Układ sił i stosunków wytwórczych w epoce Oświecenia polskiego

UKŁAD SIŁ I STOSUNKÓW WYTWÓRCZYCH W EPOCE OŚWIECENIA POLSKIEGO

Historia rozwoju społeczeństw a jest przede w szystkim historią rozwoju produkcji... historią rozwoju sił w ytw órczych i stosunków produkcji między ludźm i (Stalin).

Badania historyczne w zakresie dziejów kapitalizm u polskiego jesz­ cze nie w yjaśniły jego początku, warunków, w których powstawał. Gdy usiłujem y dotrzeć do genezy kapitalizm u w dziejach narodu polskiego, stają przed nam i w stępne zadania: określenie, jakie zjawiska historycz­ ne należy traktow ać jako w yraz rozkładu feudalizmu, jakie uznać za elem enty powstającego kapitalizm u; uchwycenie momentu, w którym pierw iastki kapitalizm u, kiełkujące od stuleci, nabierają takiej mocy twórczej, że w dominującym jeszcze ilościowo system ie feudalnym za­ czynają już wywierać decydujący wpływ na postęp, na dalszy rozwój sił wytwórczych i stosunków produkcji. Chodzi więc o uchwycenie mo­ m entu, w którym ilość przeobraża się w jakość.

Wyzwolenie chłopów z poddaństwa, rzemieślników spod przym usu cechowego, wywłaszczenie ich ze środków produkcji przekształca bez­ pośredniego wytw órcę feudalnego w robotnika najemnego epoki kapi­ talistycznej. N astępuje rozkład własności pryw atnej, opartej na w łas­ nej pracy; zostaje ona w yparta przez kapitalistyczną własność pry w at­ ną, polegającą n a wyzysku pracy cudzej, form alnie wolnej. Wyzysk k a­ pitalisty staje się podstaw ą pierw otnej akum ulacji kapitału, któ ra nie jest „niczym innym, jak historycznym procesem oddzielenia wytwórcy od środków w ytw arzania“. 1

Proces ten rozw ijał się rozmaicie w poszczególnych krajach „przecho­ dził różne fazy w różnej kolejności i w różnych epokach

36 6 N ATALIA GĄSIOROWSKA

nych“ 2, wszędzie jednak i zawsze podstawą kapitalistycznej produkcji było rozwiązanie stosunków feudalnych na wsi. Ostateczne zniesienie poddaństw a chłopa, połączone z jego uwłaszczeniem lub wywłaszcze­ niem umożliwiało rozwój wielkiego przemysłu.

W Anglii ustrój feudalny uległ rozluźnieniu już w XIV w.; poddań­ stwo na wsi zanikało, znaczna część chłopów ulegała przy systemie ograniczeń wywłaszczaniu z ziemi, proletaryzacji. Już w w. XV i XVI szeroko rozpowszechnił się przem ysł kapitalistyczny we wczesnych swych formach; obok rzemiosła cechowego rozw ijał się nakład — „roz­ proszona m an ufak tu ra“, później m anufaktura skoncentrowana, w opar­ ciu nie o jednostkowego wytwórcę, lecz o powszechnie w organizacji stosowaną kooperację i w ew nętrzny w procesie produkcji podział p ra­ cy. W zakres przem ysłu wchodziła wytwórczość górniczo-hutnicza. Przew ażała w produkcji technika ręczna, z użyciem częściowym — głó­ w nie w ciężkim przem yśle — prym ityw nej maszyny. Rozwój zmierzał ku rew olucji przeprowadzonej w połowie XVII w., gdy dokonane prze­ m iany społeczno-gospodarcze dały początek nowej form acji — kapita­ listycznej. 3

W innych krajach europejskich, na kontynencie, podobne przem iany następow ały później, w różnych, nie tak „klasycznych“ formach.

We F rancji rolnictwo pozostawało na znacznie niższym poziomie niż w Anglii; w XVI—XVIII w ieku narzędzia pracy niewiele różniły się od narzędzi z X III w. Stopień wolności chłopów podnosił się do XVI w., po czym postęp został zahamowany, ucisk chłopów potęgował się, wzra­ stało obciążenie daw nym i i nowymi powinnościami na rzecz panów i państwa. Feudalne gospodarstwo w iejskie nadawało charakter całemu gospodarstwu i społeczeństwu. Stosunki kapitalistyczne występowały tylko częściowo, głównie w miastach. Proces upieniężniania gospodar­ stw a chłopskiego, jego oczynszowanie wywoływało zwiększające się ob­ ciążenie powinnościami, podatkam i na rzecz państwa. M anufaktura, nie posiadając rynku wewnętrznego, nie była w yrazem zwycięskiego kapi­ talizmu. N aw et wielkie m anufaktury, pozostając pod protekcją rządu, m iały również na pół feudalny charakter, rozw ijały się kosztem chłopa. Ponieważ dochody z gospodarstwa wiejskiego spadały, panowie feudalni musieli produkt dodatkowy przywłaszczać sobie z innych źródeł; dlate­

2 tamże, str. 774

3 W. F. S i e m i o n o w : Ogarażiwanja i krestianskije dwłżenja w A nglii XVI wieka, 1949; Ch. H i l l : The English Revolution 1640, tłum. rosyjskie z przedmową Siem ionowa, 1947; H o l o r e n s h a w : The L evellers and the English Revolution, tłum. rosyjskie z przedmową Siem ionowa, 1947

go też zakładali przedsiębiorstw a przemysłowe i handlowe, zwiększali dochody za pośrednictwem państw a drogą subsydiów różnych przyw ile­ jów i monopoli. Ale feudalizm był już słaby, zgniły, rozwój zmierzał szybko do rewolucji, któ ra w końcu XVIII w ieku zada śm iertelny cios feudalizmowi, stworzy dla kapitalizm u w arunki rozwoju przyspieszo­ nego 4.

W Niemczech XVI—XVIII w. wojny: chłopska, trzydziestoletnia, sie­ dm ioletnia spustoszyły kraj. Panow ie feudalni byli nieograniczonymi władcami w stosunku do chłopów. W Prusach rozkw itał poddańczo- pańszczyźniany folw ark junkrów . M iasta niemieckie, żwłaszcza po­ łudniowe i nadreńskie, traciły znaczenie, w zrastała natom iast władza terytorialnych władców feudalnych nad miastami, ich niezależność w stosunku do władzy centralnej — w tym czasie, gdy w Anglii i F ran ­ cji konsolidowało się państwo narodowe. W okresie rozkładu feudaliz­ m u upadał przemysł, w XVII w. ogólna produkcja była mniejsza niż w XV i XVI. Cofało się rzemiosło, zam ykały się cechy przed czeladni­ kami, przed napływem nowych m ajstrów . Ale jednocześnie powstawał nakład, wciągając zdeklasowaną ludność chłopską i rzemieślniczą. Ma­ nufaktura, obejm ująca głównie przedm ioty zbytku i dostawy wojsko­ we, rozw ijała się początkowo słabo, przeważnie w oparciu o przymus w domach pracy. Dopiero po wojnie siedmioletniej absolutny feudalny m onarcha pruski Fryderyk II poparł energicznie produkcję m anufak­ tur, zwłaszcza produkcję górniczo-hutniczą i włókienniczą. Feudalizm w Niemczech przetrw ał jednak do XIX w., w niektórych k rajach nie­ mieckich naw et do połowy XIX w. 5

W Rosji absolutyzm rozkw itał o parę stuleci później niż w krajach zachodnich, w okresie przejściowym, gdy stary porządek zaczynał ule­ gać rozkładowi, ale nowy porządek kapitalistyczny zaledwie się zaryso­ w yw ał nie zyskując jeszcze nad feudalizm em przewagi. Podczas gdy podobny okres w rozwoju społeczno-gospodarczym w Anglii i F rancji kończył się rew olucją w XVII i XVIII w., w Rosji proces był powolny.

Polityka P iotra Wielkiego nie była naśladownictwem merkantylizm u. Jego reformy, opierając się w dalszym ciągu na przewadze feudalnej szlachty, m iały jednak duże znaczenie dla pow stania i rozwoju kapita­ listycznego przemysłu. Feudalne gospodarstwo poddańczo-pańszezyźnia- ne doszło do szczytu rozwoju. Ukaz 1721 r. w prowadzał sprzedaż całych wsi dla zapewnienia m anufakturom siły roboczej ; chłop został obciążony podatkami. Wielkie osiągnięcia gospodarcze uzyskiwano przede wszyst­

4 B. F. P o r s z n i e w : Narodnyje w ozstanja wo Francii piered Frondoj, 1948 5 J. K u c z y ń s k i : A llgem eine W irtschaftsgeschichte, 1949

36 8 NATALIA GĄSIOHOWSKA

kim kosztem chłopa pańszczyźnianego. Rozwijały sią m anufaktury, po­ przedzone przez nakład dworski, rzemiosło i chłopską produkcję. M anu­ fak tu ra stanow iła ogniwo łączące drobnotowarową produkcję z k a p i­ talistyczną fabryką, związana była głównie z potrzebam i gospodarczy­ mi państwa, dworu, armii. Przypisanie chłopów do m anufaktury zacho­ wało przym us pracy, ale rozluźniało praw a szlachty do pańszczyzny chłopa. Toczyła się w alka o siłę roboczą między szlachtą a żywiołem k u ­ pieckim, kapitalistycznym .

W drugiej połowie XVIII w. zabroniono przedsiębiorcom nieszlachec- kiego pochodzenia kupować chłopów do m anufaktury. W XIX w. góru­ jąca m anufaktura kupiecka przechodziła stopniowo na pracę najemną. Za panow ania K atarzyny II rozkw itała jeszcze m an u fak tu ra szlachecka; zachowała ona najw ażniejszy monopol — prawo do pańszczyźnianej siły roboczej. Rząd stosował politykę protekcyjną wobec przem ysłu i h an ­ dlu; znoszono cła wew nętrzne, w zrastał handel w ew nętrzny, rozwijał się eksport. Napięcie sił wytwórczych kraju, coraz większe wobec no­ wych podbojów, wzmacniało eksploatację chłopów, którzy częściowo od­ ryw ali się od wsi, wchodzili w krąg produkcji n a zbyt; natu raln e gospo­ darstwo ustępowało wymianie; przem ysł oddzielał się od rolnictwa. 6

Gigantyczna siła potencjalna eksploatowanych mas ludowych, napie­ rając stale od dołu, w yw ierała wpływ na dzieje społeczno-gospodarcze,

polityczne, kulturalne. Pow stania stanow iły sporadyczne wybuchy,

ujaw niające ciągły stan niezadowolenia, b u ntu masowego. Państwo, re- ligia, prawo, moralność, panujące w danym momencie, zwrócone były przeciw tej sile i nie tylko' tłum iły w ybuchający ruch, ale usiłowały uprzedzić go, nie dopuścić do w ystąpień rewolucyjnych. Zaledwie drob­ na część powstań ludowych jest dokładnie znana. H istoriografia burżu­ azyjna nie interesow ała się lub starała się nie ujaw niać tych w ystąpień przeciw solidarności narodowej, przejawów w alki klasowej, w ojny do­ mowej; ruchy chłopskie traktow ała jako wybuchy sporadyczne, lokalne. Ucisk pańszczyźniany zmuszał chłopa do „zbiegostwa“, do biernego oporu. Coraz częściej jednak występowali chłopi aktywnie w powsta­ niach, „wojnach chłopskich“. Przez całą Europę przechodziły w śred­ niowieczu i w czasach nowożytnych fale powstań: w X III w. we Wło­ szech, w XIV w. we F rancji i w Anglii, w XV w Hiszpanii i w Czechach, w XVI w Niemczech, w XVII i XVIII w Polsce i w Rosji. Równolegle z chłopstwem, często we w spółdziałaniu ze wsią, burzyła się ludność

0 P. J. L a s z c z e n k o : Istorja narodnawo choziajstwa SSSR, 1947; L e n i n : R azw itie kapitalizm a w Rossiji, 1947; N. D r u ż i n i n : G osudarstwiennyje kre- stijanie i reform y K isieiowa, 1946; S t r u m i l i n : Prom yszlennyj pieroworot w Rossiji, 1944.

miast, głównie plebs, najczęściej pod w pływem zbytniego obciążenia podatkami.

W ojny chłopskie nie zlikwidowały feudalizmu, nie wprowadziły no­ wego ustroju, nie zrealizowały w żadnym k ra ju reform y rolnej, we wszystkich krajach kończyły się przegraną. B rak było jednolitego dzia­ łania klas uciśnionych, zw artych w walce szeregów chłopskich i plebej- skich. Z klęską chłopską łączyło się zahamowanie rozwoju kapitalizmu. A jednak system feudalny ulegał wstrząsom. Następowało rozluźnienie poddaństwa w formie rezygnacji wielkich właścicieli ziemskich z pań­ szczyzny, przejście do system u ustalonej, długofalowej ren ty pieniężnej, od której zresztą nieraz, zależnie od okoliczności, wracano do pańszczyz­ ny. Następowała ucieczka chłopów ze wsi do miast, w zrastał potencjał wolnych robotników najem nych. Do rezerw uaru wolnej siły roboczej napływ ali wywłaszczeni chłopi, zbiegowie wiejscy, zrujnow ani rze­ mieślnicy, czeladnicy nie m ający widoków na mistrzostwo. Powstawały z tych tzw. ludzi „luźnych“ postępowe siły produkcyjne, które sprzy­ jały budow nictwu nowego społeczeństwa kapitalistycznego. N abierała mocy pierw otna akum ulacja kapitału, wzmocnieniu ulegały podstawy wczesnego kapitalizm u. Zarówno czynsz pieniężny na wsi jak m anufak­ tu ra powstawały w ram ach społeczeństwa jeszcze feudalnego, często jeszcze w oparciu o pańszczyźniane siły robocze, przy wzmocnionym niekiedy w XVIII w. poddaństwie. Ale czynsz w pływ ał na upieniężnie- nie gospodarstwa, na rozwój w ym iany między m iastem a wsią. M anu­ fak tu ra dzięki swej organizacji, kooperacji i specjalizacji, dzięki wpro­ wadzonemu podziałowi pracy wzm acniała siły wytwórcze, sprzyjające tendencjom kapitalistycznym . Przem iany gospodarczo-społeczne popie­ rało państwo absolutne ze względu na czynny bilans handlowy, na ten­ dencje kolonialno-mocarstwowe; kupca, przedsiębiorcę przemysłowego brała pod swą protekcję polityka m erkantylistyczna na Zachodzie, abso­ lutni monarchowie na Wschodzie. W Prusach i w A ustrii przed w yw ła­ szczeniem i ostatecznym pozbawieniem siły gospodarczej broniła chłopa polityka oświeconego absolutyzmu: przeprowadzano reform y chłopskie, aby zwalczać ruch rew olucyjny grożący od dołu, aby utrzym ać stan m a­ terialny chłopów na takim poziomie, który by zapewnił siłę rek ru ta mo­ carstwowej polityce tych państw . Ale daw na podstaw a klasowa została utrzym ana we wszystkich krajach aż do rewolucyjnego przełomu; ulgi stosowane wobec chłopów pośrednio służyły panującej klasie szla­ checkiej.

Tak w zasadniczych liniach przedstaw iała się baza społeczno-gospo­ darcza w największych państw ach europejskich w okresie, gdy stru k tu ­ ra ekonomiczna społeczeństwa kapitalistycznego w yrastała ze stru k tu ry ekonomicznej społeczeństwa feudalnego, gdy rozkład feudalizm u

3 7 0 N ATALIA GĄSIOROWSKA

zwalał elem enty kapitalizm u, gdy dynam ika rozwojowa prow adziła ku przew rotow i rew olucyjnem u, który zamyka form ację feudalną.

Początkowy okres epoki kapitalistycznej obejm uje proces przekształ­ cania się gospodarstwa naturalnego w towarowe oraz przeobrażenie go­ spodarstw a towarowego w 'kapitalistyczne. Charakterystyczne etapy to­ warowego sposobu wytwórczości jeszcze w ram ach form acji feudalnej stanowią: ren ta pieniężna i rynek w ew nętrzny oraz m anufaktura w przemyśle. Produkcja towarowo-pieniężna wiąże się ściśle z rozwo­ jem rynku, społecznym podziałem pracy. R enta pieniężna przyspiesza rozwój stosunków rynkowych, m anufaktura tw orzy ich podstawę.

Okres przejściowy między form acją feudalną i kapitalistyczną — okres, którego cechą charakterystyczną jest czynsz w ystępujący w go­

spodarstwie rolnym, a m anufaktura w produkcji przemysłowej ·—■ trw ał

n a ziemiach polskich około stu la t (1764—1864). Na jakim etapie w roz­ w oju społeczno-gospodarczym znajdowała się Polska w czasach swego Oświecenia?

Folw ark poddańczo-pańszczyźniany w Polsce, w związku z rynkiem w ew nętrznym a głównie z rozległym eksportem zboża, prowadził pro­ dukcję towarową, ale nie była to produkcja kapitalistyczna. Szlachcic wcielał gru n ty chłopskie, proces koncentracji ziemi wzmagał się w XVII—XVIII w., pow staw ała własność latyfundiałna, ale właściciel folw arku nie rozporządzał inw entarzem . Jedyny w arsztat produkcji fol­ w arcznej pozostawał na wsi jako siła robocza chłopa, chłopski inw entarz żywy i m artw y, siła pociągowa i narzędzia pracy. K apitał handlowy szlachecki nie prowadził do kapitalizm u przemysłowego.

W XVIII w. w Rzeczypospolitej szlacheckiej proces oczynszowania dokonywał się w stopniu słabym, m anufaktura pozostała w stanie za­ czątkowym, zdecydowanie panującą form ą pracy była pańszczyzna na wsi, rzemiosło w mieście. Dopiero w XIX w., głównie na terenie Księ­ stw a Warszawskiego i K rólestw a Polskiego, odbywał się proces likw ida­ cji feudalizm u; czynsz i m an ufak tu ra odgryw ały przy tym swą klasycz­ ną rolę historyczną —- rolę form przejściowych od pańszczyzny i rze­ miosła do wolnego gospodarstwa chłopskiego i do fabryki. M omentem decydującym była reform a agrarna r. 1864.

Przem iany gospodarcze i społeczne, jakie zachodziły w czasach stani­ sławowskich, w okresie odrodzenia kulturalnego i upadku politycznego, były jednak wyrazem rozwijającego się wówczas w Polsce procesu po­ głębiania się rozkładu feudalizm u i zapoczątkowanego formowania się ustroju kapitalistycznego.

Proces pow staw ania i stabilizacji nowoczesnego systemu produkcji trw ał w Polsce, podobnie jak w innych krajach, długo i nie przebiegał

równomiernie: stare stosunki ścierały się z nowymi, które powstawały na gruncie w zrastających sił wytwórczych. Przejaw y gospodarki kapi­ talistycznej występow ały już w epoce pełnego rozkw itu feudalizm u średniowiecznego; zjaw iska o charakterze feudalnym zachowało gos­ podarstwo polskie jeszcze w okresie pełnego rozkw itu kapitalizmu. Dzieje Polski na przełomie XVIII i XIX w. pozw alają wyjątkowo do­ brze prześledzić skomplikowany proces przejścia od feudalizm u do ka­ pitalizmu. W ostatnich dziesiątkach la t XVIII w., w ram ach feudalnej jeszcze formacji, w rolnictw ie coraz częściej w ystępuje ren ta pienięż­ na — czynsz obok przeważającej ren ty odrobkowej w jej najostrzejszej formie — pańszczyzny; w przemyśle, w mieście i na wsi, obok średnio­ wiecznego rzemiosła cechowego pow staje nakład i m anufaktura. W pierwszych dziesiątkach la t X IX w. ilościowo dom inuje jeszcze tr a ­ dycyjna pańszczyzna i rzemiosło, ale ch arakter n adają gospodarstwu, zarówno w iejskiem u jak miejskiem u, kapitalistyczne form y produkcji, twórcze elem enty nowych sił i stosunków wytwórczych, związanych z czynszem i m anufakturą.

Od XVI w ieku na rolnictw ie opierał się b y t ekonomiczny Polski: jej konsum pcja w ew nętrzna i eksport zagraniczny. Przeszło 50% wartości ogólnej wywozu wynosiła wartość eksportowanego zboża. Produkcja zboża stanow iła główne źródło dochodu narodowego, „wszystkich do­ statków w narodzie“, jak mówi Stroynowski, produkcja zboża dostar­ czała pokrycia kosztów obcych towarów, była główną podstawą w y­ żywienia ludności; „praca rolnicza żywi w szystkich“, stw ierdza Po­ pławski. F atalny stan rolnictw a w XVIII w. tłum aczył się niską ogólną k u ltu rą szlachty ziemiańskiej, ru ty n ą gospodarczą, oporną wobec zmian i ulepszeń; lekkomyślnością, m arnotraw stw em szlachty, nieładem i bezrządem w państwie. Główną jednak przyczynę tego położenia eko­ nomicznego stanow iły w arunki społeczne, w arunki b y tu i pracy chło­ pów, tej najliczniejszej, 9-milionowej w arstw y społecznej, w arunki jed­ nakowo praw ie ciężkie na całym obszarze przedrozbiorowej Rzeczy­ pospolitej. Ponieważ stan rolnictw a pozostawał w formach tradycyj­ nych, bez większych zmian w technice, zm iany społecznej organizacji zależały nie tyle od wzmożenia produkcji, ile od. podziału jej plonów; tymczasem udział chłopów w dochodzie społecznym utrzym yw ał się przeważnie poniżej m inim um egzystencji.

W rolnictw ie panował folw ark poddańczo-pańszczyźniany, gospodar­ stwo oparte na powinnościach chłopów pańszczyźnianych, zależne od pracy dostarczanej przez wieś. Istotę folw arku stanow iła organizacja, która służyła właścicielowi ziemi, szlachcicowi polskiemu, do uzyski­ w ania renty feudalnej, w ystępującej obok pewnych świadczeń w n a ­ turze i opłatach w dominującej formie pańszczyzny.

372 NA TALIA GĄSIOROWSKA

Gospodarstwo folwarczne było naturalne, zamknięte, izolowane od ry nku wewnętrznego. Izolację gospodarki folwarcznej pogłębiał sła­ by rozwój m iast i słaby społeczny podział pracy. P raca gospodarcza była mało intensywna, chłop pracow ał przy pomocy bardzo niedosko­ nałych narzędzi; na pańskim pracow ał coraz gorzej w m iarę tego, jak pogłębiał się jego wrogi stosunek do obszarników. Uposażenie chłopa w ziemię, jego obciążenie powinnościami nie tylko na rzecz pana, lecz również na rzecz państw a i Kościoła, przedstaw iało się rozmaicie, ale po­ wszechne było przeciążenie chłopów, którzy pracowali na gruncie pań­ skim. W XVIII w ieku ren ta feudalna pochłaniała praw ie cały produkt dodatkowy poddanego; pańszczyzna, przedstaw iająca najcięższą formę feudalnego wyzysku, prowadziła w rezultacie do nędzy i ciemnoty. Obok pańszczyzny stosowany był w pracy na folw arku n ajem przym u­ sowy u własnego pana za niską płacę, obejm ujący przeważnie m ałorol­ nych i bezrolnych, nie posiadających własnego sprzężaju, typ pracy również feudalny. W m iarę jak otw ierały się dalekie, chłonne rynki na zboże polskie, w zrastała pańszczyzna, praca dodatkowa, a wraz z nią poddaństwo, ograniczane były natom iast nadziały chłopskie.

Odbudowa gospodarcza k ra ju po spustoszeniu w ojennym w XVII i XVIII w. i związana z nią przebudow a folw arku dokonywana była przez szlachtę i w jej interesie w kierunku koncentracji produkcji rolniczej oraz proletaryzacji ludności nie mającej sił do samodzielnego dźwig­ nięcia z upadku własnego gospodarstwa.

Szlachta m iała na względzie wyłącznie własne interesy gospodarcze, do nich dostosowywała politykę ekonomiczną państw a; w państw ie feu­ dalnym, jakim była Polska, m iała ona zapewnioną przewagę w norm o­ w aniu stosunków pańsko-chłopskich. Stanowisko panów określał S t a-

s z i с w P rzestrogach dla P o lsk i słowami: „Niech się dzieje z krajem co

chce, ja to wiem, że zawsze w mojej wsi będę w ójtem “. Stw ierdzał po­ dobny stan rzeczy i protestow ał przeciw niem u K ołłątaj, gdy mówił, że poza stu tysiącami fam ilii „reszta ludzi są to niewolnicy, względem których wszelki inny rząd jest zupełnie obojętny“.

Na wsi ren ta w epoce feudalizm u pozostawała stale najbardziej cha­ rakterystycznym w yrazem feudalnych stosunków wytwórczych. Bez­ pośredni wytwórcy, czyli chłopi, posiadając własne nadziały i narzędzia pracy, byli obowiązani do feudalnej renty, jako skutku przym usu poza­ ekonomicznego. W rozwoju ren ty widoczne są nie tylko zmiany po­ wszechne ilościowe, lecz również ścieranie się jej form, głównie odrob­ kowej i pieniężnej ; w zależności od tego kształtow ała się stru k tu ra pań­ skiego gospodarstwa, położenie chłopów, stosunek między dworem i zie­

mią poddanych. W Polsce w X III ■— XV w., jak wszędzie w Europie,

gdy na Zachodzie gospodarstwo czynszowe utrzym yw ało się do końca feudalizmu, w Europie Wschodniej, między innym i w Polsce, w nowo­ żytnym gospodarstwie folw arcznym decydującą przewagę uzyskała znowu pańszczyzna.

W zmieniających się w arunkach w drugiej połowie XVIII wieku stop­ niowo pow racała do znaczenia ren ta pieniężna, rozw ijał się proces za­ m iany pańszczyzny na czynsz. Gdy popyt na zboże zwiększał się, ob­ szarnicy wzmacniali pańszczyznę. Ograniczenie eksportu zboża za gra­ nicę i pozostawanie w stodołach zapasów zboża wpływało na osłabienie pańszczyzny na rzecz czynszu pieniężnego. Rozwój gospodarki towa­ rowej w kraju, stopniowe odradzanie się m iast i rozwój ry nku we­ wnętrznego, dostępnego nie tylko dla wielkiej wytwórczości folw ar­ ku, lecz i dla gospodarstwa chłopskiego — wszystko to prowadziło do rozkładu naturalnego gospodarstwa folwarku, do w zrostu społecznego podziału pracy — oddzielenia produkcji m iasta i wsi, rozwoju w gospo­ darstw ie elementów w ym iennych obok użytkowych.

W tym kierunku oddziaływały w pływ y Zachodu: reform pruskich, przygotowującego się przew rotu francuskiego, ekonomiczno-społecznych doktryn europejskich. Fizjokraci, przedstawiciele kapitalistycznego wielkiego gospodarstwa rolnego i kam eraliści, przesuw ający punkt cięż­ kości tych gospodarstw z rolnictw a na produkcję przemysłową, widzieli w gospodarstwie folwarcznym główne źródło sił produkcyjnych naro­ du; stojąc na stanowisku, że ziemia jest wyłączną własnością szlachty, dążyli nie do zniszczenia, lecz do uzdrowienia system u folwarcznego, uregulow ania i zmniejszenia świadczeń na podstawie pryw atnej umowy z chłopem, zam iany robocizny na czynsz, nadto wzmocnienia konsumpcji miejskiej w zakresie produktów rolnych przez podniesienie rzemiosła i handlu miejskiego dla w ym iany ze wsią. W Polsce „stanisław owskiej“ żaden czynnik z góry nie ham ował w yzysku chłopa; na wsi panow ała samowola pana. Spraw a reform agrarnych i chłopskich była pozosta­ wiona przede w szystkim inicjatyw ie pryw atnej.

A tymczasem cały kraj był podminowany wrzeniem, „buntem “

chłopskim. Nie ogarnęła Polski „w ojna chłopska“, nie rozegrała się

w niej w alka domowa na m iarę pugaczowszczyzny, ale wybuchy już przed pierwszym rozbiorem Polski były częste i nieraz krwawe, choć sporadyczne. Fałszerstw em historycznym jest doszukiwanie się ich przyczyn w agitacji pochodzącej z zewnątrz, przeciwnie, siłą zbrojną carską, spieszącą na pomoc wojskom polskim, tłumiono koliszczyznę.

Próbowali chłopi z w łasnej inicjatyw y buntow ać się przeciw władzy pańskiej; staw iali bierny opór, dawali pracę mało w ydajną, częste było zbiegostwo, poszukiwanie lepszych w arunków w k raju lub w prost emi­

3 7 4 NA TA LIA GĄSIOROWSKA

gracja. Kierowano do dziedziców pozornie „płaczliwe“ supliki, w ym ie­ rzone przeciw adm inistratorom , dzierżawcom w sprawie ciężarów, głów­ nie robocizny, przedkładano sądom referendarskim skargi na ucisk pa­ nów. M anifest chłopski, tak zwana suplika torczyńska 1767 roku, groził naw et rozrucham i przedstaw iając zarazem program reformy, obejm u­ jącej zniesienie poddaństwa, nadzielenie ziemią i nadanie praw poli­ tycznych. Obok biernych form antagonizm u klasowego zdarzały się też czynne w ystąpienia, powstania, szczególnie na kresach południowo- wschodnich, gdzie w alka społeczna łączyła się z w alką narodow o-wy­ zwoleńczą. Opór klasowy chłopa poddanego i pańszczyźnianego wobec państw a w yrażał się w obojętności tego obywatela, pozbawionego praw, n a losy ojczyzny, k tóra „przez żaden sposób obchodzić go nie może“. W okresie pierwszego rozbioru Polska przestała być spichlerzem Europy. Powodem był nie tylko sam fak t rozbioru. Na skutek wrogiej polityki F ryderyka II upadł wywóz polskiego zboża, ceny spadały.

P rusy jako eksporter zboża odgryw ał coraz większą' rolę. Pomimo

pewnej przejściowej popraw y sytuacji, wznowionych możliwości wy­ wozu przez B ałtyk i dostępu do portów na Morzu Czarnym, Polska tra ­ ciła główne rynki zbytu za granicą. W Anglii, dokąd głównie płynęło zboże polskie, rozwijało się wówczas na nowych kapitalistycznych pod­ staw ach własne rolnictwo; produkcja zboża była chroniona przez poli­ tykę celną przed przywozem tańszego zboża obcego. W Polsce w tych w arunkach przy słabej w dodatku wydajności pracy pańszczyźnianej, ryzyko własnej gospodarki dla właścicieli folwarków wzrastało.

I dwór i wieś były zainteresow ane w zmianie dotychczasowych sto­ sunków. W ystępuje coraz silniejsza tendencja do zmiany ren ty odrob­ kowej na pieniężną, pańszczyzny na czynsz. Chłop, aby uzyskać pie­ niądze na zapłacenie czynszu, zmuszony był do częściowej pracy na zbyt, do produkcji tow arow ej na potrzeby bliskiego rynku, czyli miasta; potrzeba pieniędzy zmuszała również chłopa do pracy najem nej, bądź n a roli, bądź w m anufakturze. P raca pańszczyźniana zostaje zastąpiona przez najem ną; prowadzi to w rezultacie chłopów do zwolnienia z pod­ daństwa, a panu zapewnia bardziej intensyw ną pracę gospodarczą.

W epoce stanisławowskiej proces oczynszowania, zw alniania chłopów z poddaństw a i pańszczyzny rozw ijał się głównie w dobrach narodo­ wych. Wśród szlachty w dobrach pryw atnych panowało duże zróżni­ cowanie interesów i poglądów, stąd różne stanowisko wobec pańszczyz­ n y i czynszu. Oczynszowanie przeprow adzali przede w szystkim m ag­ naci, dążący pod wływ em Oświecenia, przy wielkich zasobach i możli­ wościach do postępu gospodarczego. Dla właścicieli latyfundiów (głów­ nie na wschodzie Polski), którzy wydzierżawiali folw arki albo utrzy­

mywali w nich kosztowną własną adm inistrację, korzystniejszą od pańszczyzny form ą w yzyskiw ania chłopa było jego oczynszowanie, któ­ rem u tow arzyszyła parcelacja folw arku. Na tej drodze wielcy posia­ dacze ziemscy zapewniali sobie ułatw ienia w zarządzie dóbr, podnie­ sienie gospodarstwa przez intensyw niejszą pracę na roli i dochodowości przez dopływ stałego bezpośredniego dochodu. Zawierano umowy na praw ie dzierżawy dziedzicznej i długoterm inowej, wydawano ustawy, które m iały regulować spraw y gospodarcze i stosunki społeczne na fol­ warku. Zniesienie pańszczyzny w najliczniejszych w Polsce średnich folw arkach groziło ich posiadaczom ruiną gospodarczą; jednak i oni gdzieniegdzie próbowali oczynszowania. Szlachta w większych folw ar­ kach o racjonalniejszym gospodarstwie wchodziła w związku z tym w stosunki rynkowe. Drobna szlachta jednak kurczowo trzym ała się pańszczyzny; podczas gdy m agnatom czynsz sprowadzał napływ siły ro­ boczej i podnosił gospodarstwo, dla drobnej szlachty pociągał za sobą ubytek ludzi i zachwianie się tradycyjnej gospodarki. Na pańszczyźnie zależało również Kościołowi, k tó ry konsumował dziesięcinę w postaci ren ty gruntow ej w produktach. Miasto natom iast przy procesie oczyn­ szowania wsi zyskiwało odbiorcę dla swoich wytworów. Państw o feu­ dalne w pew nym stopniu sprzyjało rozw ijaniu się gospodarki pieniężnej, gdyż gospodarka ta zasilała skarb. Przez wprowadzenie oczynszowania w dobrach narodowych państwo popierało uprzyw ilejow anie zamożnej mniejszości chłopskiej objętej przeważnie procesem oczynszowania, nakładając na nią przy tym podatki w formie pieniężnej; nie sprzeci­ wiało się jednocześnie wzmożeniu zależności od pana ubogiej większości obciążonej rentą odrobkową, tłum iło bu nty w ybuchające wśród mas chłopskich.

R enta pieniężna wprowadzała pew ien elem ent umowy między panem i chłopem, przyspieszała uwolnienie chłopa z poddaństwa. W takich w arunkach zaczynały się układać stosunki kapitalistyczne. W łonie gos­ podarstw a feudalnego w XVIII w. konsolidowały się elem enty kapita­ listycznego wyzysku; przym us pańszczyźniany gdzieniegdzie zastępo­

w ała już umowa,

Czynsz wprowadzony częściowo zam iast pańszczyzny nie zmie­ niał radykalnie stosunków wytwórczych i rynkowych, nie rozbił gospodarki n aturalnej, poddaństwo zachowało się w pełni. Zapo­ czątkowany system ren ty pieniężnej rozpowszechniał się powoli. J e ­ go realizacja nastręczała wielkie trudności masom szlacheckim i m a­ som chłopskim. Drobny folwark, izolowany gospodarczo, sam ow ystar­ czalny, egzystował tylko dzięki pańszczyźnie. Czynsz pochłaniał prze­ ważnie cały dodatkowy produkt pracy oczynszowanego chłopa, powo­ dując zniszczenie gospodarstwa, uniemożliwiając jego reprodukcję. Przy

376 NATALIA GĄSIOROWSKA

małym nadziale ziemi, zrujnow anym gospodarstwie, zadłużeniu, wystę­ powała konieczność porzucania ziemi przez chłopa, sprzedaw ania włas­

nej siły roboczej za płacę zarobkową. Nowe stosunki ·—■ czynszowe —■

nie były praw nie ustalone, właściciel ziemi mógł dowolnie podnosić czynsz. Przy pańszczyźnie broniła chłopa przed całkowitą samowolą pana przynajm niej granica fizycznej możliwości wysiłku; czynsz zaś można było zwiększać w spoósb nieograniczony. P an mógł również cof­ nąć umowę, k tó ra mu nie dogadzała; gdy zwiększały się możliwości eksportu, właściciele ziemi dążyli raczej do zwiększenia pańszczyzny. P rzy czynszu pow staw ały nowe form y wyzysku, oparte często — po­ dobnie jak przy pańszczyźnie — n a przym usie pozaekonomicznym. Umowy czynszowe nie likwidowały stosunków feudalnych, gdyż nie nadaw ały chłopom ziemi n a własność.

A jednak, pomimo tych w szystkich skutków ujemnych, które nie pozw alają przeceniać znaczenia czynszu, stwierdzić należy, że tw orzył on podstawę postępu gospodarczego i społecznego. Przede wszystkim umowa czynszowa zmuszała chłopa do produkow ania nie tylko na po­ trzeby własne i pana, ale także na rynek, nie pozwalając m u wprawdzie porzucać wsi dla pracy w rzemiośle w mieście. Umowa regulow ała w pe­ wien sposób stosunki między panem i chłopem; skłaniała w w arunkach norm alnych do popierania rentowności gospodarki chłopa, by m iał środ­ ki na zapłacenie czynszu.

Czynsz w pływ ał na rozwój m iast i upieniężnienia gospodarstwa ogól­ nego. Chłop często szedł do pracy w m anufakturach, aby zdobyć pie­ niądze na zapłacenie wysokiego czynszu; miasto w ten sposób otrzym y­ wało część niezbędnej siły roboczej; poza tym produkując na rynek w celu zdobycia pieniądza, chłop wpływ ał na ożywienie handlu i sam kupował więcej wyrobów miejskich. Rozwijały się stosunki towarowo- pieniężne, ogarniające zarówno wieś jak i miasto. Rozwój gospodarstwa towarowego przygotowywał powstanie w ram ach feudalnych nowych stosunków wytwórczych. Wytwórczość feudalna staw ała się przeszko­ dą w rozwoju stosunków produkcyjnych i ustępow ała m iejsca siłom i stosunkom kapitalistycznym .

W okresie dwudziestolecia między K onferencją Barską i Sejmem Czteroletnim nie zostały przeobrażone zasadnicze stosunki pańsko- chłopskie; utrzym ało się poddaństwo i pańszczyzna; wprowadzenie ren ­ ty pieniężnej, k tó ra usuwała rentę odrobkową i w pływ ała na rozluź­ nienie więzów poddaństwa, występowało tylko w pewnych określonych warunkach, nie zmieniając istotnego elem entu stosunków wytwórczych. A jednak sytuacja nie tylko społeczno-polityczna, ale i gospodarczo- społeczna uległa znacznej zmianie.

Ciężkie położenie finansowe i gospodarcze k ra ju zbudziło myśl poli­ tyczną, społeczno-ekonomiczną, znajdującą w yraz w coraz bardziej ożywiającej się publicystyce, broszurach, pam fletach. Nie tyle zagad­ nienia naukowe, teoretyczne rozważali ekonomiści, publicyści we współ­ czesnej literaturze, ile spraw y praktyczne, żywe, bieżące. Nie bez silne­ go w pływ u były prądy Oświecenia francuskiego, które w dzierały się do

wszelkich dziedzin życia polskiego. W zakresie teorii ekonomicznej

i społecznej panującym kierunkiem stał się fizjokratyzm , k tó ry na Za­ chodzie tw orzył ideologię kapitalizm u nowożytnego, torując mu drogę głównie w rolnictw ie; w w arunkach społeczno-gospodarczych polskich fizjokratyzm odpowiadał w znacznym stopniu tradycyjnym interesom klasowym ziemian-szlachty.

T raktując ziemię jako główne źródło bogactwa fizjokraci w Polsce przyczyny upadku rolnictw a widzieli przede w szystkim w poddaństwie chłopa, dlatego też spraw a reform y chłopskiej stanow iła centralny pu nkt fizjokratyzm u polskiego. Popławski widział w chłopach „najgod­ niejsze politow ania sieroty; u nas chłop jedno jest to bydlę, które przedajem y, kupujem y, targujem y, do roboty pędzimy, jak nam się po­ doba.“ Jako nieodzowne środki celem podniesienia ekonomicznego sta­ nu k raju wskazuje: „oswobodzenie z ostatniej opresji rolniczego stanu oraz wydoskonalenie rolnictw a“, „ubezpieczenie dla wszystkich w k ra­ ju porządnym... własność osoby, pracy i m ajątk u “. Stroynow ski odwo­ łując się do praw a n atu ry i umowy społecznej żąda dla chłopów „zu­ pełnego ubezpieczenia własności i wolności“.

Spośród pisarzy, którzy byli przede wszystkim ludźm i czynu, polity­ kami, społecznymi działaczami, Hugo K ołłątaj stwierdza, że chłop w Pol­ sce, zatopiony w pijaństw ie, nieoświecony, gnuśnieje W niewoli i nędzy i jako pu nkt w yjścia dla reform chłopskich staw ia tezę: „Nie może być ten kraj wolnym, gdzie człowiek jest niewolnikiem “. Stąd pochodziła konieczność gw arancji: „Wszelki człowiek w państw ie Rzeczypospolitej zrodzony, zamieszkały albo przechodzień w olny je st“. K ołłątaj żądał z a ­ bezpieczenia chłopom wolności i nietykalności osobistej, zastosowania starodawnego praw a o mężobójstwie, czyli k ary śmierci za zabójstwo chłopa. Staszic ze zgrozą mówił o okropnym położeniu chłopa w Polsce, dowodził, że poddaństwo i pańszczyzna „nie zgadza się z przyrodzeniem człowieka“. Członek Kuźnicy K ołłątaj o wskiej, Jezierski, stwierdza, że „chłop w Polsce nie jest człowiekiem, ale rzeczą w łasną szlachcica“. Wybicki przygotowując opinię szlachecką dla Kodeksu Zamoyskiego, głosił, że „poddaństwo przeciwne jest praw u n a tu ry “, że „wolność oso­ bista i własność m ajątku powiększa produkcję“, że „poddaństwo w y­ gubi ród ludzki“. W okresie Sejm u Czteroletniego literatu ra

publicy-37 8 NA TALIA GĄSIOROWSKA

styczna znacznie się ożywiła; pisma w yrażające nowe poglądy społecz­ ne nie pożostały bez w pływ u na działalność sejmu.

W prawodawstwie spraw a chłopska uległa zmianom niewielkim.

Sejm r. 1766 powierzył Zamoyskiemu ułożenie nowego kodeksu, któ­ ry m. in. miał zreformować stosunki chłopskie; ostrożna i połowiczna reform a w projekcie kodeksu spotkała się z najwyższym oburzeniem szlachty na sejm ie r. 1780, k tó ry uchw alił ostrą rezolucję: „niszczemy i tych praw wskrzeszać i aprobować nie będziem y“.

Na Sejm ie Czteroletnim spraw a chłopska omawiana była przy róż­ nych rozprawach, jak w przedmiocie uchw alania podatków, rekruto­ w ania wojska, w yludnienia kraju, popisu ludności itp. K onstytucja m a­ jowa spraw y chłopskiej jednak nie rozwiązała; brała ona wprawdzie włościan „pod opiekę praw a i, rządu krajow ego“, daw ała sankcję umo­ wom pryw atnym , ale pozostawiła nietkniętym i poddaństwo i pańszczyz­ nę, zastrzegając wolność osobistą jedynie dla powracających zbiegów i im igrujących cudzoziemców. Natom iast władze adm inistracyjne, p o ­ średnio dotykające spraw y chłopów, poczuwały się do obowiązku ich obrony przed uciskiem i nadużyciami, realizując tym samym w części zapowiedzianą ogólnikowo opiekę rządu.

Na konstytucji m ajow ej oparł się U niw ersał Połaniecki Kościuszki wprowadzając jedynie ulgi w pozostawionej pańszczyźnie, ulgi przy­ sługujące zwłaszcza tym, którzy zasłużyli się czynnym udziałem w w al­ ce powstańczej, oraz realizując zapowiedzianą w Ustawie Majowej opie­ kę rządową przez wprowadzenie dozorów i zniesienie rugów szlachec­ kich. Tak więc upadająca Rzeczpospolita szlachecka pozostawiła w spó- ściźnie poddaństwo i pańszczyznę chłopów, utrzym ując rolnictwo w sta­ nie dotychczasowej ruiny i zaniedbania.

W okresie dwudziestolecia między pierwszym a drugim rozbiorem w rzenie wśród chłopów, pod wpływem nowej teorii i p raktyki w cało­ kształcie życia publicznego, nie tylko nie ustępowało, ale nabierało mo­ cy, charakteru stałego ruchu. Walka trw ała w dalszym ciągu przeważ­ nie w formach z czasów barskich.

Znane są fakty świadczące raczej pośrednio o ruchu chłopskim; h i­ storiografia burżuazyjna nie interesow ała się bowiem bezpośrednimi źródłami do dziejów walk chłopskich lub bagatelizowała, tuszowała przejaw y ruchu wyzwoleńczego chłopów trak tu jąc je jako w ystąpienia przeciw solidarności narodowej, jako bunty bezprawne.

K o r z o n , który w I tomie W e w n ę t r z n y c h d z i e j ó w P o lsk i za S t a ­ n isła w a A u g u sta nagrom adził sporo m ateriału faktycznego z tej dzie­ dziny, po przedstaw ieniu różnych nowych „urządzeń“ w dobrach prze­

ważnie magnackich, głównie w zakresie zam iany pańszczyzny na czynsz, cytuje z w iarą i zadowoleniem słowa S w i t k o w s k i e g o z r. 1783: „Już teraz serce miękkie i duszę dla wszystkich ludzi tkliw ą mieć po- czynam y“ (str. 418), a dalej stw ierdza: Chłopi „w ogóle cierpliwie i bez szem rania odrabiali pańszczyznę i uświęcone zwyczajem oddawali da­ niny... B unty były rzadkie i słabe... Tylko na U krainie i w wojewódz­ tw ach południowych ruskich szlachta czuła ciągle obawę rzezi“; przy czym autor chcąc zaprzeczyć społecznemu charakterow i buntów m niej­ szości narodowych w yjaśnia, że „głównie były tu w grze uczucia reli­ gijne, wspomnienia kozaczyzny, w pływ y obce“.

W rzeczywistości chłopi w dalszym ciągu ratow ali się ucieczką do „lepszego pana“ ; w pow iatach nadgranicznych emigrowali za kordon. Wiadomo o tysiącach chłopów, którzy z rodzinami, dobytkiem przeno­ sili się do zaboru pruskiego, z Wielkopolski na Śląsk, z Podola do Au­ strii, ze wschodnich województw na Sicz, Zaporoże, do północnych gu­ berni rosyjskich itd. Walki chłopów z dziedzicami na większą skalę za­ częły się już w okresie saskim. W alka klasowa na wsi była intensyw ­ na, ale rozprooszona, m iała charakter raczej obrony, niż ataku. Z po­ średnich źródeł należy wnioskować, że masa chłopska staw ała się coraz bardziej ruchliw a i oporna. W zrastały miaśta, których pospól­ stwo powstawało przeważnie ze „zbiegów“ chłopskich, skupiających się w mieście obok drobnej szlachty, porzucającej wieś w m iarę zani­ kania system u klienteli magnackiej, a zwłaszcza po wprowadzeniu m a­ jątkowego cenzusu wyborczego, kiedy to dokonał się podział między posesjonatami i „gołotą“, szlachtą bezrolną.

W okresie Sejm u Czteroletniego ucisk panów, dzierżawców, obcią­ żenie pańszczyzną i podatkam i wywołały na Litwie (powstanie szawel- skie) i na W ołyniu silny ruch chłopski, którego elem enty gospodarcze i społeczne zostały wzmocnione przesz antagonizm narodowy i w yzna­ niowy. Opór czynny i bierny został pokonany systemem okrutnych kar. Chłopi stosowali daw ny system skarg i próśb w suplikach. W „suplice płaczliw ej“ z r. 1789 przedstaw iali swe położenie m. in. w słowach: „żyć w bezwzględnym ucisku i największej srogości... to jest żal płaczliwy, ostatnie łzy krw aw e w yciskający“.

K onstytucja majowa, która, pomimo że zachowała zasadniczy cha­ rak ter feudalny, w zakresie reform y chłopskiej wywołała ostre protes­ ty obozu konserwatywnego, dzięki swym akcentom postępowym bu­ dziła jednocześnie nadzieje i ożywienie wśród chłopów. Ich walki z dziedzicami, zbiegostwo zostały wzmocnione. Po ogłoszeniu Ustawy „tu i ówdzie dostrzegano agitację pomiędzy włościanami“ ; chłopi od­ mawiali posłuszeństwa dworowi, odwoływali się do przykładów cesa­

380 NATALIA GĄSIOROWSKA

rza austriackiego, króla pruskiego, Francji, odpowiadali zuchwale przy badaniach, że „już nastały czasy lepsze i król im robić nie kazał“. Sejm ogłaszał ostrzeżenia, w ydawał uniw ersały. Buntowników karano pla­ gami. Stanisław A ugust donosił, że gdy się okazały „iskierki dem okra­ tyczne... że już chłopi ani płacić ani robić nie chcieli... zostały przydu- szone mym i uniw ersałam i cum adminiculo brachii m ilitaris“ (R z ą d-

k o w s к a: P olska opinia pu bliczna, 68—9); nie były to pewnie „iskier­

k i“, lecz groźny pożar, skoro dla ugaszenia trzeba było tak mocnych środków. P rzy użyciu egzekucji wojskowych chłopi odnosili rany. O roz­ m iarach oporu chłopów sądzić można z treści uniw ersału królewskiego z 2 sierpnia r. 1791. Opublikowany z ambon, odczytywany w szkołach, występował on przeciw „nieprzyjaciołom dobra powszechnego, którzy przez zuchwalstwo lub opaczne opieki rządowej rozumienie stają się pa­ nom swym nieposłusznymi, powinności danin odbywać w zbraniają się“ ; przeciw „nad nich gorszym spokojności publicznej burzycielom, którzy podstępnym poduszczeniem i zwodniczymi namowami... lud łudzić, od posłuszeństwa swym panom... odwodzić ważą się“. U niw ersał nakazywał „wszystkim jurysdykcjom utrzym yw ać włościan w podległości i po­ słuszeństwie ich panom, przy trw ającym oporze użyciem pomocy w oj­ skowej“ ; zalecał z pilnością śledzić osoby, które by ten lud zwodzić... w ażyły się, do sądu je pociągać i karać. 7

A rtykuł ' konstytucji majowej o chłopach, ograniczoność zaw artej w nim reform y budziła niezadowolenie wśród licznych gorących naw et zwolenników Ustawy; m. in. Ja n Śniadecki żądał, aby „prawo zaw iera­ nie kontraktów z włościanami nakazało za powinność“ ; A dam Rzewuski uznał arty k u ł o chłopach za „prawdziwą plam ę“ Ustawy, za „zupełną

naszego filozoficznego w ieku hańbę“. N aw et sk rajn i konserw atyści

uznawali konieczność zabezpieczenia chłopów przed krzyw dzeniem ich przez dziedziców. Na podstawie licznych głosów opozycyjnych w okre­ sie Sejm u Czteroletniego można by sformułować m inim alny program reform chłopskich, którego realizacja uznana była przez postępową szlachtę za konieczną. Część opozycjonistów zaw ierała w swoich m ająt­ kach zgodne z teoretycznym i projektam i konkretne umowy z chłopami. Publicystyka szerzyła odnośne wieści z dziedziny teorii i praktyki; w ie­ ści te dochodziły do chłopów, budziły wśród nich zainteresowanie, w pły­ w ały na ich postawę aktyw ną a niekiedy bojową, pobudzały jednych do em igracji, innych do oporu.

Specjalny problem w spraw ie chłopskiej stanowiło urządzenie chło­ pa w królewszczyznach przed przekształceniem ich w dziedzictwa; ro­

zumiano, że wypadało państw u wyprzedzić inicjatyw ę p ryw atną w za­ w ieraniu umów z chłopami, którzy powinni zostać wolnymi dziedzicz­ nym i czynszownikami. K ołłątaj popierał swe w tej spraw ie stanowisko m. in. następującym argum entem : „Są może między nimi potomkowie praw dziw ych tej ziemi dziedziców; ich ręce podwyższyły w artość tej własności i przyprow adziły do tego bogactw stopnia, jakie w ydaje.“

K onfederacja Targowicka zalecała dziedzicom, „ażeby włościanów przy dawniejszej powinności utrzym yw ać starali się i buntow ników przykładnie od takow ych zam iarów wstrzym ywali, nie. dopuszczając szerzenia się tej rokoszy“. Szczęsny Potocki potępiając K onstytucję M ajową wypowiada się m. in. przeciw artykułow i o chłopach: „Chłop polski z panem swoim będzie miał kontrakt... N aród cały został mniej wolny...; pan jego i dziedzic, choćby rw ał wszystko i niszczył, m a moc bycia, czym chce, bez odpowiedzi“.

K onfederacja generalna litew ska przeciwko rozruchom wśród miesz­ czaństwa i chłopstwa w Połądze, pow. bracławskim, woj. trockim, po- łockim w ysyłała żołnierzy rosyjskich. Gospodarka dyktatorów kon- federackich była „arb itraln a i drapieżna“, ich terrorystyczne rządy do­ prowadzały obywateli do rozpaczy. Ukrywano gw ałty lub im zaprze­ czano, gdy doszły do wiadomości, publicznej. Nienawiść do konfedera­ tów znalazła w yraz w zaburzeniach w Warszawie i na prowincji. 8

C harakterystyczny jest proces ustosunkowyw ania się organizatorów i kierow ników pow stania 1794 r. do chłopstwa oraz chłopów do pow sta­ nia. Radykalne żywioły, w zorując się n a skutecznej propagandzie ży- rondystów i jakobinów paryskich, przyw iązywały zasadniczą wagę do wyzyskania w intensyw nej propagandzie insurekcyjnej U niw ersału Po­ łanieckiego i do poruszenia szerokich mas chłopskich w momencie, „kie­ dy tysięcy rąk potrzeba do.obrony kraju, kiedy tysiące włościan od­ ryw a się od upraw y roli dla obrony Ojczyzny, kiedy tysiące ludzi ubo­ gich nie m ając co inszego nieść w ofierze, niosą swe życie“ (M aru­ szewski).

Spiskowcy m arzyli o wielkiej rew olucji ludowej, „zwrócili oczy swo­ je ku Francji, lud te n podobną m iał spraw ę do Polski“. Wierząc w po­ moc Francuzów stwierdzali, że chłop polski pyta się, jak daleko są F ran ­ cuzi, nie poruszy się „tylko na ich głos“ ; chłop polski dlatego się pyta o Francuzów, że się spodziewa od nich wolności, „obiecajmy mu wolność dać, a poruszy się i bić się będzie mężnie“.

Twórcy aktu krakowskiego: Kościuszko, K ołłątaj i Ignacy Potocki nie naśladowali jednak rew olucyjnej F rancji z okresu robespierowskiego.

38 2 NATALIA GĄSIOROWSKA

Akt krakow ski był to dokum ent dem okratyzm u polskiego; ogłoszono w nim praw o całego narodu do wolności i zachęcano do w alki o n ie­ podległość cały naród, ale hasło „równość“ zostało zastąpione przez has­ ło „całość“. A kt wileński natom iast, idąc „za przykładem F ran cji“, za­ powiadał, że pow stanie w ybucha „w jednym że celu odzyskania wolno­ ści i równości obyw atelskiej“.

U niw ersał Połaniecki był najdalej sięgającą reform ą chłopską w Pol­ sce XVIII w., utrudniał rugow anie chłopa z ziemi, zapewniał mu opiekę rządową i ulgi w robociznach, ale zachował feudalną podstawę: pod­ daństwo i pańszczyznę. Kościuszko ulegał prawicy, szedł po drodze kom­ promisu, nie chciał zmechęcać do pow stania ogółu szlachty, dla której dotychczasowe stosunki chłopskie były podstawą bytu. Chłopi stanęli do walki, odnieśli zwycięstwo pod Racławicami, bili się dzielnie. Uni­ w ersał Połaniecki natrafił jednak na opór szlachty, która nie zrezyg­ now ała z siły roboczej poddanego na rzecz powstania. Szlachta oba­ wiała się zarówno braku pańszczyzny jak ruchu rewolucyjnego uzbro­ jonego chłopstwa. Kościuszko w odezwie mówi o ustawicznych skar­ gach żołnierzy i rekrutów na „najgłębsze uciążliwości“, jakich doznają ich rodziny. Komisja Porządkowa woj. krakowskiego podaje do druku i nakazuje ogłosić z ambon odezwę, w której donosi, że ,,odbiera z wielu miejsc zażalenia, iż żony i familie tych włościan, którzy... życie swo­ je niosą odważnie na ratu n ek Ojczyzny, bezwzględnie robociznami zo­ stają obciążeni“. Podobne opinie przekazują Zajączek, Niemcewicz i inni współcześni autorzy pam iętników, skarżąc się n a ham owanie tą drogą ruchu powstańczego.

★

Problem przejścia gospodarstwa od feudalizm u do kapitalizm u wiąże się ściśle z dziejami pow stania i rozwoju m anufaktury.

Okres przejściowy od gospodarstwa średniowiecznego do nowożytne­ go w XV — XVI w ieku przedstaw iał w Polsce obraz spontanicznego roz­ kw itu przemysłu, który znajdując podstawy w surowcu wsi polskiej, za­ opatryw ał w tow ar m iasta i wsie. P rzy zachowaniu tradycyjnej ręcznej techniki rzemiosła znalazło miejsce w produkcji przemysłowej zastoso­ w anie siły pomocniczej zw ierząt oraz motorów wietrznych, a zwłaszcza wodnych.

K onserw atyw na szlachta nie doceniała jednak znaczenia ry nku m iej­ skiego dla wsi, związku między przem ysłem i rolnictwem, dbała o roz­ szerzenie gospodarstwa rolnego, natom iast krępow ała handel i przem ysł miejski, popierała przywóz produktów zagranicznych przez obcych kup­

ców, zabraniała wywozu produktów krajow ych rezerw ując dla siebie swobodę wywozu produktów swego własnego gospodarstwa.

W ojny XVII ■—■ XVIII w ieku zrujnow ały przemysł. M iasta w XVIII

wieku były w upadku. „Oto wszystkie m iasta i miasteczka są w gruzach i ostatniej zagrzebane ru in ie“ — skarżą się współcześni.

W połowie XVIII w ieku przem ysł w Polsce zaczął wkraczać na dro­ gę częściowej odbudowy w różnych, wzorowanych przeważnie na za­ chodnich, formach.

Upadek techniki rzemieślniczej, ekskluzywność cechowa staw ały się

ham ulcem postępu. Już w XVI w ieku ■— gdy technika była skompliko­

wana, produkcja kosztowna, w ym agająca większego nakładu, gdy rynki były odległe, nieznane, ale dające możliwości zysku — powstawały przedsiębiorstw a kapitalistyczne o systemie nakładowym lub w formie m anufaktury. Nakładcą staw ał się właściciel ziemski, m istrz cechowy lub kupiec miejski — jednostki rozporządzające kapitałem ; robotnikam i byli przeważnie rzem ieślnicy albo niewykw alifikow ani chłopi najem ni lub pańszczyźniani. K apitał oddzielał się od pracy. Przedsiębiorca do­ starczał robotnikowi surowiec, odbierał od niego produkt, na w łasną od­ powiedzialność zabiegając o jego zbyt.

System nakładowy organizował produkcję masową, przeznaczoną na rynek, w ram ach przeważnie jeszcze cechowej organizacji. Gdy rze­ mieślnicy, którzy w nakładzie pracow ali u siebie, przy własnych w arsz­ tatach, gromadzeni byli pod wspólnym dachem dla pracy zbiorowej, kontrolowanej przez przedsiębiorcę, powstawała m anufaktura, wyzwala­

jąca się stopniowo z organizacji cechowej. Drobny przem ysł chłopski, rzemiosło m iejskie przeobrażało się częściowo w m anufakturę pracującą na eksport; m istrze cechowi staw ali się zależnymi od kupców w ytw ór­ cami. Produkcja nie była skupiona wyłącznie w mieście; proces stosun­ ków pieniężno-towarowych rozw ijał się także na wsi feudalnej; powsta­ w ały tu m anufaktury, wciągano w nowy proces ludność wiejską. P rzed­ siębiorca dążył do zniszczenia monopolu przemysłowego miast, do opa­ nowania rynku przez produkcję wsi. Na gruncie feudalno-pańszczyźnia- nym rozw ijał się kapitał handlowy, najpierw w zakresie nakładu, na­ stępnie m anufaktury.

Z nakładem toczyły w alkę cechy, ale nie zdołały zahamować nowego, postępowego procesu wytwórczości przemysłowej. W m iarę rozwoju konsumpcji, zwłaszcza masowej, nad rzemiosłem samodzielnym b rał nie­ raz górę nakład, w którym występowało organizowanie pracy zbiorowej i jej specjalizacja. Najprostsza postać współpracy polegała na wykony­ w aniu czynności tego samego rodzaju przez w ielu robotników, złączo­ nych przez wspólnego nakładcę i jego kierownictwo. Była to prosta koo­ peracja kapitalistyczna, „rozproszona m an ufak tu ra“ ; przy form alnej

sa-3 8 4 NATALIA GĄSIOROWSKA

modzielności w ytw órca był zależny od kapitalisty. Podział pracy, jej m echanizacja odgryw ały tu jeszcze podrzędną rolę, zachowała się daw na technika pracy. M anufaktura koncentrow ała i organizowała nakład. P rzedstaw iała kooperację planową: robotnicy pracowali w tym samym procesie produkcji, pod kierunkiem tego samego kapitalisty, który orga­ nizował pracę.

W drugiej połowie XVIII w ieku w Polsce kooperacja występowała początkowo przede wszystkim w formie przem ysłu nakładowego, który przekształcał jednostkowe procesy pracy, naw zajem od siebie niezależne,

w jeden proces pracy ■—■ zbiorowy i społeczny. M anufaktura nie domi­

nowała nad rzemiosłem i nakładem, ale w niej głównie tkw iły pierw iast­ ki postępu gospodarczego. M anufaktura rozw ijała się w dwóch zasadni­ czych kierunkach: produkcji masowej, standartow ej i produkcji zindy­ widualizowanej, luksusowej, dostarczającej przedm iotów zbytku. W y­ stępowała w górnictwie i hutnictw ie, największe rozm iary osiągała we włókienictwie: przędzalnictw ie i tkactwie, głównie w ostatecznym pro­

cesie tej produkcji ■—■ apreturze, folowaniu, farbowaniu.

W Polsce stanisławowskiej zatem została zapoczątkowana industriali­ zacja k raju w formach kapitalistycznych. Kooperacja rozw ijała się ży­ wiołowo, jako przeciwieństwo gospodarki chłopskiej i niezależnego rze­ miosła. Spraw a uprzem ysłowienia budziła powszechne zainteresowanie: rządu, sejmu, publicystyki. Zakładano przedsiębiorstw a różnego rodzaju z produkcją na rynek. Pow staw ała ,moda“ na m anufaktury. Główną rolę w tym ruchu odgrywali magnaci, szlachta ziemiańska, kupcy.

Szereg przedsiębiorstw dla użytku publicznego założył król: wobec chaosu m onetarnego panującego w k ra ju — mennicę, wobec tendencji do uzbrojenia k raju — ludw isarnię, ham ernię, fabrykę broni. Pow sta­ w ały m anufaktury z produkcją masową, przeznaczoną przeważnie na um undurow anie wojska. K rólew ska m anufaktura nie m iała w arunków rozwoju wobec niewielkich środków, jakim i w przeciwieństwie do mo­ narchów Zachodu i Wschodu rozporządzał król w Polsce.

Najwcześniej rozw ijała się m anufaktura w dziale dla gospodarstwa kapitalistycznego najważniejszym : w produkcji dóbr produkcyjnych, w przem yśle ciężkim, w górnictwie i w hutnictw ie miedzianym, głównie żelaznym. Prawdopodobnie już w końcu XVI w ieku Włosi, bracia Caccio zbudowali pierwszą hutę żelazną w Polsce. Na początku XVII w. pow­ stał pierwszy poem at hutniczy Walentego Roździeńskiego, napisany w języku polskim przez hu tnika polskiego. W pierwszej połowie XVII w ieku istniały zaczątki połączonego z hutnictw em odlewnictwa w sze­ regu miejscowości; powstały włoskie, czyli wielkie piece w Pankach; w Samsonowie odlewano działa żelazne, kule arm atnie, istniała „giser­ nia działowa“ w Pucku, ludw isam ia nieświeska Radziwiłłów. W okresie

saskim budowano nowe h u ty i odlewnie na potrzeby gospodarcze i wo­ jenne, odlewano dzwony, działa, kule; za A ugusta III w dobrach bisku­ pów krakow skich powstały h u ty połączone z odlewniami w Parszowie, Mostkach, w dobrach kanclerza Małachowskiego w Stąporkowie. W co­ raz szybszym tem pie w zrastała liczba h u t — wielkich pieców i odlewni. W okresie stanisławowskim czynne były zakłady .w dobrach cystersów wąchockich (Bzin, Starachowice), biskupów krakow skich (Ząbkowice, Panki, Parszów), Małachowskiego (Stąporków, Ruski Bród i inne), R a­ dziwiłłów (Mroczków), Leszczyńskiego (Rzuców), Potkańskiego (Chle­ wiska), Męcińskiego (Żarki), Ostrowskiego (Tomaszów — jedyny na Ma­ zowszu), Rokossowskiej (Poręba Mrzygłodzka). Na Śląsku pierwszy w iel­ ki piec powstał na początku XVII w. w B rynicy Oleśnickiej; na początku XVIII w. istniały h u ty i odlewnie w kilku miejscowościach: w Ozimku, przedsiębiorstwie założonym przez rząd pruski (w XIX w. znane jako Małapanew-M alapane); tu została w ykonana w r. 1791 pierw sza m a­ szyna parowa, ustaw iona obok angielskiej maszyny, sprowadzonej w r. 1787, w Tarnowskich Górach. Liczne były h u ty pryw atne. Spro­ wadzano przeważnie m ajstrów cudzoziemców. H utnictw o — podstawa wszelkiego przem ysłu — rozwinęło się na ziemiach polskich w tempie przyspieszonym po rozbiorach, na przełomie XVIII i XIX w.

W zakresie górnictw a u tra ta kopalni wielickich skierowała rząd ku poszukiwaniu soli kam iennej. Wznowiono prace w kopalniach olkuskich; utw orzona został kom pania akcyjna olkuska; jednakże z powodu n á­ poru wód podziemnych, pomimo znacznych robót przygotowawczych, eksploatacji ołowiu nie rozpoczęto. W r. 1782 pow stała Komisja Górni­ cza. Ograniczyła się ona w swych pracach* do wydobycia i w ytapiania ołowiu i miedzi w Miedzianej Górce pod Kielcami. Poza znaczną pro­ dukcją żelaza działania górnicze były niezbyt intensywne.

Obok przem ysłu górniczo-hutniczego rozw ijała się w nowych kapi­ talistycznych formach znana w Polsce od najdaw niejszych czasów pro­ dukcja włókiennicza, przede wszystkim w ełniana. W celu zorganizowa­ nia dostaw dla wojska została założona Kompania M anufaktur W ełnia­ nych, towarzystwo akcyjne, w oparciu o kapitał przeważnie magnacki. Staw iała ona sobie za cel zakładać „wszystkie w ełniane m anufaktury w różnych rodzajach“. Omawiano tu zbiorowo, jakie rękodzieła m ają być w produkcji uwzględnione, skąd sprowadzać surowce i rzem ieślni­ ków, gdzie staw iać zakłady. Zajmowano się sprowadzaniem surowca, narzędzi, a zarazem fachowych robotników, którym zapewniano zwol­ nienie od w erbunku i wszelkiego rodzaju obciążeń. Zabiegano o robotni­ ka miejskiego, czerpiąc go przede wszystkim z rezerw uaru sierot i więź­ niów. Przedsiębiorstwo oparte na zasadach postępowych miało poparcie króla, rządu, sejmu. M anufaktura kapeluszy i pończoch w

3 8 6 NATA LIA GĄSIOROWSKA

wie pod W arszawą otrzym ała zamówienie na dostawę wojskową kape­ luszy dla gwardii; sejm oddał do dyspozycji Kompanii przytułek dla sierot i dom poprawy, odebrany spod zarządu konfraterni świętego B e­ nona. ,,Z tego, co aresztanci w cucht-hauzie zarobią, to wszystko ma być dla tychże sierot na edukację, ubiór i w ikt obrócone.“ Z upoważnienia króla rozwinął poważną działalność przemysłową w ekonomiach litew ­ skich podskarbi nadw orny litew ski Tyzenhaus, który zakładał w róż­ nych punktach rękodzielnie różnego rodzaju, przede wszystkim stwo­ rzył dwie osady przemysłowe na przedmieściach grodzieńskich: Horo- dnicy i Łosośni.

Rozwijała się m anufaktura magnatów, gdy zawodziły dochody z rol­ nictwa; panowie korzystali z praw a monopolu, jaki posiadali w stosunku do siły roboczej, wyzyskiwali pańszczyznę i własne surowce w produkcji przemysłowej w nowych jej formach. Byli w śród ówczesnych magnatów liczni przedsiębiorcy, zdarzały się wśród szlachty-ziem ian jednostki pełne inicjatywy, podejm ujące z większym lub mniejszym powodzeniem próby w zakresie przemysłu, zwłaszcza wobec ogólnego ożywienia go­ spodarczego i poważnego w zrostu ludności. Panowie polscy w dobrach swych znajdowali możliwości do tw orzenia m anufaktur dla produkcji na własny użytek. Zakładali je na wsi, w miasteczkach, w j u r y ­ dykach warszawskich. Sprowadzali rzemieślników z zagranicy, niew y­ kw alifikowanych robotników b rali ze Wsi spośród poddanych, spośród

żywiołu zdeklasowanego, skupiającego się w miastach. Przymusowa bezpłatna lub tania praca miejscowego chłopa lub przybysza stw arzała pomyślne w arunki w walce konkurencyjnej. Ze wsi dostarczano rudę, przędzę; ścisły był związek między rolnictw em i włókiennictwem. P o ­ w staw ały zakłady produkujące przedm ioty luksusu: szkło, porcelanę, lustra, dywany, gobeliny, pasy do kontuszy, m anufaktury żelaza, płó- ciennicze, sukiennicze, w m iastach i miasteczkach: Węgrowie, Staszo­ wie, Niemirowie, Łowiczu, Korcu itd. M anufaktury magnackie miały przeważnie charakter feudalny; rozwijały się w ram ach naturalnego gospodarstwa, na podstawie własnego surowca przedsiębiorców, siły roboczej przeważnie pańszczyźnianej, transportu chłopskiego. Liczba ich wzrastała, ale — wobec tradycyjnej ręcznej techniki, słabej w ydaj­ ności pracy niekwalifikowanej — bez możliwości postępu jakościowe­ go, racjonalizacji.

O dmienny charakter m iały m anufaktury kupieckie, przeważnie m iej­ skie, najliczniejsze w Warszawie. M ateriał rzeczowy w zakresie ich dzie­ jów został częściowo zebrany przez historyków stanisławowskiego okresu9, historia ich jednak nie jest opracowana. Dzieje m anufaktur pol­

skich znane są raczej z późniejszego okresu, o ile przetrw ały katastrofę rozbiorową. Z historii m anufaktur w Księstwie W arszawskim i w K ró­ lestwie Polskim z okresu przedpowstańczego, w Poznańskiem, a naw et w Galicji można wyciągać w pew nym stopniu wnioski retrospektyw ne dotyczące istnienia i rozwoju m anufaktur kupieckich na ostatnim etapie Rzeczypospolitej szlacheckiej. M ateriał obecnie dostępny nie jest jednak w ystarczający do określenia wagi m anufaktury kupieckiej w procesie pogłębiania się gospodarstwa kapitalistycznego u schyłku XVIII wieku. Nie jest w yjaśniona spraw a kred y tu niezbędnego w przedsiębiorstwie kapitalistycznym , nie jest zbadana poważna rola Żydów w rozwoju n a­ kładu. M anufaktura kupiecka, bardziej niż m agnacka zbliżała się, do typu przedsiębiorstw a kapitalistycznego; jej w pływ n a życie gospodar­ cze trudno jest ocenić wobec niedostatecznego jeszcze zbadania jej dzie­ jów, nie należy jednak przeceniać jej ogólnego znaczenia w Polsce szla­ checkiej.

M iasta w okresie stanisławowskim utrzym ały się przeważnie w daw­ nej postaci. W yrastała tylko stolica, która dochodziła do 120 tysięcy mieszkańców. Tu konsolidował się stan mieszczański, rozw ijał się prze­ m ysł miejski. Zakładano m anufaktury produkujące sukno, płótno, po­ wozy, meble — przedsiębiorstw a na ogół niewielkie, oparte n a produk­ cji domowej, ale trw ałe, dające zyski.

Technika pracy w m anufakturach kupieckich utrzym ała się w postaci ręcznej, częściowo tylko zmechanizowanej: niekiedy wprowadzano m a­ szyny, głównie przędzalnicze. Nowa natom iast była organizacja pracy. Wprowadzano pewien podział pracy i specjalizację robotników. K apita­ lista kierow ał pracą, u jętą w k arby dyscypliny. Robotnicy byli skosza­ rowani, często przyw iązani do m anufaktury. Surowe, dokładne regula­ m iny obejmowały całe życie robotnika.

Trudny do rozwiązania problem stanowiła spraw a robotnika m anu­ fak tury mieszczańskiej. Stopniowo w ytw arzał się jego typ, o charakte­ rze przejściowym między rzem ieślnikiem średniowiecznym i nowoczes­ nym proletariackim najem nikiem . Robotnik był to przeważnie z pocho­ dzenia zubożały gospodarz lub rzemieślnik, ze stanowiska aktualne­ go — poddany z folw arku lub zakładowy z domu pracy, bezrobotny, luźny człowiek, nie związany z miejscem pobytu, nie posiadający sta­ łego w arsztatu pracy. P rodukcja przemysłowa w ym agała odpowiednie­ go zasobu rąk do pracy. Powstawał n atu raln y rezerw uar nowej siły ro­ boczej, ale rek ru tacja i urobienie robotnika przedstawiało poważne tru d ­ ności. Ludzie „luźni“, „ h u ltaje“, „hołota“, wyrzuceni poza nawias dawni właściciele w arsztatów pracy w mieście i na wsi, służba domowa, kupcy domokrążcy, rzemieślnicy wędrowni, czeladnicy, poddani usunięci przez ucisk pana ze wsi — różnorodne te żywioły tw orzyły rezerwę, do której