 375.

PR ZEM Y SŁ ŁÓ D ZK I W CZASIE I W O JN Y ₇₃

W d ru g iej połow ie 1921 r. K om isja R e w in d y k acy jn a p rz y G łów nym U rzędzie L ik w id a cy jn y m o d b ie ra ła n a stę p u jąc e rzeczy w yw iezione przez N iem ców z te re n u byłego K ró lestw a Polskiego: archiw a, dzieła sztu k i i k u ltu ry , b iżu terię i kosztow ności, dzwony, p rzed m io ty k u ltu , p rzy b o ry kościelne lub ich części, p a p ie ry w artościow e z k u p onam i oraz n arzęd zia służące do p ra c y zaw odow ej. K o m isja R ew in d y k acy jn a d o m a ­ g ała się ró w nież z w ro tu m aszy n i n arzędzi przem ysłow ych, rolniczych i żeg larsk ich o raz k aucji, depozytów i w k ład ó w w in sty tu c ja c h sam o ­ rządow ych, k ap itałó w p rzesłan y ch z Rosji do P olski przez uchodźców , długów zaciąg n ięty ch przez niem ieckie zarząd y cy w ilne i w ojsko­ we i t p . 46.

Szkody w budow lach (2 356 908 rb) i m aszynach p rzem ysłow ych (14 295 617 rb) b y ły p rzedm io tem ryczałtow ego u k ład u m iędzyp ań stw o­ wego. R e sty tu c ja w yw iezionych m aszy n przem y sło w ych p rzy czy n iła się do zm niejszenia s tr a t poniesionych przez p rzem y sł k rajow y .

R ząd niem iecki d e k re tem z 24 paźd ziern ik a 1923 r. u ch y lił w łaści­ wość ogólnych sąd ó w R zeszy dia s p ra w o odszkodow anie za rek w iz y c je w ojenne. S p raw y o odszkodow anie za s tr a ty w ojenne poniesione przez osoby p ry w a tn e m ogły być o d tą d w szczynane n a tere n ie Mieszanego* T ry b u n a łu Rozjem czego Polsko-N iem ieckiego w drodze sk arg sam y ch zainteresow anych. T ry b u n a ł te n b y ł pow ołany na m ocy tra k ta tu w e rs a l­ skiego w celu ro z p a try w a n ia p re te n s ji p ry w a tn o p ra w n y c h ob y w ateli przeciw ko rządow i lub o b yw atelom s tro n y p rzeciw nej.

W ro k u 1922 Z w iązek P rz em y słu W łókienniczego w P a ń stw ie P o lsk im zasięgnął opinii w y b itn y ch p raw n ik ó w fran cu sk ich , a n a stę p n ie rozpo­ czął ak cję zm ierzającą do u zysk an ia odszkodow ania od rzą d u n iem iec­ kiego za w yw iezione i zlikw idow ane na. te re n ie Rzeszy dobra w arto ści około 80 m ilionów złotych f r a n k ó w 47. W ro k u 1923 T ry b u n a ł R ozjem czy P olsko-N iem iecki w P a ry ż u ro z p a try w a ł 58 sp ra w członków Zw iązku P rz e m y słu Włókienniczego^ o odszkodow anie. R e z u lta tu w ów czas n ie b y ł o 48. W m a ju 1925 r. w znow iono ro zp raw y o odszkodow anie. W ówczas stro n a n iem iecka uznała, że T ry b u n a ł w dany m w y p a d k u nie b y ł kom ­ p e te n tn y 49. Z teg o pow odu polski sędzia N am itkiew icz złożył v o tu m

sepa ratum z o b szern ą m o ty w acją. W analogicznych sp raw ach T ry b u n a ł

R ozjem czy F ran cu sk o-N iem ieck i u zn ał się za, k o m p ete n tn y w o dn iesie­ n iu do te re n u F ra n c ji i Belgii o raz francuskich, przed sięb io rstw działa­ jący ch w Polsce (La Czenstochoivienne, A lla rt R ousseau i Ska, H u ta B ankow a, Czeladź, Sosnow ieckie T ow arzystw o) δ0.

Z w iązek P rz e m y słu W łókienniczego jnie zrezygnow ał z dalszej ak cji. W listopadzie 1926 r. w ysłał do P a ry ż a swego d y re k to ra M. B a r a ń s k ie ­ go. W ów czas przez T ry b u n a ł R ozjem czy Polsko-N iem iecki pom yślnie została ro z strz y g n ię ta sp raw a odszkodow ania za do konane n a tere n ie Rzeszy rek w iz y c je to w aró w będący ch w drodze do K ró lestw a P olskiego.' W artość ty c h rek w izy cji stan o w iła zaledw ie d ro b n ą cząstkę ogólnej su m y s tra t. W y ro k T ry b u n a łu by ł praw om ocny. N atom iast rz ą d n ie

-40 R e w in d y k a c ja str a t poczynio nych p r z e z Niem ców , „Przem ysł i H andel”, War­ szaw a 1921, s. 369.

47 AAN, K om itet Ekonomiczny M inistrów (KEM), nr 38, pism o z 21 marca 1927 do w iceprem iera Bartla w W arszawie.

48 S praw ozdan ie zarządu Z P W ł za rok 1923, s. . 9— 10. 49 S praw ozdan ie zarządu Z P W ł za rok 1925, s. 25. 50 AAN, KEM nr 38, pism o ZPWł z 21 marca 1927.

74 RO M AN G A W IŃ SK I

m iecki odm ów ił zapłacenia odszkodow ania z tego ty tu łu , zasłan iając się p lan e m D avesa 51.

P la n D avesa z 1924 r. o gran iczał w ysokość odszkodow ań p rz y p a d a ­ jący ch od R zeszy ró żn y m k ra jo m z ty tu łu s tr a t i szkód w o jen n ych, zw al­ n iał Rzeszę od w szelk ich św iadczeń n ie o b ję ty c h planem , ro zk ła d ał s p ła ty odszkodow ań n a dłuższy okres czasu, sk ła n ia ł Rzeszę do p rz e k a ­ zyw an ia w szelkich su m do dyspozycji M iędzynarodow ej K om isji Od­ szkodow ań. Zobow iązania N iem iec w y n ik ające z części V III tr a k ta tu w ersalskiego b y ły re g u lo w a n e przez M iędzynarodow ą K om isję O dszko­ dow ań w g ranicach u stalo n y ch p lan e m D avesa. P o n adto p lan p rzew i­ dy w ał u d zielen ie pożyczek zag raniczn y ch n a rozbudow ę niem ieckiego p rze m y słu zbrojeniowego^ o raz k o n tro lę k a p ita łu angielskiego- i a m e ry ­ k ańskiego n a d go spodarką Rzeszy. Polsce, podobnie ja k i Zw iązkow i R a­ dzieckiem u, w yznaczono ro lę ry n k ó w zb y tu dla p rzem y słu niem ieckiego i p rze strz e n i życiow ej Niem iec.

W dalszym ciągu nie zostały zaspokojone p re te n sje członków Z w iąz­ k u P rz em y słu W łókienniczego z ty tu łu rek w izy cji to w a ró w dok o nanych na te re n ie Rzeszy, należności p rzy p a d a ją c y c h z k o n tra k tó w i sprzed aży p rzym usow ych, należności z ty tu łu k o n fisk a t dokonanych n a podstaw ie orzeczeń sądow ych niem ieckich w ładz o k u p a c y jn y c h o raz należności w ypłaco ny ch przez N iem ców w p a p ie rac h w artościow ych w zględnie w płaconych do b an k ó w niem ieckich ®2.

W m om encie, g dy toczyły się p o lsko-niem ieckie ro k o w an ia w sp raw ie zaw arcia tra k ta tu handlow ego, Zw iązek P rz em y słu W łókienniczego u si­ łow ał w y ko rzy stać n in iejszą ok azję i dnia 21 m arc a 1927 r. zw rócił się do w icep rem iera B a rtla z p ro śb ą „o zainicjow anie w łonie Rządu, a zwłaszcza w obec P. M in istra S p ra w Z agranicznych, b y sp raw a zap ła ty przem y sło w i polskiem u za dokonane p o k rzyw d zenia została w ciąg n ięta w o rb itę ty ch zagadnień ak tu a ln y ch , k tó re p rz y sposobności rokow ań ... z Rzeszą N iem iecką ... poruszone by ć m a ją “ 5S. W iceprem ier B artel z kolei pro sił m in istra sp ra w zagranicznych, m in istra p rzem y słu i h a n d lu o raz m in istra s k a rb u „o p o tra k to w a n ie te j sp ra w y z n ajw ięk szą uw ag ą i n acisk iem “ 54. M inistrow ie u w ażali jed n a k za rzecz niew skazaną łą ­ czenie sp ra w y odszkodow ań dla członków Z w iązku P rz em y słu W łókien­ niczego z roko w an iam i polsko-niem ieckim i o tr a k ta t handlow y, a to z n a stę p u jąc y c h w z g lę d ó w 35:

1. R aty fik o w an ie p lan u D avesa przez m o carstw a sprzym ierzone za­ łatw iało w sposób n ie k o rz y stn y dla polskich przem ysłow ców sp raw ę odszkodow ań z ty tu łu rek w iz y c ji o k u p acy jn y ch . ' G dyby rz ą d niem iecki zgodził się na p rzy zn an ie odszkodow ania członkom Z w iązku P rz em y słu W łókienniczego, wów czas należności b y ły b y zaliczane n a poczet p lan u D avesa, a rz ą d polski m ó głb y e w e n tu aln ie uzyskać ty lk o d robne su m y w w y p a d k u p rzy zn an ia tak o w y c h z ogólnego ro zra c h u n k u przez M ię- ■ dzynarodow ą K om isję O dszkodow ań.

2. E w en tu a ln a zgoda rzą d u niem ieckiego n a p rzy z n a n ie w spom nia­ nego: odszkodow ania m u sia ła b y być skom pensow ana u stęp stw am i ze

51 S prawozdanie zarządu ZPW ł za rok 1927, s. 21. 52 Tamże.

53 A AN, KEM. nr 38.

54 AAN, KEM nr 38, pasmo w iceprem iera Bartla z 21 m arca 1927.

55 AAN, KEM nr 38, pism o m inistra spraw zagranicznych z 13 k w ietn ia 1927, pism o m inistra przem ysłu i handlu z 23 k w ietn ia 1927 i pismo m inisterstw a skarbu

■PRZEMYSŁ Ł Ó D ZK I W C ZASIE I W O JN Y ₇₅ stro n y rz ą d u polskiego w in n e j dziedzinie. Z n eg o cjacjam i h and low ym i rz ą d niem iecki łączył sp ra w y n a tu ry politycznej. S tro n a polska usiło­ w ała o graniczyć ro k o w an ia ty lk o do tr a k ta tu handlow ego.

3. Z aw arcie u k ła d u polsko-niem ieckiego w spraw ie odszkodow ań dla członków Z w iązku P rz em y słu W łókienniczego d ało by im podstaw ę p ra w n ą do sk iero w an ia roszczeń przeciw ko rządow i polskiem u. Rząd polski n ie o siąg n ąłb y żad n ej korzyści z takiego u k ład u , b y łb y obarczony dodatkow ym i św iadczeniam i n a rzecz członków Z w iązku P rz em y słu W łókienniczego (na około 80 m ilionów fra n k ó w zł).

4. U w zględnienie żąd ań członków/ Z w iązku P rz em y słu W łók ienn i­ czego pociągałoby za sobą ta k ż e konieczność u w zględ nienia roszczeń in ­ n y c h gru p przem ysłow ców , co w p ra k ty c e było n iem ożliw e dla sk a rb u państw a' polskiego. D e p a rta m e n t L ik w id acy jn y p rzy M in isterstw ie S k a r­ b u m iał sta le do czy n ien ia z m asow ym zgłaszaniem się poszkodow anych o w ynagrodzenie s tr a t p oniesionych w czasie o kupacji.

5. W Polsce O drodzonej p rzem ysł w łó k ien n iczy o k rę g u łódzkiego1 k o ­ rzy sta ł z różn y ch fo rm pom ocy rządow ej: z d ew aluacji k red y tó w rząd o­ w ych, z g w a ra n cji rząd o w y ch , u lg podatk ow ych i celnych o raz z re s ty ­ tu cji w n atu rze. T a pom oc w su m ie stan o w iła b ard zo pow ażną pozycję, nie była on a jed n a k w iązan a z żad n ym odszkodow aniem za s tr a ty z o k resu o k u p acji. D zięki te j pom ocy rządow ej członkow ie Z w iązku P rz em y słu W łókienniczego do 1927 r. zdołali odbudow ać i rozbudow ać sw e p rzed sięb io rstw a zd ew astow ane w lata ch 1914— 1918. Z daniem M i­ n is tra S k arb u , Czechowicza, w ym ienione fo rm y pom ocy rządow ej m u ­ siałyb y być w zięte pod uw agę p rzy ew e n tu aln y m rozw ażaniu sp ra w y odszkodow ań.

P rzytoczone stanow isko w spom n iany ch m in istró w stało się p rzyczyn ą a ta k u zorganizow anych sfe r p rzem ysłow ych p rzeciw rządow i polskiem u. W im ieniu ty c h s fe r C e n tra ln y Z w iązek Polskiego P rzem y słu , G ór­ nictw a, H a n d lu i F in a n só w w 1925 r. w y stąp ił przeciw przedstaw icielom rządo w y m w T ry b u n a le R ozjem czym Polsko-N iem ieckim , zarzucając im, że „m im o jasn e j sy tu a c ji p ra w n e j“ zaniedbali oni obronę in te resó w przem ysłow ców — o b y w ateli polskich i że przyczy nili się do przeg ran ia s p r a w y se.

W zw iązku z d o konanym raty fik o w an ie m p olsko-niem ieckiej um ow y lik w id acy jn ej Zw iązek P rz e m y słu W łókienniczego w 1930 r. dom agał .się od rzą d u polskiego złożenia ośw iadczenia, że „na s k u te k zaw arcia um ow y lik w id acy jn ej sta ł się dłużn ik iem sw oich obyw ateli, k tó ry c h w i­ n ien odszkodow ać...“ . To odszkodow anie Z w iązek tra k to w a ł jako r e ­ k om pensatę ze stro n y rzą d u za zrzeczenie się ich p re te n s ji w sto su n k u do N iem iec. Jednocześnie C e n tra ln y Z w iązek P P G H iF w y su n ął zasadę głoszącą „obow iązek odszkodow ania p rze z rz ą d polski w szy stkich o b y ­ w ateli pokrzy w d zo ny ch przez zarządzenia o k u p a c y jn e “ . Poniew aż to żądanie było· nierealn e, „Lewiatam “ og ran iczy ł się do poparcia żądania Z w iązku P rz em y słu W łó k ien n iczeg o 57.

Zw iązek P rz e m y słu W łókienniczego w porozu m ien iu z „L ew iata- n e m “ o p racow ał „ w y czerp u jące m em o ria ły “ i przedłożył je m in istro w i p rzem y słu i h a n d lu . S tanow isko M in isterstw a P rz em y słu i H an d lu oraz M in isterstw a S k a rb u w sp ra w ie żąd an ia o b y w ateli-przem y słow ców b yło

56 A AN, KEM nr 38, k. 9— 10.

76 RO M AN G A W IŃ SK I

p rzy ch y ln e, je d n a k zaspokojenie ich p re te n s ji (80 m ilionów fra n k ó w złv uzależniono* od „szeregu w a ru n k ó w “ , a głów nie od „ sta n u finansow ego s k a rb u “ 58.

M ijały lata. S p raw a rek o m p e n saty ze s tro n y sk a rb u p a ń stw a pol­ skiego za odszkodow ania niem ieckie dla ob y w ateli p rzem ysłow ców nie

została ostateczn ie załatw iona. Dlatego* w początku 1934 r. Zw iązek P rz e m y słu Włókienniczego* przedłożył m in istro w i p rzem y słu i h a n d lu p ro je k t sposobu załatw ien ia n in iejszej rek o m p en saty . P ro je k t te n p rz e ­ w id y w ał w ydanie p rzez sk a rb p ań stw o w y d łu go term in ow y ch n isk o p ro ­ centow ych obligacji, k tó re m ia ły stanow ić po dk ład dla u zy sk an ia k r e ­ dytów przez „poszkodow anych“ członków Z w iązku P rz em y słu W łókien­ niczego*. Tego ro d za ju o p eracja w p ły n ę ła b y n a zw iększenie k ap itałó w obrotow ych przem ysłu. M in ister p rzy rz e k ł ro zp atrzeć n in ie jsz y p ro ­ je k t 59.

S p raw ę ro zstrz y g n ą ł ostateczn ie n a ja z d h itlero w sk i i w szystk ie jego· konsekw encje. Р о м а н Г а в и н с к и й РАЗОРЕНИЕ ТЕКСТИЛЬНОЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ В ЛОДЗИНСКОМ ОКРУГЕ В ПЕРИОД ПЕРВОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ И ВОПРОС РЕПАРАЦИЙ В первой части статьи автор описывает разорение текстильной промы­ шленности в лодзинском округе происш едш ее отчасти в результате военных действий в 1914 г., но главным образом явившееся результатом реквизицион­ ной деятельности немецких оккупационных властей в 1915— 1918 г. На оккупированной территории немцы применяли три следующие формы грабежа: „добровольную” продаж у, реквизиции и конфискации. Первые две формы являлись частичными, а третья пол’ным лишением собственности. Они применялись при наруш ении 52 статьи Гаагской конвенции о сухопутны х во­ енных действиях. Немцы реквизировали и конфисковали поочередно: тек­ стильное сырье, минеральные жиры и смазочные вещества, затем м уж ские и ж енские ткани, демонтировало машины для извлечения из них меди, ла­ туни и ж елеза. Кроме того забирали двигатели паровые, электрические и внутреннего сгорания, трансмиссионные ремни, технические кожи, элек­ трические проводы, трубы, тросы и т. п. Опустошались склады сырья и скла­ ды товаров, замирали в бездействии заводские корпуса, рабочие вывозились на работы в Германию. Текстильной промышленности лодзинского округа угро­ ж ало полное уничтожение. Польская сторона оценила потери и убытки в этой области на сумму 840 ООО ООО злотых, в том потери в постоянном капитале изме­ рялись в 8,9%, а в оборотном капитале 91,1%. Промышленники и купцы лодзинского округа пытались защищать свои интересы законным путем у германских местных и центральных властей. Но этот путь не давал результатов; тогда они стали вести учет потеры и убыт­ ков, чтобы после окончания войны представить описи соответствующим орга­ нам и получить возмещение. Во второй части статьи автор упоминает о взыскивании довоенной за ­ 58 Tamże.

PR Z E M Y SŁ Ł Ó D ZK I W OZASIE I W O JN Y ₇₇ долж енности французскими, английскими и бельгийскими кредиторами от промышленников лодзинского округа за доставленное им в свое время сырье. В третьей части автор излагает ходатайства полской стороны в м еж ду- военный период в области взыскания от Германии возмещения потерь. Убыт­ ки в строениях и машинах стали предметом польско-германского соглашения. Частичное возвращ ение вы везенных машин уменьшило потери отечественной промышленности. Германское правительство отказало промышленникам лодзин­ ского округа в уплате 80 миллионов злоты х за сырье и ткани реквизирован­ ные и проданные в Германии. В окончательном итоге спор был реш ен напа­ дением гитлеровской армии на Польшу и его последствиями. R o m a n G a w i ń s k i

LA DÉVASTATION DE I/IN D U ST R IE TEXTILE DANS LA RÉGION DE ŁODŹ PENDANT LA PREMIÈRE GUERRE MONDIALE ET LA QUESTION DES

RÉPARATIONS

La dévastation de l’industrie tex tile dans ia région de Łódź fut l ’effet, en partie, des opérations m ilitaires d e 1914, mais surtout des réquisitions ordonnées par les autorités d'occupation allem andes dans les années 1915— 18.

Dans les territoires occupés les A llem ands em ployèrent trois form es de pillage: la ven te „volontaire”, les réquisitions et les confiscations. Les d eux premières form es dépossédaient les propriétaires d’une partie de leurs biens, la dernière de la totalité. Elles étaien t em ployées en violation de l ’article 52 de la convention de la H aye sur la guerre terrestre. Les A llem ands réquisitionnaient et confisquaient, d ’abord, les m atières prem ières textiles, les huiles m inérales et les lubrifiants, ensuite les tissus; ils dém ontaient les m achines pour en tirer du cuivre, du laiton et du fer. En outre ils em portaient les m oteurs à vapeur, à combustion et électriques, les courroies de transmission, les cuirs techniques, les fils électriques, les tuyaux, les cordes etc. Les dépôts de m atières prem ières et de m archandises se vidaient, les rayon s des usines cessaient de travailler. Les ouvriers étaient déportés en A llem agne pour y travailler. L’industrie textile de la région de Łódź était m enacée d ’anéantissem ent. La partie polonaise évalu a ses pertes et dommages à 840 000 000 zloty: les pertes en capital constant représentaient 8,9°/o de cette som me, les pertes en capital roulant, 91,l°/o.

Les industriels et les com m erçants de la région de Łódź essayaien t de défendre leurs intérêts par la iroie légale auprès des autorités allem andes locales et centrales. Ces ten tatives échouèrent. Ils com m encèrent alors à enregistrer leurs pertes et domm ages afin de le s présenter, la guerre finie, aux organes chargés des négociations internationales, et d’obtenir un dédomm agement.

Dams la deuxièm e partie de l’article, l ’auteur traite du recouvrem ent, par les créanciers français, anglais et belges, des dettes que les industriels de la région de Łódź avaient contractées avant la guerre pour l ’achat de m atières prem ières.

Enfin l ’auteur décrit les vicissitudes de l ’action m enée par la partie polonaise après 1918 pour obtenir des réparations de guerre de la part d e l ’Allem agne. Les domm ages en bâtim ents et en m achines firent l’objet d ’un accord forfaitaire po- lono-allem and. La restitution partielle des m achines em portées dim inua les pertes subies par l’industrie polonaise. Le gouvernem ent allem and n e voulait pas payer aux industriels de la région de Łódź 80 m illions de zloty pour les m atières prem ières et les tissus réquisitionnés et vendus dans le Reich allem and. La différend fut en fin tranché par l ’invasion hitlérienne en Pologne.