Dyplomacja watykańska a Polska podczas II wojny światowej

Franciszek Stopniak

Dyplomacja watykańska a Polska

podczas II wojny światowej

Collectanea Theologica 50/3, 183-199

C o llectan ea Theologica 50(1980) fase. III

DYPLOMACJA W ATYKAŃSKA A POLSKA

PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ

P rz e d m io t nin iejszeg o om ów ienia sta n o w i ro z p ra w a d o k to rsk a M a n fre ­ da С 1 a u s s a, p rze d sta w io n a w r. 1976 W ydziałow i T eologicznem u U n i­ w e rsy te tu Bońskiego, a o p u b lik o w a n a w r. 1979 1. W om ów ieniu p o d a ję s tr e ­ szczenie w y n ik ó w b a d a ń С 1 a u s s a, n a s tę p n ie z a jm u ję się p ro b lem am i zw iązan y m i z b a d a n ie m dziejów d y p lo m a cji w a ty k a ń sk ie j podczas I I w o jn y św iato w ej, a w reszcie p rz e d sta w ia m ocenę ro z p ra w y С 1 a u s s a.

1. W y n ik i b a d a ń M. C laussa

P ra c a sk ła d a się zasadniczo z k ró tk ie g o w p ro w a d ze n ia o sto su n k a c h k o ­ ścielnych w P olsce p rze d r. 1939 (s. 1—3) i cz te re ch rozdziałów . W p ie rw ­ szym u k az an o W a ty k a n i P o lsk ę w o sta tn ic h m ie sią ca ch p rze d I I w o jn ą św ia to w ą (s. 4—21), w d ru g im — s ta n K ościoła n a ziem iach polskich i r e a k ­ cje W a ty k a n u w obec zachodzących tu w y d a rz e ń (s. 22—73), w trze cim — o fic ja ln ą d ziałaln o ść W a ty k a n u w k w e stii p olskiej (s. 74·—136). W rozdziale c z w arty m zn a la zły się głów ne p ro b lem y polskiego kato licy zm u : o rg a n iz a c ja d iecezjaln a, d u sz p aste rstw o , p ro b le m k a d r d u ch o w n y ch (s. 137—171). W z a ­ kończeniu a u to r pod ał p ró b ę n a ś w ie tle n ia jednego z n a jw a ż n ie jsz y c h w h i­ sto rio g ra fii p ro b lem u „ m ilc ze n ia” pap ieża w czasie w o jn y w obec zb ro d n i h itle ro w sk ic h (s. 17.2— 188).

A u to r p rz y p isu je K ościołow i w P olsce duże znaczenie, gdyż kato licy zm był w iększością, a jego ra n g a w y ra ż a ła się w zw rocie „ P o la k -k a to lik ”. K o­ ściół te n w la ta c h 1919— 1925 zdążył się zreo rg an izo w ać przez obsadzenie p e rso n a ln e 9 b isk u p stw , u tw o rz e n ie 2 m e tro p o lii (K raków , W ilno) i dalszych diecezji w C zęstochow ie, Łom ży, P iń s k u i K atow icach. W za k re sie ro zw o ju p ra sy w y zn a n io w ej za jm o w a ł trze cie m iejsce w św iecie, n a u k ę re lig ii w y ­ k ła d a n o w e w szystkich szkołach poza szk o ln ictw em w yższym .

Od r. 1939 sto su n ek do W a ty k a n u k sz ta łto w a ł się w ed łu g ro zw o ju sto ­ su n k ó w p olsko-niem ieckich. Ju ż 18 I II 1939 r. n u n c ju sz w Polsce, F ilip C o r - t e s i in fo rm o w a ł s e k re ta rz a sta n u L u ig i M a g l i o n e o n ap ię c iu sto su n ­ ków p o lsk o -n iem ieck ich , w ty m ż ą d an ia o d d an ia N iem com G d ań sk a i dróg m iędzy R zeszą i P ru s a m i W schodnim i poprzez polskie te ry to ria . Ok. 1 5 IV 1939 r. w ręczono deleg ato w i ap o sto lsk ie m u w W aszyngtonie A m leto С i с o- g n a n i e m u kopię p o sła n ia F. R o o s e v e l t a o w ez w a n iu n aro d ó w do pokoju, sk iero w an eg o głów nie do I II Rzeszy. M a g l i o n e n ie u w aż ał za m ożliw e zw rac ać się do N iem iec b ezpośrednio, a le 1 V 1939 r. p o sła ł do M u s- s o l i n i e g o z ap e le m p o k ojow ym je z u itę P ie tro T a c c h i V e n t u r i e g o . Po zd a n iu M u s s o l i n i e g o , iż m ożliw e są ty lk o sondaże d yplom atyczne, M a g l i o n e sk ie ro w a ł odpow iednie in s tru k c je do n u n cju szó w w P a ry ż u , B erlin ie, W arszaw ie oraz do d eleg a ta apostolskiego w L ondynie. S ondaż do ­ tyczył k o n flik tu P o lsk a-N iem cy i F ra n cja -W ło c h y . P ow tórzono tu p y ta n ia 1 M a n fred С 1 a u s s, Die B e zieh u n g e n des V a tik a n s z u P olen w a h ren d

des II. W eltkrie g es, K öln -W ien 1979, B öh lau V erlag, s. X X V I + 207 + 2 m apy (.Bonner B eiträge z u r K irch en g esch ich te, t. 11).

S tolicy A postolskiej z 1917 r. z czasów n u n c ja tu ry P a c e l l i e g o w B a ­ w a rii w sporze A u stria-W ło ch y , F ra n c ja -N ie m c y . T ylko pism o do n u n c ju sz a w W arszaw ie nosiło uw agę, by z polskim m in istre m J. B e c k i e m ro z­ m a w iać łag o d n ie d la w iększego u sp o k o je n ia i p o ży tk u dusz. T ak iej u w agi n ie m a w p iśm ie do n u n c ju sz a w B erlinie. O dpow iedzi b y ły n eg aty w n e. N u n cju sz w P a ry ż u o dpow iadał, że P a ry ż czeka n a zgodę A nglii, po czym F ra n c u z i w y b ra li rozm ow y b ila te ra ln e z W łocham i. W y słan n ik an g ielsk i G o dolphin O s b o r n e 8 m a ja o dpow iadał, że L o n d y n n a ra d z i się z F ra n c ją i P olską. H i t l e r o b łu d n ie u za le żn ia ł sw e sta n o w isk o od po staw y P olski. W r e la c ji C o r t e s i e g o m in is te r sp ra w za g ran ic zn y c h P o lsk i uzależnia sw ą p o staw ę od sta n o w isk a A nglii. M im o to 9 m a ja p rze d staw ic ie le w a ty ­ k ań scy d o ręczyli w 13 p a ń s tw a c h pism o p ap iesk ie o p o k o ju (A nglia, P olska, N iem cy, F ra n c ja , USA, K a n a d a , A rg e n ty n a , B razy lia, P o rtu g a lia , Ju g o sław ia, W ęgry, H iszpania, S zw ajc aria ). P o d se k re ta rz sta n u U SA S u n n e r W e l l e s oceniał 16 m a ja , że p rze ciw n e k o n fe re n c ji p okojow ej b y ły F ra n c ja i Polska. P o śre d n ictw o pap ieża p o p ie ra ł je d n a k O s b o r n e i p ow iadom ił sw ego m i­ n is tr a sp ra w z a g ran ic zn y c h E. W. H a 1 i f a x a, iż W a ty k a n zechce m ieć w p ły w n a P o lsk ę jako n a k r a j k ato lic k i, choć sam n ie m ia ł pew ności o s k u t­ k u d ążeń papieża. S e k re ta rz sta n u w M in iste rstw ie S p ra w Z ag ran icz n y ch Rzeszy E rn s t v. W e i z s ä c k e r z a p ew n ia ł n u n c ju sz a o pokoju, ale 17 m a ja J. R i b b e n t r o p m ów ił do tegoż n u n c ju sz a o sz an sa ch m ilita rn y c h ^,po zęby u zb ro jo n y c h N iem ców ”. N u n cju sz p isa ł je d n a k do M a g 1 i o n e, że k ro k po k ro k u dojdzie się do pokoju, je śli P o lsk a n ie u czyni n ierozw ażnego k ro k u . M a g l i o n e w y b ra ł drogę w p ły w a n ia n a N iem cy przez W łochy, a 20 m a ja zw rócił się do rzą d u fra n c u sk ie g o o w p ły w an ie n a P o lsk ę w s e n ­ sie je j u sp o k a jan ia. 6 V I 1939 r. T a c c h i V e n t u r i doniósł do W a ty k a n u , że w ed łu g M u s s o l i n i e g o w o jn a je s t n ie u n ik n io n a , a sam M u s s o 1 i- n i zrz ek ał się m isji do H i t l e r a . Z o sta w a ła w ięc ty lk o P o lsk a i n u n ­ cjusz p rz y rzą d zie w ło sk im B o ngorgini D u с a u w aż ał, że papież w in ie n w p ły w ać n a P o lsk ę ja k o n a k r a j k ato lick i. 14 V I 1939 r. G eleazzo С i a n o, m in is te r s p ra w za g ran ic zn y c h W łoch, in fo rm o w a ł n u n c ju sz a , że P o lsk a z a ­ g rożona a g re s ją m oże popełnić b łą d i s ta n ie się zag ro żen iem pokoju. Tezę, że ty lk o przez · sk ło n ien ie P o lsk i d a się u ra to w a ć pokój, p rz y p isu je się n u n ­ cjuszow i w B erlinie. P ap ie ż ze sw ej stro n y b y ł p rz e k o n a n y o p o słuszeństw ie P o lak ó w w obec S tolicy A postolskiej. K iedy zaś 23 V I ta k ż e W e i z s ä c k e r p o w tó rzy ł pogląd o w p ły w ie p ap ież a n a lu d i k le r polski, K u ria R zym ska p rz y ję ła te n pogląd dosłow nie i w depeszy z 30 czerw ca a d re so w a n e j ju ż n ie do rz ą d u (jak dotąd), ale do p ry m a sa , A. H l o n d a , M a g l i o n e n a k ła n ia ł go do W pływ ania n a społeczeństw o w k ie ru n k u u stę p stw n a rzecz Rzeszy.

S ta ra n ia te nie przy n io sły sk u tk u . Od 24 sie rp n ia d y p lo m a cja w a ty k a ń sk a n ie w łąc za ła się do a k c ji, gdyż rzą d y A nglii i F ra n c ji jed n o zn aczn ie z a p ew ­ n iły Stolicę A postolską, iż w w y p a d k u a ta k u n iem ieckiego n a G dańsk, p a ń ­ stw a ich w y p e łn ią sw ój obow iązek w obec P olski. M a g l i o n e tylk o p o in ­ fo rm o w a ł o ty m rzą d w łoski, a le zrezygnow ał z m isji w łoskiej do rz ą d u R ze­ szy. Z W a rsza w y n ad e sz ły je d n a k in fo rm a c je od n u n c ju sz a o p rz e su w a n iu się k u g ra n ic y je d n o ste k w ojsk o w y ch n iem ieckich. 23 sie rp n ia O s b o r n e p rz e k a z a ł do pap ieża a p e l p re m ie ra ang ielsk ieg o i te n n a z a ju trz po p ak c ie n ie m ie ck o -ra d zie ck im o n ie a g re sji ogłosił ajfel o pokój, w k tó ry m były słow a, że pokój n ie je s t strac o n y , lecz w szystko u tra c i się w czasie w ojny. Tegoż d n ia o godz. 9.45 a m b a sa d o r f ra n c u s k i w W a ty k a n ie p ro sił o po tęp ien ie a g re s ji h itle ro w sk ie j, je śli n a s tą p i a ta k . O godz. 10.30 w y sła n n ik an g ielsk i p rzy b y ł z ośw iadczeniem , że a ta k n ie m ie ck i sp o tk a się z ta k ą ż odpow iedzią. O godz. 11.30 s e k re ta rz w łoskiego p o selstw a o znajm ił, że w o jn a je s t n ie ­ u n ik n io n a , a o godz. 12.15 a m b a sa d o r polski K. P a p é e p o w tó rzy ł o św ia d ­ czenie p oprzedników , pro sząc o p o tę p ien ie a g re sji. J e d n a k jeszcze tego d n ia n u n c ju sz w B e rlin ie p rz e sła ł zdanie a m b a sa d o ra b elgijskiego w stolicy R ze­ szy Ja cq u e s D a v i g n o n a , iż S tolica A postolska w in n a pośred n iczy ć w spo­

rze p olsko-niem ieckim . 25 sie rp n ia M a g 1 i o n e p ow iadom ił O r s e n i g o o sta ra n ia c h pokojow ych an g ielsk ich w W arszaw ie, a n a z a ju trz O r s e n i g o ponow ił p la n p o śre d n ic tw a p apieskiego w sporze. W łosi z kolei w p ły w ali n a D. T a r d i n i e g o , s e k re ta rz a do sp ra w n a d z w y cz ajn y c h w S e k r e ta ria ­ cie S tan u , by sk ła n ia ł P o lak ó w do u stęp stw . S e k r e ta ria t p o w iad o m ił rzą d p olski o m ożliw ości p o k o ju pod w a ru n k ie m o d d an ia G d ań sk a , a n u n cju sze w W arszaw ie i B e rlin ie p o d jęli d z ia ła n ia pośredniczące. W odpow iedzi a m b a ­ sa d o r p o lski p ro sił ty lk o S tolicę A postolską, b y w ra z ie n a p a d u n a P olskę ogłoszono w W a ty k a n ie, po czyjej stro n ie je st sp raw ied liw o ść, n a co w te le ­ g ram ie p ap iesk im odpisano, że papież d arz y P o lak ó w ojcow ską- m iłością. R ząd polski odpow iedział, że m im o p ro w o k a cji będzie za ch o w a n y spokój, bez ogłaszan ia je d n a k je d n o stro n n y c h d e k la ra c ji. R ząd p o lski zgadzał się n a d ziałaln o ść k u rii, w o jn a p rz e k re śliła je d n a k m ożliw ość re a liz a c ji tych zobo­ w iązań. Z achow any te k s t rozm ow y ja k ą p rz e p ro w a d z ił T a c c h i V e n t u r i z M u s s o l i n i m 29 sie rp n ia w sk a z u je je d n a k n a jeszcze je d n ą p ró b ę w a ty ­ k a ń s k ą za ch o w an ia pokoju. M u s s o l i n i p ro p o n o w ał i ty m razem u s tę p ­ stw a P olski, w ty m o d d an ie G d ań sk a , ale te ra z doszło ju ż w śró d d y p lo m a ­ tów w a ty k a ń sk ic h do dłuższych d y sk u sji. 30 sie rp n ia T a r d i n i sądził, iż n a w e t u stę p stw o w obec H i t l e r a nie zadow oli Rzeszy, i ob aw iał się w k o n ­ se k w e n cji k o m p ro m itacji. P rz e k a z a n o p rzecież prop o zy cje P olsce i n ie cze­ k a ją c n a odpow iedź zw rócono się do rząd ó w N iem iec, P olski, F ra n c ji, A nglii, W łoch i USA. P ap ie ż w im ię Boga w zyw ał N iem cy i P o lsk ę do pokoju, a in n e p a ń s tw a — do p o p arc ia sw ego apelu. P rz esła n o też n o ty do k ilk u in ­ n y ch p ań stw . O dpow iedzi rząd ó w n ad e sz ły 1 w rz eśn ia, odpow iedź p olska dopiero 14 w rześn ia, a w niej zdanie, że ap e l p ap iesk i nie p rzeszkodził w n i­ czym b r u ta ln e j a g re s ji n a Polskę.

W ty m o k resie d y p lo m a cja p a p iesk a u n ik a ła b ezp o śred n ie j in te rw e n c ji u rz ą d u n iem ieckiego, a u siłow ano d ziałać przez rz ą d w łoski. P rz y p o n a w ia ­ n y ch a p e la ch u n ik a n o k o n k re tn y c h rozw iązań, z tym , że ro zw ią zan ia m iały się odbyć kosztem Polski. Ju ż pierw szego d n ia w o jn y p o ja w ił się pro b lem u sta le n ia , po k tó re j stro n ie w alczących b y ła spraw iedliw ość. Od tego też czasu p o ja w ił się pro b lem m ilczenia pap ieża i k ry ty k i jego postaw y.

D ziałalność d y p lo m a ty c zn a S tolicy A p o stolskiej w dalszym eta p ie w ojny n a ziem iach polskich o bjęła in n e zag ad n ien ia. W K ra ju W a rty n a 4,6 m in lud n o ści było 340 tys. lud n o ści pochodzenia niem ieckiego. W w y n ik u p rz e ­ sied leń i n a sie d le ń liczba ta w zro sła do 1 m iliona.

W za rząd zie K ościołem z a b ra k ło bisk u p ó w polskich. W G nieźnie a d m i­ n is tro w a ł w ik a riu sz g e n e ra ln y E d w a rd В 1 e r i q, w p o zn a ń sk ie j a d m in is tra ­ to r ap o sto lsk i b isk u p s u fra g a n W. D y m e k , w p łockiej po are sz to w a n iu b isk u p ó w ks. S ta n is ła w F i g i e l s k i , are sz to w a n o b isk u p a w Ł odzi W. J a - s i ń s k i e g o , w W a rsza w ie i W łocław ku pozostali su fra g an i.

18X11 1939 r. d o k onano lik w id a c ji sto w arzy szeń kościelnych; 14 I I I 1940 r. oddzielono K ościół od p a ń stw a , o g ran ic za jąc w 13 p u n k ta c h p ra w a K ościoła, do któ reg o m ożna było należeć d o ro sły m n a zasadzie pisem nego zgłoszenia. S kasow ano zakony, oddzielono naro d o w o ść p o lsk ą od n ie m ie ck ie j w za k re sie k u ltu r. 13 p u n k tó w sta n o w iły isto tn e elem e n ty p o lity k i k ościelnej w K ra ju W arty. 241X 1940 r. rozw iązan o w szelkie fo rm y opieki społecznej, 2 4 X 1940 r. ograniczono d ziałaln o ść k u lto w ą katolików . 6 I I 1941 r. zab ro n io n o zbiórek k ościelnych bez zgody w ładz, w ydano zakaz k o n ta k tu z o śro d k a m i poza O k ręg iem K ra ju W arty. K a rd y n a ł W rocław ia, A. B e r t r a m — w obaw ie, że p ra w a te b ęd ą ro zc iąg n ię te n a in n e okręg i —■ z a a la rm o w a ł S tolicę A po­ stolską. 6 V 1941 r. g a u łe ite r o k ręg u G r e i s e r zak azał urzęd o m p rz y jm o ­ w a n ia po lsk iej k o resp o n d e n c ji k ościelnej. W s ie rp n iu 1941 r. O r s e n i g o przed ło ży ł w 5 p u n k ta c h sta n K ościoła w' K ra ju W a rty , w e w rz e śn iu podał d a n e o p rz e śla d o w a n iu K ościoła. 13 IX 1941 r. G r e i s e r u tw o rz y ł „R zym ­ sk o k a to lic k i K ościół N iem ieckiej N aro d o w o ści” ja k o osobę p ry w a tn ą . P ro te s t k u r ii zo stał je d n a k oddalony. O r s e n i g o 2 9 I X 1941 r. w fo rm ie obrony

K ościoła za p ro p o n o w a ł tw o rze n ie p a ra fii polskich i n iem ieckich. B iskup D y- m e k i ' В 1 e r i q p ro p o n o w a li u tw o rze n ie oddzielnych diecezji dla P o lak ó w 1 N iem ców . Ze stro n y n ie m ie ck ie j k an o n icy A. S t e u e r , J. P a e c h i f r a n ­ ciszk a n in H. B r e i t i n g e r p ro sili o a d m in is tra c ję n iem ieck ą. P o d zia ł ta k i, choć p rze ciw n y p ra w u k an o n iczn em u , m ia ł ra to w a ć zasady o rg a n iz a c ji k o ­ ścielnej. 15X 1941 r. M a g l i o n e w y ra ził zgodę n a m ia n o w an ie P a e c h a a d m in is tra to re m ap o sto lsk im , któ reg o w 1942 r. z a stą p ił B r e i t i n g e r . P a e c h m ia ł d a le j pro w ad zić rozm ow y, co odsuw ało z a rz u t u z n a n ia w ładzy n ie m ie ck ie j n a tym te re n ie. 3 X 1941 r. sk o n fisk o w an o je d n a k cm en ta rz e, a k o ­ ścioły odtąd b y ły w y n a jm o w a n e od p ań stw a. P ro te s ty P a e c h a p rz e k a ­ zyw ane przez n u n c ju sz a pozostały bez sk u tk u . W p a ź d z ie rn ik u 1941 r. a re s z to ­ w a n ia księży polskich m ia ły zlikw id o w ać K ościół polski. M iano zostaw ić po 2 księży polsk ich i 1 kościół n a po w iat, choć i tego n ie zrealizow ano. W ro k potem B r e i t i n g e r z w ra c a ł się do pap ieża o p ro te st do w ład z n ie m ie c ­ k ic h i p ro p o n o w ał p o d d an ie K ościoła w K ra ju W a rty w ład zy m e tro p o lii w Rzeszy. 21 1 1945 r. w o jsk a rad z iec k ie za ję ły P oznań. W sum ie okazało się, iż — m im o k o m p ro m isu z w ład zą h itle ro w sk ą — u su n ię to k le r p o lski z tego te re n u , a w p ły w S tolicy A postolskiej m im o u tw o rze n ia K ościoła d w u - n arcd o w eg o był b ardzo m ały.

Z resz ty ziem w łączonych do Rzeszy pierw sze in fo rm a c je dotyczą po d ­ d a n ia diecezji b isk u p o m niem ieck im . T ru d n o ść w ładzom h itle ro w sk im s tw a ­ rza ło p ozostanie b isk u p a kato w ick ieg o S. A d a m s k i e g o . W o kręgu G d a ń sk -P ru sy Z ach o d n ie podd an o te rro ro w i d iecezję ch e łm iń sk ą, p o d ając ja k o pow ód te rr o r u prze m ó w ien ia p ry m a sa H l o n d a w ra d iu w a ty k a ń ­ skim , w k tó ry m — ja k tw ie rd z o n o — w zyw ał do op o ru ludność ty c h ziem. W k ońcu 1939 r. n a 690 księży w y m o rd o w an o 214, a n a m ie jsc u pozostało ok. 40 d uchow nych. O r s e n i g o pro p o n o w ał w y sła n ie tu do p ra c y księży gd ań sk ich , lecz rów nież z in ic ja ty w y O r s e n i g o pap ież m ia n o w ał a d m i­ n is tra to re m ap o sto lsk im w P e lp lin ie -biskupa gdańskiego K. M. S p 1 e 1 1 a. W sty czn iu 1940 r. w K ato w ic ac h w ładze n ie m ie ck ie d o p ro w ad ziły do n o ­ m in a c ji n a w ik a riu sz a g en e raln e g o ks. F ra n c isz k a S t r z y ż a , N iem ca i o d ­ tą d z n im ty lk o p ro w a d ziły k o resp o n d e n cję . N ow y g a u le ite r F. B r a c h w 1941 r. u su n ą ł b isk u p ó w S. A d a m s k i e g o i s u fra g a n a J. B i e ń k a . W połow ie 1942 r. n a w zór K ra ju W a rty zaczęto oddzielać k ato lik ó w p o l­ skich i n iem ieckich. W zględy gospodarcze i sy tu a c ja m ilita rn a spow odow ały w strz y m a n ie te j a k c ji w r. 1943.

P o w sta ła 26 X 1939 r. G e n e ra ln a G u b e rn ia — w p la n a c h n iem ieck ich ja k o zap o ra w sch o d n ia i te re n dla P olak ó w i Ż ydów ·— m ia ła być re z e rw u a ­ re m siły roboczej. N ie było tu p lan ó w an ty k o ścieln y c h . O parciem d la K o­ ścioła s ta ł się tu 72-letni a rc y b isk u p A. S. S a p i e h a . U su n ięto je d y n ie b isk u p a lubelskiego M. L. F u I m a n a (jego su fra g a n , bp Wł. G o ra l zo stał osadzony w obozie k o n ce n tra c y jn y m ), a b isk u p a siedleckiego Cz. S o- k o ł o w s k i e g o ęzasowo areszto w an o . N a sta łe are szto w a n o je d y n ie k a ­ p elan ó w w ojskow ych, in n y c h księży pojedynczo i w części czasowo. T akże i tu w y d an o zakaz u d ziału N iem ców w n ab o ż eń stw ach P olaków . W K ra k o ­ w ie zażądano n a w e t oddzielnego kościoła dla N iem ców . O r s e n i g o p o p a rł p la n o d d an ia kościoła, by u su n ą ć e w e n tu a ln e żą d an ie w ła sn e j a d m in is tra c ji n ie m ie ck ie j. Z niesiono w szystkie św ię ta zw iązan e z tra d y c ją naro d o w ą.

O ficja ln a działalność W a ty k a n u je s t p rze d m io te m rozd ziału trzeciego. W a ty k a n od p o czątk u zabiegał o in fo rm a c je z P olski. P ró b a sp ro w ad ze n ia n u n c ju sz a z R um unii, d okąd u d a ł się z rz ą d e m polskim , n a p o tk a ła sprzeciw F ra n c ji, k tó ra słusznie u w aż ała , iż będzie to znak u zn a n ia w ład z n ie m ie c­ kich. Z re sz tą N iem cy sam i n ie d ali zgody n a jego pow rót. Nie d ali też zgody n a w jaz d do ziem polsk ich w y sła n n ik ó w p ap iesk ich . Je d y n ie w m a rc u 1940 r. p rz y b y ł do W a rsza w y С. С o 11 i dla p rze w iezien ia a k t n u n c ja tu ry w W a r­ szaw ie do B erlin a. N adto b y li n a te re n ie ziem polskich w e rb is ta E. G e h r -

zdo-bycia w iadom ości o K ościele w P olsce za p o śred n ic tw em M in iste rstw a S p ra w Z ag ran icz n y ch n ie d a w a ły zam ierzo n y ch skutków . T ym w ięcej, iż w ed łu g o pinii W e i z s ä c k e r a p rzynosiło to szkody osobom, o k tó re n u n c ju sz p y tał. W szystkie in te rw e n c je S tolicy A postolskiej o zw olnienie b isk u p ó w a re szto w a n y ch : R. J a ł b r z y k o w s k i e g o , W. J a s i ń s k i e g o , M. L. F u 1 m a n a, A. J. N o w o w i e j s k i e g o , L. W e t m a ń s k i e g o , W. G o r a l a skończyły się niepow odzeniem . O dm ow y zw olnienia b is k u ­ pów i k a p ła n ó w tłum aczono szkodliw ym d ziała n ie m w y sła n n ik ó w p ap iesk ich do Polski. P óźniej ja k o pow ód p o daw ano w ypow iedzi k a rd y n a ła A. H i n s - 1 e y a z W e stm in ste ru . W g ru d n iu 1939 r. M a g l i o n e w y stą p ił w obronie d ó b r p a ń s tw a polskiego p ozostałych \v gestii K ościoła, k tó re N iem cy sk o n fi­ skow ali. N a początku 1940 r. O r s e n i g o co n a jm n ie j raz w ty g o d n iu u d a ­ w a ł się do M in iste rstw a S p ra w Z ag ran icz n y ch R zeszy w sp ra w a c h K ościoła V/ Polsce. M a g l i o n e op raco w ał sp e c ja ln ą listę ty c h sp ra w , k tó rą potem uzupełn iał. 29 IX 1942 se k re ta rz sta n u zagroził rząd o w i n ie m ie ck ie m u p u b li­ k a c ją p rz e stę p s tw n ie m ie ck ic h w Polsce. 13 1 1943 r. J. R i b b e n t r o p z a ­ groził z a o strze n ie m p o lity k i n ie m ie ck ie j, jeśli W a ty k a n będzie p o g arsz ał ro z ­ mow y. 18 I 1942 r. N iem cy zażąd ali p ra w a zgody n a n o m in a c je kościelne na p o d b ity c h te re n a c h . M a g 1 i.o n e ro zró żn ił te re n y „k o n k o rd a to w e ” i inne, k tó ry c h los z a ła tw i dopiero pokój. W czerw cu 1942 r. H i t l e r pod ał 5 -p u n k - tow y ta jn y plan , iż k o n k o rd a t dotyczy tylko"ziem R zeszy i k ra jó w zdobytych do 1 IX 1939 r. W p u n k cie p ią ty m w śró d w y m ie n io n y ch k o m p e ten tn y ch p rze d sta w ic ie li K ościoła nie było W a ty k a n u . S tą d nie m ożna było w ładzom n ie m ie ck im p rzy jm o w a ć pism n u n cju sza . 25 VI 1942 r. W e i z s ä c k e r po ­ in fo rm o w a ł, iż odm ow a p ism a rz ą d u n iem ieckiego z 18 I 1942 r. przez W a­ ty k a n a u to m aty cz n ie w yłączy ła te re n y G e n e ra ln e j G u b e rn i z k o m p e ten c ji nu n cju sza . W te j sy tu a c ji w W a ty k a n ie zaczęto zb ierać m a te ria ły do „ listu ” d la rz ą d u n iem ieckiego ja k o p ro testu . N u n cju sz w B e rlin ie 15 III 1943 r. p rz e ­ k az a ł pism o d la R i b b e n t r o p a. N a z a ju trz oddano je z w y k rę tn y m tłu ­ m aczeniem ja k o „n ie k o m p e te n th e ”. P ro te s t K o n g re g ac ji S p ra w N ad z w y c za j­ n y ch R i b b e n t r o p odrzucił, choć w W a ty k a n ie uznano, iż pow iadom iono o ficjaln ie rzą d n ie m ie ck i o zb ro d n ia ch w Polsce.

O gólnie w p ie rw sz y ch m iesiącach sta ra n o się w sp ra w a c h polskich d zia­ łać przez n u n c ja tu r ę w B erlin ie. Od la ta 1941 r. w ysy łan o p ro te sty w fo rm ie not. N u n c ja tu ra w B e rlin ie o d g ry w a ła w ażną rolę, choć O r s e n i g o w y d a w a ł się zbyt uległym żą d an io m niem ieckim . In n i d yplom aci n ie zaw sze b y li z nim zgodni, a b isk u p i polscy z S a p i e h ą w p ro s t za rzu ca li m u szkodliw e d zia­ ła n ie, podobnie z re sztą ja k b isk u p i niem ieccy, w ty m b isk u p B e rlin a K o n ra d v. P r e y s i n g . W 1943 r. P r e y s i n g p ro p o n o w ał udzielenie u rlo p u O r - s e n i g o w i , ale z całego zach o w an ia d y p lo m a cji n ie m ie ck ie j było jasne, iż żadnego innego K andydata by n ie przy jęto . W I II fazie ogi’aniczono się do rozm ów u stn y c h z now ym a m b a sa d o re m n ie m ie ck im p rz y S tolicy A po­ sto lsk iej W e i z s ä c k e r e m .

С 1 a u s s p o d k re śla też zn aczn ą rolę polskiego a m b a sa d o ra przy Stolicy A p o stolskiej K. P a p é e . N u n cju sz C o r t e s i pozostał w R u m u n ii do 1940 r. We F ra n c ji p rzy rząd zie polskim b y ł A. P a c i n i , a po p rze n iesien iu rzą d u z A ngers do A nglii P a c i n i po zo stał w e F ra n c ji. R ząd p o lski po ­ zo staw ał w d o b ry ch k o n ta k ta c h z W aty k an em . Do z a ta rg u doszło w sp ra w ie o bsadzenia diecezji w ile ń sk ie j przez s u fra g a n a w ileńskiego · R e i n y s a i p rzy n o m in a c ji S p l e t t a w P e lp lin ie czy B r e i t i n g e r a w G nieźnie. W 1942 r. p o w sta ła tru d n o ść , gdyż rz ą d a n g ielsk i założył sp rze ciw w obec P a c i n i e g o , któ reg o M a g l i o n e w y sy ła ł do rz ą d u polskiego w L o n d y ­ nie. M otyw ow ano odm ow ę w łoskim pochodzeniem n u n cju sza . 6 IV 1943 r. papież zgodził się n a p ełn ien ie f u n k c ji n u n c ju sz a przez W. G o d f r e y a, choć C o r t e s i m iał być n a d a l n u n cju sze m z pobytem w Rzym ie. Od 20 V II 1942 r. a m b a sa d o r polski p rz y W a ty k a n ie p o d ją ł zdecy d o w an ą a k c ję m a ją c ą na celu p o tę p ien ie zbro d n i n iem ieck ich przez W aty k an . P a p é e (w edług

zapisek d y p lo m ató w w a ty k a ń sk ic h ) o rg an izo w ał też a k c ję in n y c h a m b a s a ­ dorów p rzeciw papieżow i. P rz y n o m in a c ji B r e i t i n g e r a p ro te st polski z a w ie ra ł pow ażne ostrzeżenie co do lo jaln o ści P o lak ó w w obec S tolicy A po­ stolskiej.

W o m a w ian e j ro z p ra w ie w iele pow iedziano o pom ocy m a te ria ln e j W a ty ­ k a n u d la P o lak ó w w o k resie w ojny. O r s e n i g o w szedł od 1939 r. w k o n ­ ta k t z rzą d em sz w a jc a rsk im w te j sp raw ie , p ro w a d z ił rozm ow y z w ład zam i n ie m ie ck im i i 20 X II 1939 r. u zy sk ał zgodę n a n ie sie n ie pom ocy lu d n o śc i G e­ n e ra ln e j G u b ern i. B yła to pom oc stosunkow o m ała. P e w n e su m y przesłan o b isk u p o m S p l e t t o w i , S. G a l l o w i w W arszaw ie, A. S a p i e ż e w K ra k o w ie, B. T w a r d o w s k i e m u i A. S z e p t y c k i e m u w e L w o ­ w ie. W ysyłano też pom oc dla R ad y G łów nej O piekuńczej. 6 V 1940 r. dla W a rsza w y i K ra k o w a podano 1.000 d o laró w i 40 tys. lirów , n a d to pew ne ilości p ro d u k tó w żyw nościow ych. Z achęcone a p e le m p ap iesk im a m e ry k a ń ­ sk ie o rg an iz ac je k ie ro w a n e przez b isk u p ó w o fero w a ły n a RGO 444.324 do­ lary . P om ag an o jeńcom p o lsk im w N iem czech, choć w ładze niem ieck ie ze­ zw a lały ty lk o n a p o sy ła n ie im 60 paczek tygodniow o, potem słano pom oc przez n u n c ja tu r ę w B erlin ie. W w y n ik u zabiegów n u n c ju sz a 13 V 1940 r. ze­ zw olono ro b o tn ik o m polsk im n a u czestniczenie w e M szy św. raz em z N iem ­ cam i, choć m ieli się zb ierać w g ru p ie w kościele. M a g l i o n e zabiegał o w y d eleg o w an ie przez b isk u p ó w n iem ieck ich sp e cja ln y ch księży d la lu d ­ ności polskiej. Od 15 V II 1941 r. zezw olono ty lk o n a 1 M szę w m iesiącu, w ty m M sza św. m ia ła być o d p ra w ia n a w ję z y k u n iem ieckim .

U dzielano też pom ocy P o lak o m n a obczyźnie. W e w rz e śn iu dostarczono przez n u n c ju sz a w B u k a re sz cie A. C a s s u l o 400 tys. lei i 2.020 dolarów . Do la ta 1940 r. w y d an o ok. 1 m ilio n a lei. W listo p ad zie 1941 r. po z a w a rc iu tr a k t a tu R u m u n ii z N iem cam i n u n c ju sz s ta ra ł się o za ch o w a n ie polskich uciek in ieró w . U zyskał g w a ra n c je w olności dla członków rz ą d u polskiego, d la osób cyw ilnych, a N iem com w y d an o ty lk o in te rn o w a n y c h w ojskow ych. P rz y ponow nych ż ą d a n ia c h n ie m ie ck ic h w 1943 r. C a s s u l o u zy sk ał od w ład z ru m u ń sk ic h azyl d la d u chow nych polskich.

Na W ęgrzech n u n c ju sz A. R o 1 1 a o rg an izo w ał pom oc dla 140.000 u cie­ k in ie ró w z Polski. Pom oc tu ta j nie b y ła ta k konieczna, ja k w in n y c h k r a ­ jach. N u n cju sz w e W łoszech, B ongorgini D u c a w ra z z d eleg a tem P C K L. K o c i e m s k i m n ie śli pom oc do czerw ca 1940 r., k ie d y W łochy p rz y ­ stą p iły do w ojny. T u ta j, w k ró tc e pom oc p a p iesk a p rzew yższyła pom oc n ie ­ sio n ą przez PCK . W H isz p an ii znaleźli się P olacy u cie k a ją c y z F ra n c ji. O sa­ dzano ich w obozie M ira n d a de Ebro. N u n cju sz w M adrycie, G. C i c o g n a - n i p o d ejm o w ał sta łe k ro k i w p o p raw ie ich losu. W 1940 r. M a g 1 i o n e p rz e sła ł tu 100 tys. lirów , a K o c i e m s k i — 60 tys. P ó źn iej sukcesy w n ie p rze sy łan o pom oc. Z abiegi n u n c ju sz a p rzy czy n iły się w 1943 r. do u w o l­ n ie n ia P olak ó w z obozu. W L izbonie d ziała ł n u n c ju sz P ie tro С i r i а с i. P o ­ n a d to do 19 k ra jó w w y sy ła n o pom oc do z n a jd u ją c y c h się P olaków . K ra je te to A lgeria, A rg e n ty n a , B raz y lia , B u łg aria, E stonia, F ra n c ja , G recja, W iel­

k a B ry ta n ia , Ira k , Ira n , Ja p o n ia , Jug o sław ia, K ro acja, Ł otw a, L itw a, H o la n ­ dia, S zw ecja, S z w a jc a ria i T u rc ja . W atykan zorganizow ał też W a ty k a ń sk ie B iu ro In fo rm a c y jn e dla u sta le n ia losu jeń có w w o jen n y c h , ra n n y c h , zag i­ nionych. P rz y w spó łu d ziale C zerw onego K rzy ża i w y k o rz y stu ją c n u n cju szó w b iu ro sta ło się w ażnym in s tru m e n te m d la P o lak ó w ro zrzu co n y ch po różnych reg io n a ch św ia ta. T rzeb a zaznaczyć tru d n o śc i, ja k ie sta w ia ła I II Rzesza w p ra c a c h b iu ra w o d n ie sie n iu do Polaków .

D ziałalność d y p lo m a ty c zn a W a ty k a n u by ła n a jb a rd z ie j sk u te cz n a dla P o lak ó w n a em ig racji, m n ie j d la tych w k r a ju i w N iem czech. A k cja n a rzecz u w a ln ia n ia P o lak ó w w Ita lii, H iszpanii, R u m u n ii m ia ła p ew n e w y ­ m ie rn e w yniki.

N ajw a żn ie jsz e p ro b lem y polskiego k ato lic y zm u są p rze d m io te m ro zd z ia­ łu IV. N ota n ie m ie ck a z 9 X 1939 r. d o m a g ała się u z g a d n ia n ia w szelkich

zm ian k o ścieln y ch w p o ro zu m ien iu z w ład z am i n iem ieck im i. C hodziło głó w ­ n ie o osoby biskupów . B iskupom z K ra ju W arty , k tó rzy odeszli z diecezji

w czasie k a m p a n ii w rześn io w ej ja k A. H l o n d , K. R a d o ń s k i z W ło­ cław k a, W. O k o n i e w s k i z P elp lin a, zakazano p ow rotu. S u fra g a n ch eł­ m iń sk i K. D o m i n i k od listo p ad a 1939 r. był chory, М. К o z a 1, s u f ra ­ gan w ło cław sk i został uw ięziony, W. D y m e k w P o zn an iu od w ejścia N iem ców p ozostaw ał w are szc ie dom ow ym . A. N o w o w i e j s k i i L. W e Ι­ οί a ń s к i z P ło ck a uw ięzieni. B isk u p i z K atow ic, S. A d a m s k i i J. B i e ­ n i e k , w 1941 r. zostali usunięci. Z 7 d iecezji ty lk o w p o zn a ń sk ie j został b isk u p W. D y m e k .

W G e n e ra ln e j G u b e rn i ty lk o w diecezji lu b e lsk ie j i czasowo w sie d ­ leckiej b isk u p ó w za b rak ło . O czyw istym się stało, że p la n e m n ie m ie ck im było zniszczenie ep isk o p atu , głów nie w K ra ju W arty. W d ie ce zja ch podzielonych, ja k lw ow ska, ło m ży ń sk a i p rze m y sk a, sta ra n o się zabezpieczyć d ie ce zja ln ą w ładzę. W in n y c h m ia n o w an o zastępców lu b p o d d aw an o rządcom są sied n ich diecezji. G orzej było ta m , gdzie n ależało tę w ładzę odbudow ać. W p aź d z ie r­ n ik u 1939 r. N iem cy s ta ra li się ta k ie diecezje poddać w ład z y d u ch o w n y ch n iem ieckich. G n iez n o -P o z n ań chciano połączyć z p r a ła tu r ą p ilsk ą, P e lp lin — poddać S p l e t t o w i , d iecezję k a to w ic k ą — w łączyć do a rc h id ie c e z ji w ro ­ cław sk iej. P o zo stan ie b isk u p a w K ato w ic ac h kom plikow ało sp raw ę. W p o ­ zn a ń sk ie j b y ł D y m e k , o tw a r tą k w e stią sta ła się diecezja p elp liń sk a. N ie było b isk u p a , pozostał ty lk o je d e n k a n o n ik ■— ks. F. S a w i c k i . O r s e ­ n i g o b y ł za o d d an iem jej S p l e t t o w i . 25 X I 1939 r. przedłożono p la n papieżow i, k tó r y p la n za tw ie rd z ił, p o le ca jąc pow iad o m ien ie stro n y p olskiej, że chodzi o p ro w izo riu m . N o ta tk i w a k ta c h w a ty k a ń sk ic h w sk a z u ją , że li ­ czono się z oporem P olaków . D ziw ne b y ły z a p ew n ie n ia O r s e n i g o , że lud i k le r n ie są te m u p rzeciw ne. O r s e n i g o donosił z B e rlin a, iż w ładze h itle ro w sk ie życzą sobie podobnego ro zw ią zan ia ta k ż e w e W łocław ku. M a g 1 i o n e je d y n ie p o w iad o m ił H l o n d a o n o m in a c ji, p o m ija ją c b is k u ­ pa O k o n i e w s k i e g o , ja k o b y z b r a k u in fo rm a c ji o jego a d re sie. Z a ­ p ro te sto w a ł g w ałto w n ie rz ą d p o lski od w o łu jąc się do k o n k o rd a tu , f o rm u ­ łu ją c z a rz u t ja k o a k t n ie p rz y ja z n y przeciw n aro d o w i polskiem u. F a k t te n s ta ł się z n a k ie m d la W a ty k a n u , by w ięcej nie odd aw ać diecezji polskich w opiekę niem ieck ą. W sp ra w ie k a to w ic k ie j i w ło cław sk ie j odw oływ ano się do p rz y p a d k u chełm ińskiego, k tó reg o nie m ożna było już pow tórzyć. W j e ­ sieni 1942 r. M a g l i o n e p ro p o n o w a ł b isk u p o w i w a rm iń sk ie m u w y sła n ie do p a r a fii p ozbaw ionych księży w o b ręb ie P ru s W schodnich sw ych d u ch o w ­ ny ch , ale żą d ał uzg o d n ien ia tego z b isk u p a m i P ło ck a, W arszaw y i Łomży. P o n ie w a ż w ład z e n ie m ie ck ie za p ro te sto w a ły p rzeciw u za le żn ie n iu te j decy­ zji od zgody bisk u p ó w , odłożono sp ra w ę do lepszych w aru n k ó w . Do ostrego sp o ru doszło z b isk u p e m R a d o ń s k i m z W łocław ka. W je d n y m ty lk o p rz y p a d k u k u ria p ro p o n o w a ła zm ian ę b isk u p a, k ie d y chodziło o u ra to w a n ie życia М. К o z a 1 a, k tó reg o chciano p rze n ieść ja k o a d m in is tra to ra ap o sto l­ skiego do L u b lin a , gdzie te r r o r n ie był ta k silny. B rak fo rm aln eg o k o n ta k tu z ty m te re n e m un iem o żliw ił te n zam iar.

W sp ra w a c h zw iązan y ch z C zecham i, b isk u p sp isk i J a n W o j t a s z a k chciał od eb rać 2 d e k a n a ty , a le oddano m u je ty lk o prow izorycznie. T ylko te p a ra fie , k tó re P o lsk a p rz e ję ła w 1939 r., w ró c iły pod w ładzę W o j t a s z k a .

C elem p o lity k i W a ty k a n u była o b ro n a s ta n u d iecezjalnego, k ie d y z a b ra k ­ ło biskupów . W a ty k a n b ro n ił p r a w b isk u p ó w polskich p rze ciw próbom w p ro w a d ze n ia n a ich m ie jsc e rządców n iem ieckich. Po p rz y p a d k u ch e łm iń ­ sk im p rz y ję to w W a ty k a n ie b ard z o ry g o ry sty cz n y k u rs. N acisk i n ie m ie ck ie o zm ian ę sta n u p o sia d an ia w A n n u a rio P ontificio skończyły się n iep o w o ­ dzeniem . T w orzono je d y n ie a d m in is tra c je a p o sto lsk ie d la k a to lik ó w n ie ­ m ieckich, zaw sze je d n a k w p o ro zu m ien iu z h ie ra rc h ią polską, p rz y n a jm n ie j z ty m i jej p rze d staw ic ie lam i, k tó rz y byli n a m iejscu.

dziennie, o d p raw ia n e w dom ach p ry w a tn y c h . T ru d n o ści w y stą p iły w s p r a ­ w ie ję zy k a narodow ego. W diecezji k ato w ick ie j w lecie 1939 r. u k a z a ł się zakaz u ży w a n ia ję zy k a niem ieckiego w kościołach, 10 w rz eśn ia zakaz te n cofnięto. S. A d a m s k i w alczył te ra z o języ k p o lski w spow iedzi i przy I K om unii św. Ję zy k p o lski był je d n a k za k az an y w diecezji k ato w ick ie j i ch ełm iń sk iej. K iedy 19 V II 1940 r. doszła n u n c ju sz a w B erlinie, w ieść o z a ­ k azie w diecezji S p l e t t a spow iedzi po polsku, O r s e n i g o w ezw ał go do B erlin a, żą d ając szczegółow ej re la c ji w te j sp raw ie. S p 1 e 1 1 p rzy rze k ł zrobić w szystko d la n a p ra w ie n ia k rzy w d y i zgorszenia. W K ra ju W arty i w G en e ra ln ej G u b ern i ta k ie p ro b lem y nie pow stały.

Z p r a k ty k ą d u sz p a ste rsk ą łączy się k w e stia se m in a rió w duchow nych. W p aź d ziern ik u 1940 r. o tw a rte były w 7 diecezjach: w K rak o w ie, K ielcach, W arszaw ie, T arnow ie, S an d o m ierzu , S iedlcach i C zęstochow ie. Z am k n ięto je w K atow icach, L u b lin ie, W łocław ku, P łocku, P elp lin ie, G nieźnie, P oznaniu, P rz em y ślu , Lw ow ie, W ilnie, Łom ży, P iń sk u , Ł ucku, Łodzi i w S ta n is ła w o ­ w ie. 5 X I 1940 r. H. F r a n k p ro p o n o w a ł zam k n ięcie se m in a rió w w G en e­ ra ln e j G u b ern i, z w y ją tk ie m K ra k o w a i S andom ierza. W te j sp raw ie 14X1 1940 r. doszło do k o n fe re n c ji b isk u p ó w G e n e ra ln e j G ub ern i. S ta li oni na stan o w isk u , że lep iej je za m k n ą ć tym czasow o, niż poddać w ładzy n ie m ie c­ kiej. Od począku 1941 r. S e k r e ta ria t S ta n u p o d ją ł a k c ję o b ro n n ą o se m in a ­ ria u w ład z h itlero w sk ich . W jej w y n ik u 13 II 1941' r. F r a n k zezw olił n a o tw arc ie se m in a rió w z zak azem je d n a k p rz y jm o w a n ia now ych stud en tó w .

O gólnie n a ziem iach w łączonych do Rzeszzy se m in a ria zostały za m k n ię ­ te, a gm achy skonfiskow ane. W G en e ra ln ej G u b ern i zostały, ale ograniczono ich d ziałanie. T u ta k ż e s ta ra n ia ep isk o p atu i W a ty k a n u m iały pew ien sku tek .

W zakończeniu a u to r p oruszył jeszcze je d n ą kw estię, n a jb a rd z ie j d ra ż li­ w ą, tj. m ilczenie pap ieża w czasie w ojny. Od początku w o jn y P olacy za b ie­ gali o w sp arcie pap iesk ie, o po tęp ien ie zbrodniczej ag resji. P ap ież s ta ra ł się zachow ać b ezstronność w sensie ogólnego głoszenia zasad spraw iedliw ości. W en cy k lice S u m m i p o n tific a tu s z 20 X 1939 r. p rz e d sta w ił los n a ro d u p o l­ skiego. A u to r w yliczył w szy stk ie g ru p y polskie zab ieg ające o p otępienie, V/ ty m głów nie ak c ję p ry m a sa H l o n d a . Od p o czątk u 1941 r. żąd an ia w sto su n k u do p ap ież a się w zm ogły. P ry m a s i p re z y d e n t W. H a c z k i e - w i c z nie u sta w a li odw oływ ać się do P i u s a X II. C l a u s s u k az ał sze­ ro k ą a k c ję n iem ieck ą p o le g ają cą n a p rze k o n y w a n iu opinii polskiej o rz e k o ­ m ej ścisłej w sp ó łp rac y n ie m ie c k o -w a ty k a ń sk ie j.

R ozpow szechniające się in fo rm ac je o zm ianie n a s ta w ie n ia P olaków w k r a ju i za g ra n ic ą do S tolicy A postolskiej d o prow adziły do b ard z iej in ­ te n sy w n ej k o re sp o n d e n c ji z H l o n d e m i in n y m i b isk u p am i. S e k re ta rz sta n u M a g l i o n e żądał p rz e c iw sta w ia n ia się ty m opiniom . W lecie 1942 r. uform ow ało się w W a ty k a n ie p rześw iadczenie, że e w e n tu a ln e p o tępienie R zeszy pogorszy los P o lak ó w i u tru d n i n ie sie n ie im pom ocy c h a ry ta ty w n e j. Od 14 IX 1942 r. zaczęła się w tej k w e stii po lem ik a z b isk u p em w łoęław skim R a d o ń s k i m , k tó ry dom agał się bezkom prom isow ego sta n o w isk a w obec h itlery zm u . A le i b isk u p i w k r a ju coraz w ięcej a ta k o w a li papieża. W sty c z­ n iu 194? r. M a g l i o n e był zm uszony fo rm a ln ie zarzucić R a d o ń s k i e - m u szk alo w an ie S tolicy A p o stolskiej i p rzypom nieć m u obow iązek ' b isk u p a obrony S tolicy św iętej. Jed n o cześn ie je d n a k p o tw ie rd z iły się p rze w id y w a n ia s e k re ta rz a sta n u o re p re s ja c h n iem ieckich. S am R a d o ń s к i nie k o n ta k to ­ w ał się z diecezją w obaw ie re p re s ji dla księży. A rc y b isk u p k ra k o w sk i S a- p i e h a i arc y b isk u p A. S z e p t y c k i p ro sili papieża, by n ie w y stęp o w ał p rzeciw o k u p an to w i, gdyż p o w o d u je to d alsze s tra ty w ra m a c h re p re sji. W a­ ty k a n zw rócił się je d n a k do S a p i e h y n a te m a t p o tę p ien ia zbro d n i n ie ­ m ieckich. 2 VI 1943 r. w ygłosił papież przem ó w ien ie o p rze ślad o w a n iac h n a ro d u polskiego. Do P o lsk i w y słan o 5.000 eg zem p larzy tego p rzem ów ienia. W edług a u to ra papież sta n ą ł przed tru d n y m p y ta n iem : m ów ić p raw d ę, czy też w y b rać drogę n ie sie n ia pom ocy ludności, bez pog w ałcen ia p raw dy.

2. Z ag a d n ien ie d y p lo m a cji w a ty k a ń sk ie j podczas Π w o jn y św ia to w ej

Ju ż w p ierw szej d ek a d zie po II w o jn ie św iato w ej pisano sporo o d y p lo ­ m a c ji w a ty k a ń sk ie j, g łów nie o p ap ieżu P i u s i e X II bez sp ecjaln eg o u k ie ­ ru n k o w a n ia za g ad n ien ia, bez celów p o zanaukow ych. W r. 1947 Μ. M a c- c a r r o n e p o d ał k ró tk i w y k ła d sto su n k ó w S tolicy św. z p a ń stw e m h itle ­ ro w sk im 2. W o p arc iu o lite r a tu r ę i d o stę p n e m u a rc h iw u m w a ty k a ń sk ie za ją ł się głów nie d ziała ln o śc ią d y p lo m a ty c zn ą k a rd y n a ła P a c e l l i e g o , p o tem p ap ieża, w sto s u n k u do u rzę d n ik ó w M in iste rstw a S p ra w Z ag ran icz­ n y ch III Rzeszy. W k ro n ik a rs k im p rz e d sta w ie n iu przy to czy ł d o k u m e n ty zw ią­ zan e z d ziała ln o śc ią L. M a g l i o n e i A. B e r t r a m a z la t 1942— 1943 i położył n a c isk n a p rze ślad o w a n ie K ościoła przez h itlery zm . P ra c y te j w późniejszej d y sk u sji rac zej n ie w y k o rzy sty w an o .

P o dobnie p isa ł A. G i o v a n n e t t i o w y siłk a ch p ap ież a p o d ję ty ch dla r a to w a n ia p o k o ju w la ta c h 1939— 19403. D okonał k o m p ila c ji d o k u m en tó w z a rc h iw u m w aty k a ń sk ie g o , łącząc je w łasn y m k o m en tarzem . W przed m o w ie a u to r p o ru szy ł za rz u ty sta w ia n e pap ieżo w i w ok resie w o jn y i za raz po n ie j, w ty m z a n ie d b a n ia obow iązku p ię tn o w a n ia zb ro d n i i e k s te rm in a c ji ludności.

M ilczenie p ap ież a pow odow ało u w ielu k ato lik ó w w a h a n ia , pow odujące u n ie k tó ry c h k ry zy s sum ienia. C zęściow ego z e sta w ien ia m a te ria łó w dok o n ał C. F a l c o n i , z zaw odu d zien n ik a rz , k tó ry zaczynał sw ą k a r ie rę p isa rs k ą od po lem ik i z w spółczesną p o lity k ą w a ty k a ń s k ą 4. Od czasu p o n ty fik a tu p a ­ pieża J a n a X X III p isa ł w sposób b a rd z ie j o panow any. K o rz y sta ł ze zbio­ rów polsk ich i jugosło w iań sk ich , w y k o rz y sta ł listy dyp lo m ató w polskich n a e m ig ra c ji oraz m a te ria ły P o lak ó w k ry ty k u ją c y c h w o k resie o k u p a c ji p ostaw ę S tolicy A postolskiej, r a p o r ty d eleg a ta n a k r a j, r a p o rty u rzę d n ik ó w rzą d u A. P a v e l i c i a p rzy W aty k an ie. W edług F a l c o n i e g o n ie m ożna m ó­ w ić o „ o fic jaln y m m ilcz en iu ” papieża. P i u s X II nie u tra c ił nadziei, że re w o lu c ja u su n ie H i t l e r a z N iem iec; papież d ziała ł w okresie b ra k u p rzy g o to w a n ia k a to lik ó w do ty p u rządów h itlero w sk ich , m u siał dbać o K o­ ściół w całej E uropie, by móc po w o jn ie w p ły w ać n a p a ń s tw a 5. A u to r u s i­ ło w ał być w ięcej niż h isto ry k ie m ; uw aża, że papież m ia ł b iu ro k ra ty c z n ą w izję K ościoła i te n d e n c ję w y ró ż n ia n ia się za m ia st służebności. N ie w y ja śn ił zag ad n ień w sp ra w ie ch o rw ac k iej, w ty m \m ę cz eń stw a tysięcy S erb ó w z rą k u staszy i sto p n ia p o in fo rm o w a n ia W a ty k a n u o tych zb ro d n iach °. P ra c a F a l c o n i e g o z a p ło d n iła p ew ie n n u r t lite r a tu ry a n ty k a to lic k ie j, k tó ra w la ta c h p o w o jen n y ch do r. 1965 in sp iro w a ła p ro p a g a n d ę a n ty w a ty k a ń sk ą i a n ty re lig ijn ą . Np. M. M. S c h e i n m a η n n a p isa ł książkę, k tó ra „do­ w o d ziła”, że W a ty k a n s ta ł obok p a ń s tw „O si” i n ad to u za le żn ia ł całkow icie K ościół ód żołdu a m e ry k a ń s k ie g o 7. N a podobnej zasadzie E. P a r i s „od­ k r y ł” w p ap iestw ie przy czy n ę o sta tn ic h w o jen i o skarżył pap ieża P i u s a X II ja k o b y „ stw o rz y ł” H i t l e r a 8. T a lite r a tu r a w y dobyła „m ilczenie” p ap ieża ja k o p ro b lem sz cz e g ó ln y 9. P ro fe so r h isto rii w spółczesnej w y d ziału h u m an isty c zn e g o w D ijon, M. F. L ’H u i 11 i e г re a su m u ją c tę lite r a tu rę

2 M. M a c c a r r o n e , II n a tionalsocialism o e la S a n ta Sede, R om a 1947. 3 A. G i o v a n n e t t i , II V a ticano e la guerra (1939— 1940). N ote storiche, C ittà dei V atican o 1960.

4 C. F a l c o n i , Le silence de Pie X I I (1939— 1945), M onaco 1965. 5 T a m że, 72, 74.

6 T a m że, 84, 107.

7 M. M. S c h e i n m a n , W a ty k a n w latach d ru g ie j w o jn y św ia to w e j, W arszaw a 1953.

8 M. E. P a r i s , L e V a tica n contre l’Europe, P a ris 1959.

n ap isał, że p o lity k a W a ty k a n u od 1933 r. sta n o w iła tru d n o ść su m ien ia dla k ato lik ó w i za g ad k ę d la w szy stk ich zdolnych do r e f le k s ji10.

D y sk u sja p rz y b ra ła m o n stru a ln e ro zm iary z o kazji sz tu k i te a tr a ln e j R o l­ fa H o c h h u t h a pt. Der S te llv e r tr e te r , ded y k o w an ej o. M. K o l b e m u , w reż y serii E rw in a P i s c a t o r a, w y sta w io n ej po ra z p ierw szy 23 II 1963 r. w B e rlin ie Z achodnim . T reść d ra m a tu zaczyna się 17 X 1943 r., tj. w d n iu rozpoczęcia m asow ych a re szto w a ń Żydów w Rzym ie, a w ed łu g sz tu k i papież tego d n ia k ie ru je rozm ow ę n a fin an se M iasta W a ty k a ń sk ie g o u . D y sk u sja n a d osobow ością pap ieża P i u s a X II ożyw iła s ta re i now e polem iki. N ie­ zależnie od sp ra w w o jen n y c h zaczęto p rze ciw sta w iać dobrego J a n a X X III zim nem u i lo d o w atem u P i u s o w i X II. „M ilczenie” P i u s a X II wobec e k s te rm in a c ji 6 m ilionów Ż ydów u k az an o ja k o zjaw isk o m o n stru a ln e . Była to d o b ra o k az ja dla tych, k tó rzy chcieli w reszcie „zdem askow ać” n ajw yższy a u to ry te t m o ra ln y i re lig ijn y ś w i a t a 12. P oza sukcesem sz tu k i n a scenach św ia ta p o w sta ła ob fita lite r a tu r a polem iczna, a re a k c ja n a sz tu k ę zasłu g i­ w a ła b y n a osobne stu d iu m . W ciągu 7 m iesięcy po p rem ierze ty lk o w prasie n ie m ie ck ie j u k azało się p onad 3.000 listów i a rty k u łó w k ry ty cz n y ch 13. Osoba p ap ież a w y p a d ła w sztuce k a ry k a tu ra ln ie : m iał się zajm ow ać je d y n ie in te ­ re sa m i m a te ria ln y m i K ościoła, podczas gdy jego in te rw e n c ja zd a n ie m H o c h ­ h u t h a m ogła ocalić m iliony istn ie ń ludzkich. M łody d ra m a tu rg n iem ieck i dołączył w zakończeniu p u b lik o w a n e j sz tu k i w y b ra n e d o k u m en ty , m ające p odeprzeć głów ną tezę sz tu k i H. W łączenie różnych te m a tó w do sz tu k i u m ożli­ w iło a u to ro w i za ciem n ien ie fa k tó w histo ry czn y ch , czego s k u tk i pozostały w lite ra tu rz e przedm iotu. Z asadniczy te m a t e k s te rm in a c ji Ż ydów sp ro w a ­ dzono do „ k a zu su ” P i u s a X II, a w n ie k tó ry c h p ra c a c h ograniczono się do p isa n ia n a te m a t niegodności papieża. Z asadniczy p ro b lem su m ien ia i od­ p o w iedzialności za an ty se m ity z m złączono z osobą P i u s a X I I 15. P ra ce w ielu h isto ry k ó w ja k M. G ö r g e n, W. A d o l p h , A. C u r v e r , D. F i ­ s h e r , A. R a n d a l l je d y n ie zaogniły s ta n b ad a ń 16.

D w aj w łoscy uczeni R. E s p o s i t o i L. C a s t i g l i o n e p rz e c iw sta ­ w ili się k a r y k a tu ra ln e m u obrazow i p apieża 17 — E s p o s i t o przez k o n fro n ta ­ cję poszczególnych fra g m e n tó w sz tu k i z do k u m en tam i, a C a s t i g l i o n e p rzez z b ijan ie p u n k t po p u n k cie zarzu tó w H o c h h u t h a . P ra c e te choć nie rozw iązały p ro b lem u m oralnego, d o sta rc zy ły je d n a k bazy m a teria ło w ej d la h isto ry k ó w . E s p o s i t o sporządził b ib lio g ra fię ro zu m o w an ą p rzed m io ­ tu, C a s t i g l i o n e u k a z a ł pap ieża w k o n tek ście jego p o sta w y w obec n a ­ rodow ego socjalizm u. A k ce n to w an ie je d n a k po staw y p apieża ja k o obrońcy R zym u i cyw ilizacji rzy m sk iej u w y p u k liło p a trio ty z m w łoski tych h isto ­ ryków,.

10 M. F. TH u i 11 i e r, L e V a tic a n dans la crise m ondiale, R evue d ’h i­ sto ire de la deu x ièm e g u e rre m ondiale, 1957, n r 28, 1— 15.

11 J. W a r s z a w s k i , A k c ja a n ty p a p ie sk a w Polsce podczas II w o jn y

św ia to w e j. L ondyn, b.r.w (por. załącznik III: W spraw ie „Z a stę p c y ” H och- h uta , s. 119—.124).

12 V. С o n z e m i u s, Églises c h rétien n es et to ta lita rism e n a tio n a l-so cia ­

liste. U n bila n historiographiąue, L o u v ain 1969, 55—56.

13 S ele k cję tej k o re sp o n d e n c ji opu b lik o w ał F. J. R a d d a t z, „ Sum m a

in iu ria ” oder: D u rfte der P apst schw eigen? H o ch h u th s S te llv e r tr e te r in der ö ffe n tlic h e n K r itik , H a m b u rg 1963.

14 A. M a r t i n i , La ve ra storia e „II V icario” di R o lf H ochhuth, C iv iltà C a tto lica 115-11(1964)437—454.

15 V. С o n z e m i u s, dz. cyt., 56. Są tu w y m ien io n e p rac e i ich ocena. w T a m że, 57.

17 R. E s p o s i t o , Processo al Vicario. Pio X I I e gli ebrei seconde la

te stim o n ia n za della storia, T orino 1964; L. C a s t i g l i o n e , Pio X I I e il n a ­ zism e, T orino 1965.

W łoska teza o p ap ieżu obrońcy R zym u w y w o łała re a k c ję fra n c u sk ą a u ­ to ró w w y ra ż a ją c y c h poglądy k ato lik ó w lew icow ych ja k C. J. N e s m y i J. N o b é с o u r t I8. A u to rzy ci p rz y ję li w zasadzie p u n k t w y jśc ia H o c h - h u t h a, choć ta k ie p rzy ję cie nie w y n ik ało ze źródeł. E s p o s i t o u p a tru je re a k c je fra n c u sk ie w obec sz tu k i H o c h h u t h a w tra d y c y jn y m a n ty k u ria - lizm ie fra n c u sk im , któ reg o o sta tn im źródłem był gallikanizm .

Je d n a k ż e N e s m y — w ed łu g V. C o n z e m i u s a — ro z p a tru je k w e ­ stię P i u s a X II n ie w d u ch u g allik a n izm u . S z w a jc a rsk i uczony d o strzega u N e s m y ’e g o trz y płaszczyzny: h isto ry c zn ą , d ra m a ty c z n ą i m o raln ą. Z a ­ sługą zaś fra n cu sk ieg o h isto ry k a je s t spostrzeżenie, że nie chodzi o p ro b lem papieża, lecz o szerszą k w e stię św iadom ości c h rz eśc ija ń sk iej, ja k k o lw ie k N e s m y doszedł do sw ych w niosków w dużej m ierze n a zasadzie in tu icji, k tó rą C o n z e m i u s zalicza n a plus b a d a c z a 18. N o b é c o u r t je s t ta k że raczej d zien n ik arzem . U strze g ł się je d n a k a p rio ry sty c zn e j, u w a ru n k o w a n e j sy m p a tią oceny w y d arze ń . S ta r a ł się u ją ć zag ad n ien ie P i u s a X II w k o n ­ tekście śro d o w isk a P i u s a X i B e n e d y k t a XV : n ie in te rw e n io w a n ie w k o n flik ty m iędzynarodow e. T akże N o b é c o u r t nie u w y p u k lił p o sta ­ w ionego przez siebie p ro b lem u , iż p ap ież w ied z ia ł o zagładzie n a ro d u ży­ dow skiego, ale z a raze m i te j okoliczności, że o p o rtu n iz m był raczej po s tr o ­ nie n aro d ó w sp rzy m ierzo n y ch 20.

W la ta c h 1963—1964 nie m ożna było je d n a k rozszerzać z a k re su badań. Tym n ie m n ie j N o b é c o u r t przeszedł od p o le m ik i i zaczął w pro w ad zać n o w ą in te r p re ta c ję , a w niej· ja k o głów ne za d an ie — zrozum ienie przed m io tu .

N ie m niej am b itn e b yły p ra c e in sp iro w a n e przez H o c h h u t h a . N a p ierw szy m m ie jsc u chodzi o zbiór te k stó w p u b lik o w a n y ch przez S au la F r i e d l a n d e r a * 1. U rodzony w 1932 r. w P ra d z e w rodzinie żydow skiej, ukończył s tu d ia w P a ry ż u w In sty tu c ie N au k P olitycznych, a k sią żk ę o p a ­ pieżu d ed y k o w ał rodzicom za m o rd o w an y m w O św ięcim iu. W iększość d o k u ­ m e n ta c ji za c z e rp n ą ł z a rc h iw u m M in iste rstw a S p ra w Z ag ran icz n y ch R ze­ szy, szczególnie z k a n c e la rii p o d se k re ta rz a sta n u w yznaczonego do u trz y ­ m a n ia sto su n k ó w ze S tolicą św., oraz z am b asa d y n ie m ie ck ie j p rzy W atykanie. .A u to r m ia ł św iadom ość, że je s t to m a te ria ł jed n o stro n n y . N ie przeszkodziło m u to je d n a k fero w a ć w n iosków w y k ra c z a ją c y c h poza m a te ria ł źródłow y. W nioskiem ta k im je st, że papież m ia ł p re d y le k e ję do N iem iec z n az isto w ­ skim rząd em , k tó reg o p o lity k i nie p o tę p ił do 1944 .. N astęp n y m w n io sk iem było, że dla p ap ież a N iem cy pogodzone z A nglosasam i sta n ą się za p o rą dla w pływ ów w sc h o d n ic h 22. Nie przy to czy ł a n i jednego d o k u m e n tu czy te k stu n a p o p arc ie sw ej tezy. W iara a u to ra w za p ew n ie n ia d y p lo m a tó w n ie m ie c­ kich b y ła ró w n a b eztro sce przy p u b lik a c ji tek stó w . S tosow ał dow olny w y ­ bór te k stó w oraz ich p a ra fra z ę bez in fo rm o w a n ia cz y teln ik a, stą d p ra c a je st sw ego ro d z a ju p am fłete m . B ra k p rz e d sta w ie n ia p o sta w y u rzę d n ik ó w n iem iec­ k ich ja k ra d c y a m b a sa d y F. M e n s h a u s e n a , E. W e i z s ä c k e r a czy a m b a sa d o ra D. v. B e r g e n a. Z arzu c ił papieżow i, iż te n n ie za in te re so w ał ZSSR sw ą n o tą p o kojow ą z m a ja 1939 r . 23, za p o m in a ją c, iż ta k ż e N iem cy w ra z z P o lsk ą b y ły w ów czas te m u przeciw ne. R zekom e zap ro szen ie n a r o ­ dow ej o rk ie stry n ie m ie ck ie j do R zym u w m a rc u 1941 r. je s t u a u to ra p o łą­ czone z sugestią, że zap ro szen ie w ysłano, k iedy do W a ty k a n u doszły w ieści Q za m o rd o w a n iu tysięcy psychicznie ch o ry c h i se te k księży polskich, choć

18 C. J. N e s m y , 6 ООО 000 de m orts, P a ris 1964; J. N o b é c o u r t , „Le

v ica ire” et l ’histoire, P a r is 1964.

18 V. C o n z e m i u s , dz. cyt., 58.

20 J. N o b é c o u r t , dz. cyt., 229; V. C o n z e m i u s , dz. cyt., 59. 21 S. F r i e d l ä n d e r , Pius XI I . und das D ritte R eich. E ine D o k u m e n ­

tation, H a m b u rg 1965.

22 T a m że , 21.9.

23 T a m że , 12— 13, 34; V. C o n z e m i u s , dz. cyt., 60.

k o n c e rtu n ie było, a papież p rz y ją ł jedynie na a u d ie n c ji k ilk u członków o r­ k ie stry 24.

G. О. К e n t, w y d aw ca d o k u m en tó w n iem ieck ich dotyczących II w ojny św ia to w ej, p rze p ro w ad z ił b a d a n ia pod k ą te m p o lity k i W a ty k a n u w opinii d yp lo m ató w n ie m ie c k ic h 2δ. W o p arc iu o w nioski F r i e d l ä n d e r a (choć z zastrzeżen iam i) stw ierd ził, że papież nie m ia ł złudzeń co do p raw d ziw e j n a ­ tu r y n arodow ego socjalizm u i św iadom y był groźby dla K ościoła zw ycięstw a III Rzeszy. O b aw ia jąc się je d n a k kom unizm u, w ahał· się z p o tę p ien iem h i­ tle ry z m u u . B ard z ie j k ry ty c z n y w an a liz ie źródeł o k az ał się J. C o n w a y 27. Po n aszk ic o w an iu c h a r a k te ru i osobow ości P i u s a X II p ró b o w ał zro z u ­ m ieć a lte r n a ty w ę d e k la ra c ji p o tę p ien ia e k s te rm in a c ji Żydów. P ro te st, z d a ­ n iem a u to ra , nie m ógłby niczego zm ienić. W obec m o raln ej konieczności p ro ­ te sto w a n ia ze w zględu n a obow iązek d an ia św ia d ec tw a E w angelii, papież — w edług a u to ra — w y b ra ł po długiej re fle k s ji m ilczenie 28.

D ra m a te m su m ien ia P i u s a X II z a ją ł się G. N i с с о 1 i 29. W zw iązku z tym b a d a ł ko m p ro m is k ato lic y zm u niem ieck ieg o w obec an ty sem ity zm u . Z d an iem a u to ra zajęcie czynnej po staw y przez pap ieża oznaczało p rzem ienić w o jn ę w k ru c ja tę . P oniew aż p a ń s tw a k a to lic k ie zanikły, S to lica A postolska nie m ogła się id e n ty fik o w ać z żad n ą ów czesną ideologią. M ogła ty lk o głosić p o tę p ien ia ogólne, bez cy to w an ia im ion w in n y ch . T a p o staw a d oprow adziła do kom p ro m isu , k tó ry zn a la zł odbicie w kato licy zm ie n iem ieckim . T en k o m ­ p rom is tru d n o u sp ra w ie d liw ić w obec zagłady n aro d u . P ap ież u w ik ła n y w se­ rię zasad i uśw ięconych tra d y c ją postaw , nie ogłosił p o tęp ien ia, któ reg o do­ m ag ała się h itle ro w sk a p o g ard a dla ele m e n ta rn y c h p ra w lu d z k ic h 30.

P. 1Ή u i 11 i e r z a jm u ją c się p o lity k ą p a p ie sk ą w y k o rz y sta ł dorobek poprzedników , oraz k o rz y sta ł ju ż z a k t w a ty k a ń sk ic h stw ie rd z a ją c , że nie w p ro w a d zą one zasadniczej zm ian y w in te rp re ta c ji. W edług a u to ra zło było obecne, papież je ro zp o zn aw ał i c ierp iał, ale p rz e jm o w a ł się m niej złem a k ­ tu a ln y m niż przyszłym . N a bieżąco nie m ożna było apelo w ać do k ato lik ó w n iem ieckich p rzeciw ich rzą d o w i bez spow odow ania schizm y i rep resji. W i­ zja przyszłości d aw a ła p rio ry te t s tru k tu r o m K ościoła w E u r o p ie 3I.

Ch. F. D e 1 z e 11 oceniał pap ieża ujem n ie, n a p ap iestw o p a trz y ł w y ­ łącznie pod k ą te m p o lity c z n y m 32. P ap ie ż w czasie w o jn y i po w o jn ie u w ażał się za pap ieża ppkoju. U siłow ał d oprow adzić do pokoju. K iedy to n ie było m ożliw e, chciał p rz y n a jm n ie j zachow ać n e u tra ln o ść Ita lii. N ie docenił o d ej­ ścia H i t l e r a od tr a k t a tu m onachijskiego w m a rc u 1939 r.

U stępliw ość p o lity k i w obec h itle ry z m u , szczególnie w okresie w ojny, ro zw in ą ł М. M o u r i n. W p ra c y bez a p a r a tu nauk o w eg o u z a sa d n ia ł u stę p ­ liw ość W a ty k a n u w obec III R zeszy n ap ięc iem pom iędzy ZSSR a W a ty k a n em jeszcze od czasów m ię dzyw ojennych, od n ie u d a n e j a k c ji pom ocy d z ie c io m 33. N a te m a t p a p ie ż a P i u s a X II p u b lik o w a n o też n ie k tó re w ażniejsze 24 T a m że , 73, 98.

25 G. О. К e n t, Pope Pius X I ancl G erm any. S o m e aspects o f G erm an-

-V a tica n relations 1933— 1943, A m eric an H isto ric a l R eview 70(1964)59—78.

23 T a m że, 78; V. С ο η z e m i u s, dz. cyt., 63.

27 J. C o n w a y , T h e silence of Pope Pius XI I , R e v ie w of Politics

27(1965)105— 131.

28 T a m że, 131; V. C o n z e m i u s , dz. cyt., 64— 65.

29 G. N i с с о 1 i, S u lle re la zio n i fra S a n ta S ed e e T erzo Reich, B elfagor

20(1965)253—322.

30 G. N i с с о ł i, dz. cyt., 321.

31 P. L ’H u i 11 i e r, L a p o litiq u e d u V a tic a n dans la crise m ondiale,

R evue d ’h isto ire de la d eu x ièm e g u e rre m o n d ia le 16(1966)1—22.

32 Ch. F. D e 1 z e 11, P ius XI I , Ita ly and the o u tb re a k o f war, J o u rn a l of c o n tem p o rary h isto ry 2(1967)137— 161.

źródła ja k n o ty sporządzone przëz D. T a r d i n i e g o 34, b ila n s p o n ty fik a tu o p raco w an y przez s e k re ta rz a sp e cja ln eg o R. L e i b e r a ® , oraz in c y d en t zw iązany z liste m z 1940 r. k a rd y n a ła E. T i s s e r a n t a do k a rd y n a ła E. C. S u h a r d a , a rc y b isk u p a P a ry ż a , p rz e ję ty m przez gestap o w czasie re w iz ji w dom u a r c y b is k u p a 36. T i s s e r a n t w liście z 11 VI 1940 r. pisał, że w g ru d n iu 1939 r. p ro sił P i u s a X II o en c y k lik ę n a te m a t su m ien ia ch rz eśc ija ń sk ieg o i obow iązku p o słu szeń stw a sum ieniu. W liście ty m o strz e ­ gał p a p ie ż a o przy szły ch ocenach ty c h w y d arze ń . L ist został n a p is a n y n a z a ­ ju tr z po w y pow iedzeniu przez W łochów w o jn y F ra n cji. L ist w y ra ża ł z ra n io n ą dum ę k a rd y n a ła . S p ra w a żydow ska zaczęła się później, ale h isto ry c y zw ykle łączą ją z liste m T i s s e r a n t a .

P o dobnie w y jaśn io n o p o staw ę P a c e l l i e g o n a m ow ę k a rd y n a ła C h i­ cago G. M u n d e l e i n a z l8V 1937 r., w k tó re j k a rd y n a ł p ię tn o w a ł p rz e ­ śla d o w an ie k ato lik ó w n iem ieck ich przez H i t l e r a . P i u s X I m y ślał w ó w ­ czas o ze rw a n iu sto su n k ó w d y p lo m a ty c zn y c h z N iem cam i, a o d rad z ał m u to P a c e l i i . Jego w ypow iedź z 20 VI 1937 r. w sk a z u je n a te n d e n c ję czek an ia w k o n flik c ie p ań stw o -K o śc ió ł w N iem czech. T ę p o lity k ę u d o k u m e n to w a n ą w II tom ie a k t w a ty k a ń sk ic h , w y su w a się rów n ież w obec p óźniejszej p o sta ­ w y P i u s a X I I 37. W yjaśniono też genezę e n c y k lik i P i u s a X I M it b re n ­

n e n d e r Sorge p o tę p ia ją c e j faszyzm . R. L e i b e r w sk az ał n a je j zbaw czy

c h a r a k te r w N ie m c z e c h ю. A. M a r t i n i w ykazał, że ogólną re d a k c ję zd e­ cydow ano podczas p o b y tu d eleg a cji ep isk o p atu niem ieckiego w R zym ie 16 1 1937 r. P ierw szy p ro je k t po d ał k a rd y n a ł M. F a u l h a b e r . S e k re ta rz sta n u E. P а с e 11 i p o p ra w ił ją osobiście oraz dołączył długi passus o k o n k o rd a ­ cie p rz y p o m in ają cy rząd o w i n ie m ie ck ie m u jego o b o w ią z k i89. T a k w ięc P a- c e l l i b r a ł u d ział w p rzy g o to w a n iu e n c y k lik i p ię tn u ją c e j h itle ry z m .

P odczas zalew u p u b lik a c ji p isa n y ch w d u ch u H o c h h u t h a u k az ały się ta k ż e a r ty k u ły o d ziała ln o śc i n u n cju szó w p ap iesk ich w obronie Żydów w S ło w acji i R um unii. O k u p a c ja S ło w acji w 1944 r. p rzez w o jsk a n iem ieckie położyła k re s tej m is ji40. J. L e v a i41 z e b ra ł d o k u m e n ty z a rc h iw ó w p a ń ­ stw ow ych n a W ęgrzech św iadczące o działalności n u n c ju sz a A. R o 11 y w B udapeszcie n a k orzyść Żydów ; ta k ż e papież w y słał te le g ra m 25 V I 1944 r. do r e g e n ta H o r t h y ’e g o z p ro śb ą o pom oc Ż y d o m 42. P odobne u w ag i m ożna ■ odnieść do k sią żk i P. L ap id a, k tó r y p o zy ty w n ie p rz e d sta w ił sta n o w isk o p a ­ pieża w obec Ż y d ó w 4S. A u to r p rz e d sta w ił tezę, że spośród osobistości żydow ­ skich jed y n ie w ie lk i ra b in H e r z o g życzył sobie ogłoszenia p o tę p ien ia p rz e ­ ś la d o w a n ia Żydów , a le u stą p ił po p rz e d sta w ie n iu m u m otyw ów przeciw t a ­ k iej d e k la ra c ji. W edług tegoż a u to ra p ap ież p o śred n im d ziała n ie m ocalił życie 860 tys. Ż y d ó w 44, ale w y d a je się to c y frą znacznie z a w y ż o n ą 45.

34 Pio XI I , C ittà del V aticano 1960.

35 R. L e i b e r , P ius XI I , S tim m e n d e r Z eit 163(1958)81—100. 38 J. N o b é c o u r t , dz. cyt., 197—203.

37 A. M a r t i n i , P io X I I e H itler, L a C iv iltà c a tto lica 116-1(1965)342’—354. 38 R. L e i b e r , „M it b re n n en d e r S o rg e”. M ärz 1937—M ärz 1962, S tim m e n d e r Z eit 169(1962)417—426.

39 A. M a r t i n i , I l cardinale F aulhaber e l’enciclica „M it b ren n en d er

S o rg e”, A rc h iv u m h isto ria e p o n tific ia e 2(1964)303—320.

40 F. С a V a 11 i, L a S a n ta Sed e contro le d ep o rta zio n i degli ebrei dalla Slova cch ia d u ra n te la seconda guerra m ondiale, L a C iv iltà C a tto lica 112-IIL

(1961)3— 18; A. M a r t i n i , L a S a n ta S ed e e gli eb rei d élia R o m ania d u ra n te

la seconda g uerra m ondiale, ta m że , 449—463.

41 J. L e v a i , G eh eim e R eichssache. P a p st P ius XI I . h a t n ic h t g esch w ie­

gen. B erich te. D o ku m en te. A k te n , K ö ln 1966.

42 T a m że, 69.

43 P. L a p i d e , T h e last th re e popes and th e Jew s, L ondon 1967. 44 T a m że , 269.