Polska w dziejach II wojny światowej : próba periodyzacji

Kozłowski, Eugeniusz

Polska w dziejach II wojny światowej :

próba periodyzacji

Przegląd Historyczny 61/2, 260-269 1970

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

EUGENIUSZ KOZŁOWSKI

Polska w dziejach 11 wojny światowej

Próba periodyzacji

Czytelnik in teresu jący się historią II w ojny św iatow ej dostrzega, że w ostatnich latach zaczęły pojaw iać się książki obejm ujące coraz p ełn iej­ szy re je str zagadnień powszechno-dziejowych tego okresu. Jest to zjaw i­ sko łatw e do w ytłum aczenia z kilku względów. Po pierwsze: w większo­ ści krajó w uczestniczących w w ojnie uporano się w zasadzie z mono­ graficznym i i częściowo z sy ntetycznym i opracow aniam i dotyczącym i w y­ siłku zbrojnego lub w kładu w ojennego danego narodu; po drugie: coraz w ięcej państw uchyla podw oje sw ych archiwów , łagodząc surow e k ry ­ te ria udostępnienia ta jn y ch m ateriałów i skracając prek lu zy jn y okres tajności dokum entów z la t w ojny. U czynili to ostatnio Anglicy x. Sądzi­ my, że ich śladem pójdą inne państw a. W arto poza tym przypom nieć, że całkowicie dostępne są akta byłej III Rzeszy niem ieckiej 2. U dostępnie­ nie m ateriału historykom pozwoli na w yjaśnienie w ielu kontrow ersji, roz­ szerzy krąg naszej wiedzy, u łatw i bardziej w szechstronne przedstaw ienie i ośw ietlenie w ydarzeń dotąd nie znanych luib przem ilczanych; po trzecie zarówno perspektyw a czasowa, jak i dostateczny zasób wiedzy nagrom a­ dzonej przez historiografię poszczególnych narodów , um ożliw iają podej­ m ow anie prac o charakterze analityczno-porów naw czym , opracow ań sy n ­ tetycznych i ujęć całościowych.

H istorycy II w ojny św iatow ej zdają sobie spraw ę z w ielu trudności, jakie napotykają przy podejm ow aniu tem atów bardziej am bitnych, m a­ jących na celu przedstaw ienie pełnej historii II w ojny światowej. Pow aż­ ne kłopoty spraw ia tu law ina opracow ań, k tórych przybyw a rocznie do 10 tysięcy tomów. P roblem em num er jeden sta je się kw estia w yboru i selekcji publikow anych prac oraz właściwego ustosunkow ania się do różnorodnych tendencji i koncepcji lansow anych przez różne opracow a­ nia, często w zajem nie się w ykluczające i m ające na względzie in teresy danego narodu czy państw a s.

1 W myśl ostatnio podjętych decyzji archiwa brytyjskie udostępniają tajne akta państwowe po upływie 30 lat od ich powstania. We Francji natomiast obowiązuje nadal okres 50 lat.

1 Mam tu na uwadze wszelkie akta wytworzone przez różne władze i instytucje

III Rzeszy, zdobyte przez wojska amerykańskie i przechowywane w Aleksandrii (USA), jak również znajdujące się w Centralnym Archiwum Państwowym NRD

w Poczdamie. ~

3 Krytykę tych tendencji podejmują m. in.: Br. M a s z l a n k a w zbiorze esejów i polemik Druga Wojna Światowa. Legendy i m ity. Warszawa 1968; T. J ę d r u s z - c z a k w artykule A. J. P. Taylora geneza drugiej w ojn y światowej, „Dzieje Naj­ nowsze” l, 1969; autorzy zbioru Historia uczy..., Warszawa 1965, a szczególnie autor poslowia A. R z e p n i e w s k i ; także E. K o z ł o w s k i , O charakterze w ojn y obron­

nej Polski 1939 r., [...] W 20 rocznicą zw ycięstw a, Warszawa 1966.

P O L S K A W D Z I E J A C H I I W O J N Y ₂₆₁

W wielu publikacjach dotyczących historii II w ojny św iatow ej obser­ w uje się też tendencyjne naśw ietlenia i oceny nie zam ierzone świadomie, lecz w ynikające z nieprzestrzegania zasad naukow ej metody. Prow adzi to nieraz do w ulgaryzacji historii, a co za ty m idzie, do niewłaściwego doboru i in terp retacji faktów , zagubienia proporcji w przedstaw ianiu i ocenie w ydarzeń. Zjawisko to ma m iejsce zwłaszcza w tedy, gdy jedno­ stronnie w yolbrzym ia się k ry teria polityczne, narodow e czy klasowe.

Zdajem y sobie spraw ę, że w ojna jest zjaw iskiem szczególnym w proce­ sie historycznym , gdyż nie stanow i zw ykłej k ontynuacji polityki i rządzi się specyficznym i praw am i obiektyw nym i.

Gdy w tym kontekście rozpatryw ać będziem y II w ojnę światow ą, d o j­ dziemy do w niosku, że była ona w yjątkow o skom plikowana, ponieważ:

1. była w ojną koalicyjną o specyficznym układzie sił pod względem społeczno-politycznym , przy czym w poszczególnych etapach skład koali­ cji zm ieniał się nie tylko pod względem liczby państw , ale rów nież w iel­ kości ich potencjałów w ojennych i ch arakteru ustrojow ego. Zm ieniał się zatem k ształt koalicji, ew olucji podlegały cele i ch arak ter w ojny;

2. zm iany ilościowe i stopień zaangażow ania stro n uczestniczących w w ojnie pociągały za sobą zm iany stanów liczebnych i jakości sił zbroj­ nych, w pływ ały na ich aktyw ność i skuteczność działań na frontach oraz oddziaływ ały na siły partyzanckie i ruch oporu na obszarach okupow a­ nych;

3. polityczne w arun ki prow adzenia w alki zbrojnej określały ch arak ter · wojny, stosunek do niej mas ludow ych i narodów, w pływ ały na um acnia­ nie się lub rozpad koalicji. P rzem iany w sytuacji w ew nętrznej i m iędzy­ narodow ej stanow iły też o sile lub słabości zaplecza, możliwościach mobi­ lizacyjnych ekonomiki w ojennej i środków finansow ych, decydow ały wreszcie o stanie m oralnym zaplecza i sił zbrojnych.

W toku II w ojny św iatow ej w szystkie te elem enty ujaw niały się oczy­ wiście głównie poprzez w alkę zbrojną. Sukcesy lub klęski m ilitarn e były w ykładnikiem możliwości danej koalicji i w yznaczały jej etapy rozwo­ jowe. Popełnilibyśm y jednak błąd, gdybyśm y przebieg w ojny wyznaczali w edług w szystkich kam panii i bitew. W iele z nich bowiem nie m iało isto t­ nego w pływ u na w ynik ogólny działań ze względu na w yjątkow o dużą częstotliwość i aktyw ność bojową stron w alczących zarówno na lądzie, jak na m orzu i w pow ietrzu. Istotne jest więc określenie tych w ydarzeń, które stanow iły m om enty zw rotne w przebiegu w ojny i w yznaczały ja ­ kościowo nowe procesy zm ieniające układ sił stro n w alczących i przybli­ żające koniec w ojny.

Te w łaśnie cezury w yznaczające kolejne etapy w ojny w istotnej mie­ rze u łatw iają analizę w ydarzeń w ojennych, badanie zjaw isk i procesów historycznych. Praw idłow o dokonana periodyzacja w ojny ułatw ia sy ste­ m atyzację i grupow anie faktów , dokonyw anie analiz oraz form ułow anie naukow ych wniosków i t e z 4.

Na tem at periodyzacji II w ojny św iatow ej w ypow iadano się już w ie­ lokrotnie przy różnych okazjach w dyskusjach naukow ych i na łam ach czasopism 5. D yskusje w tej kw estii toczyły się ostatnio w In sty tu cie Hi­

4 Por. J. T o p o l s k i , Metodologia historii, Warszawa 1968, s. 406—411.

5 Do najbardziej interesujących należą rozważania M. T u r l e j s k i e j , O perio­

dyzacji i charakterze drugiej uoojny śuńatowej, wygłoszone na sesji naukowej w Mo­

skwie, ogłoszone w zbiorze: W 20 rocznicę zw ycięstw a. Warszawa 1966 oraz gen. E. A. B o ł t i n a, O charaktierie w toroj m irowoj ux>jny 1939—1945 gg. w zbiorze:

2 6 2 E U G E N I U S Z K O Z Ł O W S K I

storii PAN w związku z przygotow aniem konspektu historii Polski w II wojnie św iatow ej oraz w W ojskowym Instytucie Historycznym . Uznano, że najbardziej celowe i m erytorycznie uzasadnione jest ustalenie perio- dyzacji powszechno-dziejowej dla II w ojny światow ej oraz periodyzacji narodow ych, odpow iadających przebiegowi procesu historycznego w po­ szczególnych krajach zgodnie z ich specyfiką rozwojową.

Poniew aż jest to ważne — naszym zdaniem — zagadnienie n atu ry metodologicznej, określające stanowisko m arksistow skiej historiografii w badaniach nad historią II w ojny św iatow ej, pozwolę sobie przedstaw ić główne cezury periodyzacyjne i treść poszczególnych okresów, trak tu jąc tę propozycję jako głos w dyskusji.

I okres w ojny (1 w rześnia 1959 — 22 czerw ca 1941)

Rozpoczyna się on agresją Niemiec hitlerow skich na Polskę, zapo­ czątkow ującą serię podbojów: D anii i Norwegii (9 m arca — 9 czerwca 1940), Holandii, Belgii, Luksem burga i F rancji (10 m aja — 25 czerwca 1940), Jugosław ii i G recji (6 kw ietnia — 1 czerwca 1941). Działania wo­ jenne toczyły się rów nież n a oceanach, nad W yspami B rytyjskim i (bitwa pow ietrzna o Anglię) oraz w północnej i północno-wschodniej Afryce. G łów nym sojusznikiem hitlerow skich Niemiec stały się Włochy, które w y­ stąpiły zbrojnie przeciw F rancji (10 czerwca 1940) i uderzyły na G recję (28 października 1940). III Rzesza w ciągnęła także w sw ą orbitę lub pod­ porządkow ała inne kraje europejskie: Słowację, Rum unię, W ęgry, Bułga­ rię, a także Finlandię. Niemcy osiągnęły sukcesy poprzez kolejne pod­ boje izolowanych i osamotnionych krajów . K lęski pierw szej koalicji były następstw em zgubnej polityki m onachijskiej państw zachodnich, której w ykładnią była prow adzona od w rześnia 1939 r. drôle de guerre.

Okres ten w kontekście z zapoczątkowaną przez okupanta hitlerow ­ skiego polityką terro ru i eksterm inacji, szczególnie wobec narodu pol­ skiego, cechowało żywiołowe n arastanie ru chu oporu w krajach okupowa­ nych. W k raja ch tych różne ugrupow ania polityczne, w ty m rów nież p ar­ tie kom unistyczne i robotnicze, w ypracow yw ały swe program y dzia­ łania.

II okres w ojny (22 czerw ca 1941 — początek 1943)

Okres ten zapoczątkow any został agresją hitlerow skich Niemiec i ich sojuszników na Związek Radziecki. W ciągnięcie ZSRR w orbitę w ojny oznaczało istotną zm ianę układu sił w alczących i pow stanie nowej koali­ cji antyhitlerow skiej z A nglią i jej sprzym ierzeńcam i, w skład której, co miało ogromne znaczenie, weszły następnie S tany Zjednoczone Ame­ ry k i Północnej i inne państw a. F ront wschodni stał się decydującym fron­ tem w Europie, a klęski w ojsk niem ieckich pod Moskwą i S talingradem zapoczątkow ały przełom w przebiegu w ojny. Równocześnie w k rajach okupow anych, mimo narastającego te rro ru hitlerow skiego okupanta, za­ czął rozw ijać się zbrojny ru ch oporu i ruch p arty zanck i organizowany przez p artie kom unistyczne i robotnicze. Pod ich w pływ em aktywizował się także ru ch oporu, kierow any przez inne ugrupow ania polityczne. W końcowej fazie tego okresu sprzym ierzeni dokonali inw azji w północ­ no-zachodniej A fryce i rozw ijali sukcesy w Libii. Zaktywizowali również

P O L S K A W D Z I E J A C H H W O J N Y ₂₆₃

działania m orskie i pow ietrzne przeciw Niemcom. W okresie ty m w w y­ niku napaści Japonii na S tany Zjednoczone w ojna rozszerzyła się na po­ łudniowo-w schodnią Azję i obszary Pacyfiku przy czym inicjatyw a stra ­ tegiczna znajdow ała się w rękach agresorów japońskich. Zaktywizow ały się też działania w ojenne w Chinach.

Ш okres w ojny (początek 1943 — lato 1944)

Zwycięstwa radzieckich sił zbrojnych pod S talingradem i K urskiem stanow iły przełom w w ojnie i zapew niły ostatecznie przejęcie inicjatyw y strategicznej na froncie wschodnim przez ZSRR. K olejne radzieckie na­ tarcia strategiczne doprow adziły do oczyszczenia całego tery to riu m ZSRR od najeźdźców niemieckich. W okupow anych krajach pod kierow nictw em p artii kom unistycznych i robotniczych oraz organizowanych przez nie frontów narodow ych rozw ijał się powszechny ruch oporu i ru ch p a rty ­ zancki; przy pomocy ZSRR zaczęły pow staw ać też regularne jednostki sił zbrojnych niektórych państw Europy środkowej i południowo-wschod­ niej okupow anych jeszcze przez Niemców. R ozw ijają także działalność organizacje ruchu oporu i siły zbrojne okupow anych krajów podległe rzą­ dom em igracyjnym i sprzym ierzeńcom zachodnim, głównie W ielkiej B ry­ tanii. Siły zbrojne sprzym ierzonych opanow ały całkowicie północną A fry­ kę i rozpoczęły inw azję w południowych Włoszech. W okresie tym roz­ począł się rozpad koalicji hitlerow skiej w w yniku kapitulacji Włoch i ich przejścia na stron ę sprzym ierzonych. Na okres ten przypada również zw y­ cięskie zakończenie przez sprzym ierzonych bitw y o A tlantyk i nieprzer­ w ana ofensyw a pow ietrzna przeciw Niemcoęti. We w schodniej Azji i na Pacyfiku S tan y Zjednoczone i ich sojusznicy przejęły inicjatyw ę stra te ­ giczną w ypierając m etodycznie Japończyków ze zdobytych obszarów i ar­ chipelagów.

IV okres w ojny (lato 1944 — 9 m aja 1945)

W w yniku radzieckich o peracji'strategicznych, rozpoczętych na Bia­ łorusi i U krainie Zachodniej, zapoczątkowany został etap w yzw alania spod hitlerow skiego jarzm a narodów Europy środkowej i południowo- w schodniej. Radzieckie siły zbrojne p rzystąpiły też do w yzw alania pół­ nocnej Europy. Procesowi tem u tow arzyszyły pow stania zbrojne i dzia­ łania wyzwoleńcze w poszczególnych okupow anych jeszcze krajach orga­ nizowane w części przez p artie kom unistyczne i robotnicze oraz odradza­ nie się w yzw alanych krajów , w których w ładzę przejm ow ały przeważnie masy ludowe. Pod w pływ em sukcesów w ojennych ZSRR, siły zbrojne sprzym ierzonych dokonały inw azji we F rancji tw orząc wreszcie II front w Europie zachodniej i uczestnicząc w w yzw alaniu spod okupacji krajów zachodnioeuropejskich. O dtw arzane szybko regularne siły zbrojne w yz­ w alanych krajów , w tym rów nież Polski, w łączały się do działań w ojen­ nych przeciw Niemcom i ich sojusznikom partycyp ując w ostatniej fazie w ojny w rozgrom ieniu III Rzeszy. W okresie tym nastąpił ostateczny rozpad koalicji hitlerow skiej. W ojna w Europie zakończyła się operacją berlińską A rm ii Radzieckiej i działaniam i sprzym ierzonych w Niemczech, które doprow adziły do k ap itulacji hitlerow skich Niemiec i ich okupow a­ n ia przez siły zbrojne czterech w ielkich m ocarstw.

264 E U G E N I U S Z K O Z Ł O W S K I

W południowo-wschodniej Azji, Chinach i na Pacyfiku siły sprzym ie­ rzone w w yniku kolejnych operacji m orsko-desantow ych odzyskały de­ santow e pozycje, uzyskując dogodne w arunki do inw azji w ysp japoń­ skich.

V okres w ojny (9 m aja — 2 w rześnia 1945)

Okres ten obejm uje końcową fazę działań w ojennych na Dalekim Wschodzie. Po przystąpieniu ZSRR do w ojny z Japonią radzieckie siły zbrojne opanow ały M andżurię oraz w yzw oliły Północną Koreę, Sachalin i W yspy K urylskie. W okresie ty m A m erykanie użyli po raz pierw szy bomb atomowych, zrzucając je na m iasta japońskie Hiroszimę i Nagasaki. W w yniku poniesionych klęsk na lądzie i morzu Japonia zmuszona zos­ tała do kapitulacji. Na okres ten przypada rów nież konferencja poczdam­ ska, na której podjęto decyzje odnośnie do losów Niemiec i kształtu powo­ jennej Europy.

Zaprezentow ana powyżej koncepcja periodyzacji II w ojny św iato­ w ej uwzględnia tylko główne elem enty w ydarzeń; tezy powyższe nie w y­ m ieniają w ielostronnej problem atyki politycznej i ekonomicznej, stosun­ ków m iędzy w ielkim i mocarstwam i, postaw y i działalności poszczegól­ nych państw zaangażowanych w w ojnie czy ugrupow ań politycznych, w ty m również rządów em igracyjnych, czy wreszcie spraw związanych z sy­ stem em okupacyjnym i zbrodniam i hitlerow skim i na podbitych te re­ nach itd.

W ydaje się jednak, że wymienione tu zagadnienia nie w płyną na zm ianę podstaw ow ych cezur periodyzacyjnych, mogą natom iast podbu­ dować lub pełniej uw ypuklić zasadnicze w ydarzenia stanowiące punkty zw rotne w przebiegu wojny.

W zasadniczych układach periodyzacyjnych i ocenie poszczególnych okresów w ojny przedstaw iona przeze m nie koncepcja jest przez liczną grupę historyków akcep tow an a6. N iem niej istn ieją w niektórych kw e­ stiach różnice poglądów, przy których chciałbym się pokrótce zatrzym ać. N iektórzy historycy, zwłaszcza na Zachodzie, jako datę rozpoczęcia II w ojny św iatow ej w ym ieniają dzień 3 września. Je st to naszym zdaniem nieporozumienie polegające na tym , że przystąpienie do w ojny W ielkiej B rytanii i F ran cji i pow stanie ty m sam ym pierw szej koalicji przeciw Niemcom było konsekw encją faktów dokonanych, tj. agresji Niemiec na Polskę.

B ył to już tylko jeden z elem entów logicznego biegu w ydarzeń zapo­ czątkow anych 1 w rześnia 1939 r. Dzień 3 w rześnia może być więc trak to ­ w any jako nowy jakościowo etap procesu historycznego jedynie w histo­ riach narodow ych Anglii i F rancji, a nie dla procesu powszechno-dziejo- wego.

Szeroko rozpowszechniona jest także tendencja do w yznaczenia koń­ cowej cezury pierw szego okresu w ojny na przełom 1941— 1942 r. Zwo­ lennicy takiego podziału p rzy jm u ją za podstaw ę sposób prow adzenia dzia­ łań w ojennych i nazyw ają ten okres — okresem kam panii błyskaw icz­ nych (Blitzfeldzüge), które zakończyły się klęską wojsk hitlerow skich

6 Periodyzacja ta jest w generalnych układach akceptowana przez historyków marksistowskich, a częściowo taikże przez niektórych historyków na Zachodzie, np. autorów brytyjskiej pracy wielotomowej Grand S trategy t. II, London 1957; t. III, London 1964; t. V—VI, London 1956. '

P O L S K A W D Z I E J A C H H W O J N Y ₂₆₅

pod Moskwą 7. Przyjęcie za podstawowe k ry teriu m periodyzacji sposobu prow adzenia w ojny, tj. technicznej jej strony, jest naszym zdaniem upro­ szczeniem niezwykle złożonych procesów w ojen współczesnych, koalicyj­ nych, w których jedna kam pania i bitwa, czy naw et zm iana sposobu dzia­ łań nie stanow ią zw rotnych punktów w przebiegu w ojny. Świadczyć tu mogą liczne inne kam panie błyskawiczne, przeprow adzane w różnych okresach II w ojny światow ej na różnych frontach, których jednak nie uw zględniam y jako cezur perlodyzacyjnych. Być może sposób prow adze­ nia w ojny mógł stanow ić podstaw ę periodyzacji w w iekach ubiegłych lecz w w ojnach w spółczesnych — naszym zdaniem — jest zasadą przesta­ rzałą. Obecnie zasadnicze zw roty w w ojnie w ym ierzane są zm ianą układu sił politycznych, ekonomicznych, m ilitarnych — razem w ziętych. Takim w łaśnie zw rotem w w ojnie była agresja Niemiec n a ZSRR, co oznaczało zasadniczą zm ianę w układzie sił walczących i potencjałów w ojennych. Klęska niem iecka pod Moskwą była ich w ykładnią, ich skutkiem a nie przyczyną; uzew nętrzniła ona fak t, że dotychczasowa m etoda działań — skuteczna w innych układach sił i w arunkach — w nowej sytuacji nie zdaje egzaminu. Chciałbym przy tym przypom nieć, że przystąpienie ZSRR do w ojny spowodowało w ielorakie reperkusje, z których najw aż­ niejsze to: pow stanie koalicji antyhitlerow skiej, zmuszenie Niemiec do w ojny w ielofrontow ej, zapoczątikowanie powszechnego ruchu oporu n a­ rodów pod okupacją hitlerow ską itd 8. Nie negując znaczenia bitw y pod Moskwą, która przekreśliła niem iecki plan podboju ZSRR w jednej k ró t­ kotrw ałej kam panii błyskaw icznej, nie jestem jednocześnie skłonny do uznania jej jako cezupy oznaczającej zakończenie pierwszego okresu i zapoczątkowania nowego jakościowo etapu wojny.

Powszechnie uznaw ana jest natom iast jako istotny m om ent zw rotny bitw a stalingradżka; m iała ona bowiem nie tylko istotny w pływ na osła­ bienie potencjału w ojennego hitlerow skich Niemiec, zapoczątkowała kon­ flik ty w ew nętrzne w koalicji hitlerow skiej i przejęcie inicjatyw y strate­ gicznej przez radzieckie siły zbrojne, ale rów nież oznaczała zasadniczy przełom w przebiegu w ojny. Zwycięstwo stalingradzkie miało poważne rep erkusje międzynarodowe; było sygnałem do powszechnego ru chu opo­ ru w krajach okupow anych, miało olbrzym i w pływ m oralny i polityczny, przyczyniło się do niebywałego w zrostu sił koalicji antyhitlerow skiej. W ty m kontekście bitw a stalingradżka w inna być rozpatryw ana jako cały zespół działań począwszy od w alk obronnych, poprzez przeciw natarcie i okrążenie zgrupow ania w ojsk koalicji hitlerow skiej pod Stalingradem , aż do jego pełnej likw idacji. Je j ostateczny w ynik stanow ił dopiero o no­ w ej jakości. D latego też m am w ątpliwości, czy dotychczas znajdująca się w obiegu cezura rozdzielająca bitw ę stalingradzką między dw a okresy jest

logicznie słuszna i uzasadniona ®.

7 Takie stanowisko zajmuje m. in. M. T u r l e j s k a , Praw dy i fikcje. W rzesień

1939 — grudzień 1941, Warszawa 1968; tę cezurę przyjmuje też liczna grupa history­

ków zachodnioniemiedkich.

8 Takie stanowisko zajmują również autorzy oficjalnej brytyjskiej historii II wojny Grand Strategy — J. B u t l e r i J. G w y e r , a nawet polscy historycy em i­ gracyjni, autorzy pracy zibiorowej wydanej przez Instytut Historyczny im. gen. W. Sikorskiego, Polskie S iły Zbrojne w II wojnie św iatow ej t. I i(cz. I—V) — III, Londyn 1951—1964.

9 W dotychczasowej historiografii radzieckiej bitwa stalingradżka rozdzielana jest między dwa oddzielne okresy wojny; bitwa obronna należy do drugiego okresu, a rozpoczęcie kontrofensywy uznawane jest jako początek trzeciego okresu wojny Por. Historia W ielkiej W ojny Narodowej Związku Radzieckiego 1941—194S t. I—VI, Warszawa 1964-rl966.

266 E U G E N I U S Z K O Z Ł O W S K I

N iektórych cezur periodyzacyjnych nie sposób określić k o nk retn ą datą dzienną czy naw et miesięczną. Jest to zrozum iałe, gdy uw zględni się, że II w ojna św iatow a była w ojną koalicyjną, prow adzona była jednocześnie na różnych te atrac h w ojennych i poszczególne w ażne w ydarzenia ozna­ czające zw rotne m om enty w jej przebiegu m iały m iejsce w różnym czasie. Istnieje więc uzasadniona potrzeba przyjęcia tolerancji czasowej, w ra ­ m ach k tó rej mieścić się będą w ydarzenia odległe często geograficznie lub w ystępujące pod różnym i datam i, ale posiadające wspólne cechy i współ­ decydujące o now ej jakości. Do tych cezur należy niew ątpliw ie początek

1943 r . 10 i lato 1944 r . 11

U ważam również, że niektóre cezury okresów II w ojny św iatow ej w periodyzacji historii danego narodu mogą odbiegać od propozycji tu za­ prezentow anej i odzw ierciadlać specyficzne ale istotne dla poszczególnych państw w ew nętrzne procesy rozw oju historycznego. Zależeć to będzie przede w szystkim od roli i m iejsca, jakie zajm ow ał dany naród w czasie w ojny, kiedy zaangażował się w wojnie, czy i w jakim okresie był oku­ powany, w yzw alany itd.

D yskusje nad periodyzacją w ojny wyzwoleńczej narodu polskiego to ­ czą się już od dłuższego czasu. N iem niej, do chw ili obecnej nie zdołaliś­ m y ustalić generalnej jej koncepcji i uznać jako podstaw y w yjściow ej do dalszych, bardziej szczegółowych rozw ażań i uściśleń.

We w stępnej próbie syntezy historii w ojny wyzwoleńczej przedstaw io­ n ej na sesji naukow ej Polskiej A kadem ii N auk w 1958 r. przebieg w ojny polskiej został podzielony na sześć etapów 12:

I. Wojna obronna Polski w 1939 r.

II. Początkowy okres walki wyzwoleńczej «jesień 1939 — lato 1940).

ΙΠ. Dojrzewanie zasadniczych zmian w układzie sił wyzwoleńczych (lato 1940 — lato 1941).

IV. Przechodzenie do rewolucyjnej wojny wyzwoleńczej (lato 1941 — początek 1943). V. Siły rewolucyjne na czele wojny wyzwoleńczej (początek 1943 — lato 1944). VI. Zwycięstwo w rewolucyjnej wojnie wyzwoleńczej (lato 1944 — 9 maja 1945).

W w ydanej przez W ojskowy In sty tu t H istoryczny pracy pt. „W ojna wyzwoleńcza narodu polskiego 1939— 1945. Węzłowe problem y” 13 doko­ nano częściowej m odyfikacji przez połączenie drugiego i trzeciego okresu

10 Poza przełomową bitwą stalingradżką (2 lutego), wym ienić należy ostateczną utratę inicjatywy strategicznej państw „osi” w Afryce północnej na przełomie stycz­ nia i lutego 1943 r., która zbiegła się z początkiem kryzysu politycznego we Wło­ szech (przejęcie przez Mussoliniego polityki zagranicznej i zmiany w naczelnych władzach wojskowych); widoczny zwrot w sytuacji strategicznej na Pacyfiku i w płd-wsch. Azji na korzyść sprzymierzonych, a także zapoczątkowanie totalnej m o­ bilizacji potencjału wojennego w hitlerowskich Niemczech i oficjalne objęcie kon­ troli nad państwami satelickimi poprzez mianowanie gauleiterów (luty—kwiecień 1943 r.).

11 Mam tu głównie na uwadze zapoczątkowany ofensywą radzieckich sił zbroj­ nych na Białorusi (23 czerwca), na Ukrainie (13 lipca) i na kierunku bałkańskim (20 sierpnia) etap wyzwalania krajów Europy środkowej i południowo-wschodniej, inwazję wojsk sprzymierzonych w »Normandii (6 czerwca) i południowej Francji (15 sierpnia) oznaczającą utworzenie II frontu i wyzwalanie Europy zachodniej, rozpad koalicji hitlerowskiej i opanowanie centralnego Pacyfiku przez sprzymierzonych.

u Por. Wojna w yzw oleńcza narodu polskiego w okresie drugiej w ojn y św iato­

w ej 1939—1945, Warszawa 1958.

13 Por., T. R a w s k i , Z. S t ą p o r , J. Z a m o j s k i i inni, Wojna w yzw oleńcza

P O L S K A W D Z I E J A C H U W O J N Y ₂₆₇

oraz przesunięto cezurę periodyzacyjną z początku 1943 r. na wiosnę — lato 1943 r. W ostatnio prow adzonych dyskusjach rozw ażana jest propo­ zycja w ydzielenia tylko trzech okresów w ojny w yzwoleńczej, tj.:

I. okires od 1 września 1939 do 22 czerwca 1941 r. Π. okres od 22 czerwca 1941 do 22 lipca 1944 r. III. okres od 22 lipca 1944 do 9 maja 1945 r.

Chociaż powyższe cezury periodyzacyjne nie budzą zastrzeżeń, gdyż w yznaczają istotne m om enty zw rotne w historii naszego narodu w la­ tach drugiej w ojny św iatow ej, najbardziej logiczny i uzasadniony w yda­ je się podział w ojny polskiej na pięć okresów. Taki układ jest przy tym bardzo w ygodny pod względem m etodycznym , gdyż ułatw ia system a­ tyzację faktów i ich analizę.

K lęska Polski w w ojnie obronnej 1939 r. je st szczególnym w ydarze­ niem i zapoczątkow uje rzeczywiście istotny zw rot w sy tu acji naszego narodu: u tra ta samodzielnego b y tu państwowego, okupacja k raju , zapo­ czątkow anie eksploatacji i eksterm inacji przez hitlerow skiego najeźdźcę a także początki konspiracji w k ra ju i odtw arzania nam iastki władz i sił zbrojnych n a em igracji u boku zachodnich sojuszników.

Cezura 5 października 1939 r., znam ionująca zakończenie choć kró tkie­ go ale znam iennego etapu w alki narodu polskiego z hitlerow skim najeź­ dźcą, w ydaje się celowa i uzasadniona. A rgum entem dodatkow ym jest rów nież i ten fakt w naszej literaturze często pom ijany, że jako państw o — Polska prow adziła w ojnę obronną samodzielnie, co w następnych okre­ sach w ojny już nie miało miejsca. W ydzielenie tego okresu położyłoby rów nież kres różnym spekulacjom i rozważaniom, czy była to kam pania osiem nastu, czy trzydziestu pięciu d n i 14. Na m arginesie chciałbym w y ­ razić pogląd, że używ ane u nas potocznie określenie „kam pania w rześnio­ w a”, przetłum aczone dosłownie z niem ieckiej n o m enklatury der Septem- berjeldzug, jest pojęciem fałszyw ym . N iew ątpliw ie dla agresora działania w ojenne w Polsce w 1939 r. były kam panią w ojenną, zaś dla Polski była to norm alna w ojna, ze w szystkim i je j aspektam i m iędzynarodow ym i i w ew nętrznym i oraz znanym i konsekw encjam i. D latego też forsowane przez nas określenie „w ojna obronna Polski w 1939 r.” w ydaje się b a r­ dziej precyzyjne; określa ono zarówno jej charakter, sam odzielne jej pro­ wadzenie, przy uw zględnianiu nie tylko m ilitarn ej stro n y działań ale rów ­ nież aspektów polityczno-społecznych, ekonomicznych czy m oralnych. T a­ kie ujęcie w yklucza autom atycznie jakąkolw iek akadem icką dyskusję o 18-dniowej kam panii.

A gresja hitlerow skich Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941 r. jest ce­ zurą w ażną rów nież dla narodu polskiego. W ojna ta w istotnej mierze zm ieniała naszą sytuację, zarówno ze względu na m iejsce tery to riu m pol­ skiego jak i perspektyw w yzw olenia ze w schodu w dalszym przebiegu w ojny. W ydarzenia te przyspieszyły rów nież proces odradzania się rew o­

lucyjnej p artii klasy robotniczej i n a now ej płaszczyźnie staw iały sto­ sunki polsko-radzieckie. Rozwój w ydarzeń w ojennych na wschodzie w p ły ­ n ą ł też zasadniczo na ożywienie i rozwój ruchu oporu.

Wiele m om entów w skazuje też na celowość utrzym ania cezury perio- dyzacyjnej — w iosny 1943 r. Na te n okres przypada przecież ostateczne

M Por. prowadzoną ostatnio dyskusję na łamach „Życia Warszawy”, zapoczątko­ waną przez K. W y k ę 26 października 1969 r. ■

268 E U G E N I U S Z K O Z Ł O W S K I

w ydzielenie się dwóch n urtó w w walce narodowo-wyzwoleńczej w w yni­ ku zakończonych niepowodzeniem prób kierow nictw a Polskiej P a rtii Ro­ botniczej naw iązania w spółdziałania z ośrodkam i burżuazyjnym i w walce przeciw okupantowi w k ra ju oraz zerw ania stosunków ze Związkiem Ra­ dzieckim przez polski rząd em igracyjny. Na ten w łaśnie okres przypada intensyw ny rozwój w alki zbrojnej w k ra ju pod kierow nictw em sił lewi­ cy, ukształtow anie się narodowego fro ntu w alki z hitlerow skim okupan­ tem i powołanie K rajow ej R ady Narodowej. W m aju 1943 r. z inicjatyw y Zw iązku P atriotów Polskich n a ziemi radzieckiej pow stają też zalążki regularnych ludow ych sił zbrojnych, które u boku A rm ii Czerwonej n a j­ krótszą drogą przyniosą Polsce upragnioną wolność. W iosna 1943 r. w po­ w iązaniu z m iędzynarodow ym i konsekw encjam i S talingradu jest więc ty m zw rotnym m om entem dla narodu polskiego, który w ym aga odnoto­ w ania.

Uzasadnienie dw óch ostatnich cezur w ydaje się niecelowe, gdyż są powszechnie uznaw ane i przyjm ow ane jako zasadnicze w ydarzenia okre­ ślające ostatni etap w ojny prow adzonej przez odrodzone ludowe państw o polskie 15.

Mam nadzieję, że przedstaw ione w niniejszym szkicu uwagi i sugestie zostaną w dalszych dyskusjach rozw inięte i pogłębione. O stateczne w y­ krystalizow anie się naszych poglądów co do zasadniczych etapów rozwo­ jow ych II w ojny św iatow ej i w ojny wyzwoleńczej naszego narodu w la­ tach 1939— 1945 u łatw i bowiem proces p rac badaw czych nad ta k w ażnym w najnow szych dziejach okresem. .

Евгений Козловски ПОЛЬША В ИСТОРИИ ВТОРОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ ОПЫТ ПЕРИОДИЗАЦИИ Автор излагает принципы периодизации применяемые в польских исследованиях второй мировой войны. Общая периодизация, необходимая в трудах охватывающих военные дей­ ствия и политические события на всех театрах войны, не исключая хронологических граней касающихся отдельных стран. Вот предлагаемые хронологические рубежи: I. 1 сентября 1939 г. II. 22 июня 1941 г. III. начало 1943 г.* IV. лето 1944 г. V. 9 мая 1945 г. VI. 2 сентября 1945 г.

15 Niektórzy historycy są zdania, że zwrotnym momentem zapoczątkowującym ostatni etap walki narodowo-wyzwoleńczej było raczej powołanie do życia Krajowej Rady Narodowej, a więc przełom 1943/44 r. Doceniając historyczne znaczenie i kon­ sekwencje tego faktu, uznać jednocześnie musimy, że był on zewnętrznym przeja­ wem procesu przejmowania kierownictwa walką zbrojną narodu przez siły demo­ kratyczne z Polską Partią Robotniczą na czele, zapoczątkowanego już wiosną 1943 r. a trwającego aż do lipca 1944 r. 'Witedy dopiero nastąpiło faktyczne ustanowienie władzy ludowo-demokratycznej na wyzwolonych terenach wschodniej Polski, powo­ łanie PKWN i uznanie go przez ZSRR, utworzenie Ludowego Wojska Polskiego i in­ nych organów odradzającego się państwa.

P O L S K A W D Z I E J A C H I I W O J N Y ₂₆₉ Автор полемизирует с мнением, якобы начало войны следовало датировать 3 сентября 1939 г. Также перенесение конца I периода на рубеж 1941/42 (определяемый как завершение периода молненостных кампаний — Блицкриг) необоснованно: техника ведения войны взятая как критерий периодизации вела бы к ошибочным упрощениям. Для освободительной войны Поляков во Второй мировой войне наиболее соответствую­ щими следует считать следующие хронологические вехи: I период — с 1 сентября по 5 октября 1939 г. II период — до 22 июня 1941 г. III период — до весны 1943 г. IV период — до 22 июля 1944 г. V период — до 9 мая 1945 г. Eugeniusz Kozłowski

LA POLOGNE DAiNS L’HISTOIRE DE LA II« GUERRE MONDIALE. UNE TENTATIVE DE PÉRIODISATION

L’auteur examine la périodisation employée dans les recherches polonaises sur la IIe guerre mondiale. Une périodisation générale, indispensable dans les ouvrages qui embrassent les opérations militaires et les événements politiques dans tous les théâtres de la guerre, n’exclut pas des périodisations concernant tel ou ted pays.

Voici les césures chronologiques que l ’auteur propose: I. Ier septembre 1939 ' . II. 22 juin 1941 ΓΙΙ. début de 1943 IV. été 1944 V. 9 mai 1945 VI. 2 septembre 1945

L’auteur critique l ’opinion selon laquelle il faudrait dater le début de la guerre du 3 septembre 1939. Il est faux également de placer la fin de la première période à la fin de 1941 ,(au moment où se termine la période de la guerre-éclair): si l ’on prend pour critère de la périodisation la technique militaire, on est amené à des simplifications erronées.

Pour la .guerre de libération des (Polonais dans le cadre de la IIe guerre mondia­ le, la périodisation la plus appropriée paraît être la suivante:

I. Du Ier septembre au 5 octobre 1939 II. Jusqu’au 212 juin 1941

III. Jusqu’au printemps 1943 ,

IV. Jusqu’au 22 juillet 1944 V. Jusqu’au 9 mai 1945