IGOR KĄKOLEWSKI KRZYSZTOF OLENDZKI
S trefa południka 20: M it czy rzeczywistość?
Wokół problem atyki badań porównawczych M ariana M ałowista
nad historią Europy Środkowowschodniej
„Po roku 1945 o Europie Środkowowschodniej nikt nie mówił: dzieliła los N ini-
щ i Tyru” — otw ierał dyskusję w 1987 roku na łam ach paryskich „Zeszytów Literackich” T. G. A s с h esejem „Czy Europa Środkowa istnieje?”. Opowiadając się za użytecznością tego term inu, który „przypomina o losie co najm niej kilku narodów Europy” 1, autor głosił narodziny nowej Europy Środkowowschodniej ro zumianej nie jako region geograficzny, jak np. A m eryka Środkowa, ani też dzie więtnasto- i dwudziestow ieczny m it historyczny, który w yszedł spod pióra P. d e la G a r d e , czy F. N a u m a n a , w postaci niem ieckiej Mitteleuropa. Nowa Euro pa Środkowowschodnia jawiąca się w twórczości С z. M i ł o s z a , M. K u n d e r y , V. H a v e l a, J. B r o d s k i e g o , T. V e n c l o v y , czy M. E l i a d e 2, „nie jest państwem — jak tw ierdził Kundera — lecz kulturą, losem ” 8 ukształtow anym tyleż przez polską „Solidarność”, co cierpiących w ciszy teraźniejszych Rumunów. Lecz obok tej Europy Środka, będącej „królestwem ducha” w ygnańców — intelektuali stów, nawiązujących do dawnej koncepcji Palacky’ego i Masaryka Europy Środko wowschodniej rodziny m ałych narodów — od początku lat osiem dziesiątych odżywa i rekonstruuje się idea niem ieckiej M itteleuropa. Trwa zażarta dyskusja nad jej aktualnością w w ydaw nictw ie SPD „Die Neue G esellschaft/Frankfurter H efte”, z drugiej zaś strony w zw iązanym z partiam i U nii „Rheinischer Merkur”. Podobnie w Austrii ÖVP i jej m iesięcznik „Wiener Journal” zainspirował debatę poświęconą Europie Środkowowschodniej, zaś lew icow o alternatyw ny krąg osób skupionych wokół slaw isty M. Pollacka zorganizował w 1986 r. sympozjum pt. „Heimat M ittel europa” *.
Podstawowym celem naszego artykułu jest przypom nienie prac kilku w ybitnych badaczy dziejów społecznych i gospodarczych, ich metod, założeń i poglądów na genezę Europy Środkowowschodniej jako autonomicznej strefy historycznej.
Problem czy Europa Środkowowschodnia istnieje jako odrębna strefa Starego Kontynentu ma co najmniej dziew iętnastow ieczne korzenie, zarówno w p
ublicysty-1 T. G. A s с h, Czy Europa Środkowa istnieje, „Zeszyty Literackie” t. XVII, 1986, s. 25 nn.
2 Por. teksty zamieszczone w dziale „Europa Środka” w paryskich „Zeszytach Literackich” w latach 1985—1987.
3 Cyt. za B. T o r u ń c z y k , O królach i duchach z opowieści wschodnioeuropej skich, „Zeszyty Literackie” t. X X , 1987, s. 32.
4 Por. om ówienie dyskusji u A. W o l f f - P o w ę s k i e j , Mitteleuropa — ziem ia obiecana, „Przegląd Zachodni” t. XLIV, 1988, s. 1—25 oraz artykuł J. P a j e w s k i e -8o, Mit: Mitteleuropa, idea, ideologia, legenda? tam że, s. 25—33.
ce, jak i w nauce historycznej. W ydaje się, że m ożna m ów ić gen eraln ie o czterej, próbach wyodrębnienia sp ecyfik i cyw ilizacyjn ej tego regionu à tra vers les siècles:
1. Jako strefy etnohistorycznej z dom inującym substratem sło w ia ń sk im 5 ksztal- towanym w trakcie w iek ów przez spotykające się na tych teren ach fa le kulturowe; łacińsko-zachodnią, w głów nej m ierze n iem ieck ą {K u ltu rg efä lle)9 oraz azjatycko, wschodnią;
2. Jako strefy geopolitycznej; w ym ien ić tutaj trzeba w sp om n ian e ju ż niemieckie dziew iętnasto- i dw udziestow ieczne koncepcje M itteleuropa i Zwischeneuropa oraz ideę Masaryka — Europy Środkow ow schodniej m ałych n arod ów lekceważących et- niczne lin ie podziałów na rzecz w spólnoty p olitycznych in te r e s ó w 7, ukształtowanych przez podobne losy historyczne;
3. Jako nowej strefy cyw ilizacyjn ej; naszkicow anej na początku koncepcji, ucie rającej się w spółcześnie na przełom ie la t siedem d ziesiątych i osiemdziesiątych; jej charakterystyczną cechą jest program ow y ahistorycyzm , z od rzuceniem wszelkich m itów historycznych, które sztucznie tw orzyłyb y gen ezę tej strefy; akcent pada tutaj nie tyle na historyczne tło, co na w sp óln otę k u ltu row ą n arod ów środkowo europejskich; jej autorzy w yraźnie m anifestu ją p ersp ek tyw ę przyszłości: chęć wy rwania się spod dyktatu historii i zaprow adzenia n ow ego powszechnoeuropejskiego ładu w tej części kontynentu;.
4. Jako strefy geograficzno-historycznej; przykładow o w ym ień m y jedną z pier w szych w historii porów naw czej prób w y ja śn ien ia gen ezy w czesn onow ożytn ej Euro py Środkowowschodniej jako autonom icznej strefy gospodarczej, która wyszła spod pióra prof. M a r i a n a M a ł o w i s t a i jego uczn iów w ostatn im dwudziestoleciu; 1 natom iast z zakresu h istorii struktur sp ołeczn opolityczn ych n ależy wspomnieć o w ydanej w Paryżu w połow ie la t osiem d ziesiątych rozpraw ie w ęgierskiego me- d iew isty J. S z ύ c s a 8, ucznia I. B i b o 15.
Jak zatem widać, od przełom u lat sześćdziesiątych i sied em d ziesiątych proble m atyka środkowoeuropejska zaczyna zdobywać w historiografii porów naw czej coraz w ażniejsze m iejsce. Jest to zapewne w yrazem m.in. odradzających się poszukiwań tożsam ości historycznopolitycznej elit in telek tu aln ych tego regionu. N ależy przy
5 Por. J. K ł o c z o w s k i , Europa słow iańska w X IV—X V w., W arszawa 1984. 6 Por. przykłady u W. W i p p e r m a n n a , Der D eutsche Drang nach Osten.
Darmstadt 1981 oraz В. Z i e n t a r a , Z zagadnień term inologii historycznej „Drang nach Osten”, [w:] Społeczeństwo, gospodarka, kultura. S tu d ia ofiarow ane M. Malo- w istow i w 40-lecie pracy naukow ej, W arszawa 1974, s. 425—433.
7 Oprócz prac w ym ienionych w yżej por. om ów ienie A. W o l f f - P o w ę s k i e j , op. cit., s. 16—19.
8 Por. zwłaszcza M. M a ł o w i s t , W schód a Zachód E uropy w X I I I — X IV wieku. Konfrontacja stru ktu r społeczno-gospodarczych, W arszaw a 1973 oraz artykuły tegoż: The Problem of the Inequality of Economic D evelopm ent in Europe in the Later Middle Ages, EHR t. X IX, 1966; Problem s of the G row th of the N ational Economy of Central Eastern Euprope in Late M iddle Ages, JEEH t. I ll, 1974; Continual Trends and Social D evelopm ents in Central Europe. T he B altic C ountries and the Polish- Lithuanian com m onwealth, [w:] State and Society in Europe fro m the X V tlx to the X V IIIth Century, wyd. J. P e l e ń s k i , W arszawa 1981 oraz n ied ru k ow an y referat wy głoszony na X X III sesji K om isji H istorycznej P olsk o-W ęgiersk iej, która odbyła się w W arszawie w dniach 6—7 października 1986, pt. „Jedność i podział Europy -7 Średniow iecze”; por. także tegoż autora, Croissance et regresion en Europe, Paris 1972. N ależy w ym ienić rów nież zbiór artyk ułów h istoryk ów w ęgiersk ich i polskich:
East-Central Europe in Transition fro m X V th to X V IIth C entury, w yd . A. M ą c z a k , H. S a m s o n o w i c z i P. B u r k e , Cambridge 1985.
8 J. S z ù c s , Les trois Ewropes, P aris 1985.
10 I. B i b o , Misère des petits Etats d ’Europe de l’Est, Paris 1984, wybór prac dotyczących głów nie X IX w . Ś w iadom ie p om ijam y w ty m m iejscu obszerną literaturę porównawczą dotyczącą dziejów Europy Środkow ow schodniej w X IX i X X w.
w o kOł b a d a ń m. m a ł o w i s t a n a d e u r o p ą Śr o d k o w o w s c h o d n i ą 3 0 3
puszczać, że na fakt ten m iał w p ły w dynam iczny w latach sześćdziesiątych rozwój myśli społecznej w uniw ersytetach Budapesztu, Pragi i W arszawy. Z drugiej strony wzrasta zainteresow anie historiografii Zachodu dziejam i Europy Ś rod k au . Dlatego chyba warto na tym tle przypom nieć koncepcje stworzone w szkole Małowista oraz ich kontynuacją. P ew n a cząść w yników i konkluzji M. M ałowista inspirowa nych przez m arksow ską m etodą analizy historycznej już została bądź w łaśnie jest weryfikowana przez now sze badania i m etody. Jednakże w yzw aniem dla historyków pozostaje ciągle szeroka p erspektyw a porównaw cza, którą sią posługiwał.
Zastanawiając sią nad inspiracjam i, które doprowadziły do powstania tez pro fesora M ałowista, w sposób najbardziej pełny w yłożonych w pracy „Wschód a Za chód Europy”, przede w szystk im trzeba przypom nieć m odel regionu historyczno- gospodarczego, który stw orzył Γ. B r a u d e l w „Morzu Śródziemnym i św iecie śródziemnomorskim w epoce Filipa II” 4 Jest to obraz autonomicznego „świata gospodarczego” (économie m onde, W eltwirtschaft), zam kniętej przestrzeni ekono miczno-społecznej w znaczeniu eine W elt fü r sich (Un m onde en soi) 18. Obok po działów w ew n ątrz spolaryzow anego regionu, Braudel szkicow ał obraz kontynentu europejskiego w id zian ego z p ersp ek tyw y śródziem nom orskiej, podzielonego na czte ry strefy, cz y też jak sam p isał „cztery przesm yki biegnące w zdłuż południków — ■— z których każdy zw iązany jest silniej lub słabiej z ciepłym morzem dostarczającym bogactw” 4 P rzesm yk i te, bądące „czterem a w ycin k am i historii” to przesm yk ro syjski, polski, n iem ieck i i francuski. Ich szkielet konstruuje sieć dróg handlowych, którymi przepływ ają tow ary z południa na północ i odwrotnie. Przesm yk rosyjski w XVI aż po X V II w . p ozostaje jeszcze na zew nątrz mikrokosmosu ekonomiki Europy. Jego w ek tor b iegn ie w zd łu ż Wołgi, zw łaszcza po podboju chanatów kazań skiego (1551) i astrachańskiego (1556) i silnie w iąże Moskwą z Morzem Kaspijskim, a przez nie z Persją, z której p łyn ie do R osji przede w szystk im złoto i południowe korzenie. Inna m acka rosyjskiego handlu zwrócona była w kierunku K onstantyno pola 15.
Drugi p rzesm yk — nazw any polskim — flankujący od zachodu rosyjski, rozciąga się wzdłuż p ołudnika 20 na przestrzeni od B ałkan ów po Gdańsk. Od początku XVI w. nie jest on już zw rócon y jak w średniow ieczu ku Morzu Czarnemu zablokowanemu przez O sm anów p o zdobyciu K a ffy (1475), K ilii i Białogrodu (1484), lecz w stroną Półwyspu B ałkań skiego. P row ad zi od B ałtyk u do D unaju i dalej aż do Stam bułu. Z południa p łyną nim produkty Lew antu, przede w szystkim pieprz i korzenie. Z północy zaś, tranzytem przez R zeczpospolitą, zachodnie sukna i inne produkty rzemiosła. S trefa ta zależna była od handlu i w ogóle gospodarki Bałtyku, łączącego w XVI w. G dańsk, „oko R zeczposp olitej” i inne porty tego regionu z rynkami: n ider landzkim, an gielskim , francuskim , portugalskim i hiszpańskim , do których dociera stąd żyto, pszenica, rozm aite tow ary leśne. Patrząc na ogólnoeuropejską wym ianą towarów, region w zd łu ż 20 południka m ożna za Braudelem określić jako strefą tranzytową, której k luczow ym terytorium pozostaw ało p olsk o-litew sk ie państw o Jagiellonów, trak tow an e jako strefa w oln ej w ym iany, dająca m ożliw ość „wolnego przewozu, p rzy m in im aln ej w ysok ości ceł i m yt” 1*. Pośredniczyła ona w obrocie
11 Św iadczy o tym m.in. fak t założenia w 1974 r. periodyku „East Central Europe” ukazującego sią w Pittsburgu; por. także jedenastotom ow ą A H istory of East Central Europe, w yd. P. F. S u g a r, D. W. T r e a d g о 1 d, S eattle 1974.
u F. B r a u d e l , M orze Śród ziem n e i św ia t śródziem nom orski w epoce Filipa II
t. I, Gdańsk 1976, s. 207 nn.
18 T e n ż e, La d yn a m iq u e d u capitalism e, P aris 1975. “ F. B r a u d e l , M orze, s. 209.
15 C harakterystyka przesm yku rosyjskiego tam że, s. 209—214.
towarowym m iędzy Północą a Południem oraz Wschodem i Zachodem. Jej pozycję i dynam ikę rozwoju, m iał kształtować przede w szystkim dalekosiężny handel mię. dzynarodowy i aktyw ność zachodnich kupców (Gäste) na rynkach lokalnych Europ·.· Środkowo-wschodniej.
Na południe od Rzeczypospolitej, w ramach przesm yku „polskiego” wspierały g0 dw ie podstrefy. W handlu krótkodystansowym chodziło w głównej m ierze o eksport w in z Moraw do Polski oraz o handel żywcem , idący zwłaszcza z Mołdawii. Wołów dostarczały rów nież rejony hodowlane Podola, Rusi, Wołynia. Towar ten wysyłany był dalej do Niem iec, W enecji, Anglii. Na południe za Krakowem, Lwowem, Gala- czem, odbijając od niebezpiecznych z racji wojen Węgier, biegł długi szlak handlowy poprzez Bałkany do Konstantynopola. W ędrowały nim futra, skóry, bursztyn, tanie sukno polskie, lub bardziej luksusow e i droższe zachodnie oraz wyroby żelazne. W odwrotnym kierunku napływ ały jedwabie, korzenie, konie. D eficyt dominował w bilansie polskiego handlu w kierunku południowym . Jego obroty handlowe nie dają się porównać z wym ianą w kierunku równoleżnikowym , łączącym Rzeczpospo litą z kolejnym przesm ykiem , „niem ieckim ”, rozciągającym się m iędzy Mozą czy Renem z jednej strony, a Odrą i W isłą z drugiej, od południa zaś obejmującym Italię, a zwłaszcza jej północną część. N iem niej znaczenie handlu skierowanego południkowo na Orient w przesm yku „polskim ” tłum aczy przecież specyfikę cywili zacyjną tej strefy, odbieranej jako region zetknięcia się dwóch św iatów — zachodnie go i orientalnego, czego sw oistą syntezę odnajdujem y w postaci polskiego sarna- tyzmu, lub też lokalnych kultur diaspory żydow skiej i ormiańskiej.
Przechodząc do om ówienia modelu regionu historycznego w pracy M. Malowista „Wschód a Zachód Europy” już na początku trzeba w skazać podstawową różnicę z koncepcją Braudela. Tego drugiego interesuje bowiem równoleżnikowa linia po działu (środkową część tej osi stanow i m asyw na bariera Alp) pom iędzy Południem a Północą kontynentu europejskiego, w yraźnie czytelna w źródłach epoki. W pracy prof. M ałowista — odwrotnie — podział Europy ma przebiegać południkowo między Wschodem a Zachodem. Jest rozpatrywany w głów nej m ierze poprzez pryzmat ponoć często powracającego na seminariach Marcelego H a n d e l s m a n a w latach trzy dziestych pytania w ciąż bardzo aktualnego —■ o genezę zacofania Wschodu wobec Zachodu Europy; czy też bardziej ogólnie — o problem atykę nierówności w rozwoju gospodarczym danych regionów geograficzno-historycznych, którą Małowist bada! także na przykładach azjatyckich, afrykańskich i latynoam erykańskich. W swych pracach próbował on przedstawić w skali m akro dzieje regionu Europy Środkowo w schodniej i Południowowschodniej, głów nie zaś struktur społeczno-gospodarczych istniejących na obszarach od Bałtyku po A driatyk i Morze Czarne. Od zachodu region ten sięgał granic Św iętego Cesarstwa Rzymskiego, przy czym Niem cy zostały określone jako „peryferium Europy Zachodniej”. Jego wschodni limes stanowił Ural. Inaczej również niż francuski historyk, M ałowist akcentował rolę handlu tran zytowego w kształtowaniu dynam iki rozwoju tego regionu. Jego zdaniem, wbrew opiniom starszej historiografii, tranzyt jedynie pobudzał rytm życia ekonomicznego nie będąc jego głów nym m otorem 17. Natom iast zapewne pod w pływ em interpretacji neom althuzańskich w ysuw anych w latach czterdziestych i pięćdziesiątych w dobie słynnej dyskusji, do której sam w niósł znaczny udział, w okół czternasto- i piętnasto- w iecznego kryzysu epoki Czarnej Śmierci, podkreślał fakt słabszej gęstości zalud nienia wschodniej części Europy ls. Chronologicznie otworzył autor „Wschodu a Za
17 M. M a ł o w i s t , T he Problem of the Inequality, s. 21 η.
18 T e n ż e , Wschód a Zachód, s. 19 nn.; t e n ż e , Problems of the Growth of the National Economy, s. 320 nn.; por. rów nież na tem at tego regionu podobną opi nię H. S a m s o n o w i c z a , A. M ą c z a k a , Feudalism and Capitalism: A Balance
W O K Ó Ł B A D A f ł M . M A Ł O W IS T A N A D E U R O P Ą Ś R O D K O W O W S C H O D N IĄ 305
chodu Europy” sw e rozważania od naszkicowania przebiegu fazy długofalowego wzrostu ekonomiki tej połaci Europy w okresie dwunasto- i trzynastowiecznych ruchów migracyjnych — zjaw iska kolonizacji w iejsk iej i m iejskiej na tak zwanym prawie niemieckim. Faza wzrostu, oprócz ziem ruskich spustoszonych w połowie XIII w. przez Mongołów, na rozległych terenach Europy Środkowowschodniej m iała trwać od XIII do końca X V w., a nawet znaczną część X V I w. Na Bałkanach, od połowy XIV w. sukcesyw nie niszczonych przez najazdy Osmanów, dopiero w drugiej nolowie następnego stulecia po zakończonym dziele podboju pojaw iły się szanse wzrostu gospodarczego. Punkt końcowy środkowoeuropejskiej prosperity stanow ił schyłek XVI i pierwsza połowa XV II w . — okres, w którym w Europie Środkowo wschodniej w ystąpiły zjawiska załam ania koniunktury, recesji gospodarczej oraz „refeudalizacji” struktur społecznych. Pokazują to dobitnie przykłady Rzeczypospo litej, Węgier, Czech i terytoriów rumuńskich oraz bałkańskich. Odmiennie rzecz się miała w Rosji, która dzięki w schodniem u teatrow i ekspansji m ilitam o-gospodarczej rozpoczęła w tym czasie budowę sw ej potęgi politycznej.
W tale zarysowanym rozwoju dziejów wzrostu i recesji strefy środkowowschod- nioeuropejskiej wyróżniał M. M ałowist dwa w ażne m om enty różnicujące dzieje Wschodu i Zachodu Europy. Pierw szy to kryzys stru k tu raln y19 w XIV /X V w . w Euro pie Zachodniej. Drugi to epoka zapełniania luk dem ograficznych na Zachodzie, szesnastowiecznej „rewolucji cen” i w konsekw encji sanacji ekonom iki oraz nakrę cenia wczesnonowożytnej koniunktury. W św ietle tego, o czym była m ow a wcześniej, wyraźnie widać z takiej perspektyw y odrębność dróg rozwojowych obydwu części kontynentu, ich dyssynchronizm .
Na tym tle dziejów głów nych trendów społeczno-gospodarczych, jakie objęły interesujący nas region, rysow ał prof. M ałowist obraz jego podziału na cztery „strefy dynamicznego rozwoju”, ciągnące się rów noleżnikow o20, n ie zwracając uwagi na ich charakter etniczny, ani przynależność polityczną, która odgrywała zdaniem autora mniejszą rolę w epoce przed w ykształceniem się rynków narodowych.
I. Strefa północna, silnie zurbanizowana, obejmująca południowe wybrzeże Morza Północnego oraz basen Morza Bałtyckiego. Jej oś w ytyczały szlaki kom unikacyjne łączące Brugię z Nowogrodem W ielkim i z jego zapleczem handlowym w północno- zachodniej Rosji. Od XV/X VI w. rozw ijał się na jej terenach handel tranzytowy głównie dzięki kupcom niderlandzkim i angielskim , w cześniej zaś — od X III w. — dzięki Hanzeatom docierającym ze sw ych portowych faktorii rozsianych po w ybrze żach Morza Północnego i B ałtyku, z jednej strony do Skandynawii, z drugiej zaś kierującym się na Południe ku bogatym w kopalne kruszce Karpatom. Strefa ta
of Changes in East-Central Europe, [w:j East-Central Europe in Transition, s. 8.
Autorzy traktują regiony K orony polskiej, historycznych Węgier, później turec kich posiadłości na Bałkanach, Czech, Brandenburgii, M aklemburgii w raz z Danią oraz południe Francji, Hiszpanię, Portugalię jako drugą strefę populacyjną szesna stowiecznej Europy, o gęstości zaludnienia 8 do 15 osób na km*. Dla porównania pierwsza strefa, do której zaliczyć należy północno-w schodnią Francję, N iderlandy, Anglię, Włochy oraz północną Baw arię i Szwabię, długi pas terytoriów sięgający od Neapolu do Antwerpii, zam ieszkiw ało około 20 osób na km*. Do trzeciej strefy, którą zam ieszkiw ały około 2 osoby na km*, należy zaliczyć Norwegię, Szwecję, Finlandię, Litwę oraz Ruś.
10 W sprawie depresji gospodarczej w yw ołanej załam aniem się długofalowej koniunktury M ałowist opowiadał się bardziej za zdaniem K osm inskiego niż Postana; Por. M. M a ł o w i s t , Studia z dziejów rzemiosła w okresie kry zy su feudalizm u na Zachodzie Europy w X IV i X V w ieku, W arszawa 1954.
80 M. M a ł o w i s t , W schód a Zachód s. 25— 28 oraz The Problem of the Inequa- Щ , s. 19 пп.; Problems of the Growth, s. 328 пп.; por. także H. S a m s o n o w i c z , A. M ą с z a k, op. cit., s. 7 nn. oraz J. K ł o c z o w s k i op. cit.
m iała stać się znana w X V i XVI w. z produktów rolnych (zbóż i upraw przemysło w ych, jak len czy konopie) oraz leśnych: sm oły, dziegciu, wosku, potażu, drewni i futer. Jej szybki rozwój na przełom ie X IV i XV w. sprzyjał kształtowaniu si<, silnych państw jak Prusy Krzyżackie.
II. Strefa środkowa, przejściowa, obejmująca W ielkopolską, Mazowsze, Litwę i w iększą część Rusi, która w skutek produkcji rolniczej i eksportu towarów leśnych stanow iła bogate zaplecze dla strefy bałtyckiej. Jednocześnie od schyłku średnio w iecza jej zachodni skraw ek (Wielkopolska) w raz ze Śląskiem , Łużycami, Morawami tw orzył dzięki produkcji tekstylnej sw oistą industrialną podstrefę, subcentrum całego regionu nazwane przez H. S a m s o n o w i c z a i A. M ą c z a k a „małym Zachodem” 21.
III. Strefa kruszcowa lub górska, której oś stanow iły góry kotliny czeskiej, Karpaty i A lpy Transylwańskie. Rozciągała się ona na obszarach K rólestw a Czeskiego i W ęgierskiego w raz ze Słow acją i Siedmiogrodem. Odnajdujemy tu zasobne doża srebra, złota, miedzi, ołowiu, cyny, soli, eksploatowane i eksportowane do Europy Zachodniej od X III do X IV i po przerwie również w drugiej połow ie XV w. Poza tym tereny te specjalizow ały się w produkcji i eksporcie bydła, skór, wosku, futer i barwników tekstylnych, np. czerwca. Strefę tę przenikała sieć dróg handlowych biegnących ze środkowych i południowych Niem iec. Podobnie jak na Północy, także i tutaj pow stały w trakcie trw ającej od X III do X V w. koniunktury gospodarczej silne królestwa: Czech (XII do XIV w.) i W ęgier (XIV w.). Również w tej strefie tkw ił punkt ciężkości monarchii ostatnich Piastów a i później polityczne centrum państwa Jagiellonów.
IV. Strefa obejm ująca zachodnią część Bałkanów, Serbię i Bośnię, która przeży w ała rozkwit gospodarczy w XIV i pierwszej połow ie X V w . Jej obszary stały się znane również dzięki eksportow i bogactw kruszcowych: srebra i . ołow iu oraz złóż m iedzi i żelaza. I tutaj zaobserwować można rozwój silnych państw — jak Bośnia (XIV w.), zwłaszcza zaś efem erycznej m onarchii serbskiej Stefana D uśana (zm. 1358).
V. Strefą zajm ującą mniej naszą uwagę w tym przypadku, flankującą od po łudniowego wschodu Europę Środkowowschodnią i południową, była strefa czarno- m orsko-nadkaspijska, ze starym i azjatyckim i szlakam i kom unikacyjnymi, której rozkwit przypadł na okres P ax Mongolica.
Choć w e w szystkich czterech głów nych strefach podstaw ę utrzymania większej części społeczeństw a stanow ił sektor agrarny i w ym iana na rynkach lokalnych, M ałowist w yodrębniał je patrząc z perspektyw y międzynarodowego obrotu towarów i handlu długodystansowego. Fakt dużej podaży i eksportu na Zachód produktów rolnych, leśnych oraz surow ców kruszcowych przy jednocześnie rosnącym od przeło
mu trzynastego i czternastego w ieku popycie na im port towarów rzemieślniczych i luksusow ych zarówno zachodnich jak i lew an tyń sk ich 22 stał się przesłanką do stw orzenia obrazu w czesnonowożytnej ekonom iki środkowoeuropejskiej kojarzącej się z obszarami kolonialnym i. M odelowy obraz życia gospodarczego tej części konty nentu m iały charakteryzow ać28:
1 . Specjalizacja gospodarki regionu środkowoeuropejskiego w uprawach mono- k u ltu row ych 24 i wydobyciu kruszców, w ym uszająca bardziej ekstensyw ne oraz p ry
-я H. S a m s o n o w i c z , A. M ą с z a k, op. cit., s. 18.
28 Na te tem aty por. również J. T o p o l s k i , A Model of East-Central European
Continental Commerce in the X V p h and First Half of the X V IIth Century, [w-I
East-Central Europe in Transition, passim.
28 Por. przede w szystkim A. M a ł o w i s t , Wschód a Zachód, s. 373—380. 2ł L. 2 y t к o w i с z, Trends of Agrarian Economy in Poland, Bohemia end
Hungary from the Middle of the X V th to the Middle of the X V IIth Century, |w:l
W O K Ó Ł B A D A Ń M . M A Ł O W I S T A N A D E U R O P Ą Ś R O D K O W O W S C H O D N IĄ 307
niitywne form y organizacji produkcji oparte na pańszczyźnie poddanych chłopów
{Çutswirtschaft — na w sch ód od Łaby) lub pracy lu dności niew olnej (ćiflik — w os
m ańskiej A natolii i M aced on ii)2S.
2. N apływ kupców , k ap itałów i tech n ik w ym iany handlow ej z zachodu Europy, zwłaszcza na przełom ie, piętnastego i szesnastego w ieku, oraz z czasem dominacja
Gäste na rynkach w ew n ętrznych.
3. Poszerzenie ryn k u zew nętrznego, kosztem ograniczenia lokalnego obrotu p ie
niężno-towarowego prow adzące do p om niejszenia funkcji pieniądza, naturalizacji renty oraz pow odujące n iep om yślną sytuację średnich i m ałych miast i ich agrary- zację“ ■
4. O graniczenie efek tyw n ego popytu na rodzim e tow ary m iejsk ie w skutek ubo żenia warstw ch łop skich i m niej zam ożnej, nader zaś licznej w tym regionie, drobnej szlachty, z korzyścią dla w ielk iej w łasn ości ziem skiej.
5. Użycie p rzez elity feu d aln e znacznej części dochodów eksportowych na kon sumpcję im portow anych dóbr luksusow ych, w n iew ielk im stopniu zaś na cele pro dukcyjne — działalność sprzyjająca petryfikacji układów ekonom icznych i spo łecznych.
Przedstawiony schem at recesji w czesnonow ożytnej ekonom iki Europy Środkowo wschodniej w n iek tórych m om entach zdeterm inow any został przez marksowską m e todę analizy historycznej. D otyczy to na przykład niedoceniania przez M ałowista roli konsumpcji lu k su sow ej jako czynnika pobudzającego w zrost gospodarczy. W y maga z pew nością jeszcze w ielu u ściśleń , czasem w eryfikacji i przyjęcia nowych metod badawczych.
Tezy, które staraliśm y się w yżej przedstaw ić, stanow iły wyraźną inspirację dla koncepcji św iatow ych stref handlow o-gospodarczych, którą przedstawił w swym dziele „The M odern W orld-System ” I. W a l l e r s t e i n 27. Postanow ił on ukazać nie tylko lin ie d zielące ryn ek i gospodarkę europejską, lecz przede w szystkim św ia towe podziały n ow ożytn ej ekonom iki, choć i tutaj punkt ciężkości spoczywa na europejskiej économ ie m onde. P odobnie jak u M ałowista i Braudela, także w pracy tego autora h and el d ługod ystansow y stanow i w ażn e kryterium podziału mapy spo łeczno-gospodarczej X V I i X V II w ieku.
I strefa w yróżnion a przez n iego to tak zw ane core states, do których zaliczyć trzeba Anglię, N id erlan d y oraz Francję, now ożytne m ocarstw a handlow e nastawione w głównej m ierze n a eksport tow arów luksusow ych i im port surowców.
II strefa — bardziej m oże p asow ałoby tu określenie grupa (gdyż pozbawiona jest w zasadzie geograficznej spoistości) p aństw i krajów to sem iperyferia, czyli obszary, które będąc w X V i X V I w . m ocarstw am i później spadają do rangi terytoriów, na których odbyw a się jed ynie handel kom isow y lu b tranzytow y (Portugalia, Hiszpania), bądź też ograniczają się tylko· do roli bankierów potęg kolonialnych, same zaniedbu jąc działalność handlow ą (np. Genua, W enecja). Z drugiej strony do roli sem ipery- feriów aw ansu ją bardziej lub m niej udanie kraje słabiej rozw inięte, na przykład Szwecja (od p ołow y X V II w.) czy też Szkocja (po unii 1707 r.).
III grupa to ta k zw an e peryferia, które stan ow iły zacofane fragm enty rynku światowego. W chodzą tutaj w rachubę obszary podbitych przez Europejczyków
25 M. M a ł o w i s t , C om m ents on the Circulation Capital in East-Central Europe, tam że, s. 109— 127.
M. B o g u c k a , T h e T ow ns of East-C entral Europe fro m the X lV th to the KVIlth C entury, tam że, s. 97—108.
27 I. W a 1 1 e r s t e i n, T he M odern W orld-System t. I—II, N ew York 1974— 1980, Por. zw łaszcza t. I, rozdz. II, V i VI.
obydwu Ameryk, z drugiej zaś strony rów nie kolonialne obszary Europy Środkowo- wschodniej. Profil w ym iany handlow ej zdom inow any jest tu p rzez import dóbr luksusow ych i eksport surow ców m ineralnych, bądź też produktów rolniczych.
Czwartą kategorię, m niej nas w tym m iejscu in teresującą, tw orzą obszary na- zw ane przez W allersteina external arena, cz y li tereny leżące poza europejskim system em św iatow ym , na przykład Rosja w XVI w. lub basen O ceanu Indyjskiego stanow iący zam knięty w sobie kosmos gosp odarczy28.
Lecz taki obraz, rozpatrywany w yłącznie od strony koneksji i obrotów handlo w ych, nie stanow i dla W allersteina podstaw owego kryterium podziału św iata eko nomicznego. Św iatow y system k apitalistyczny k ształtujący się w X V I w . polegał nie tylko na istnieniu rozw iniętych i zacofanych rynków, le cz przede w szystkim na św iatow ym podziale pracy, który stym u lu je rynek. S y stem k ap italistyczn y zakłada bowiem istnienie obok siebie różnych pod w zględem rozwoju czy prymitywizmu m odes of production i modes o f organizing labor. I tak:
— v/ krajach centrum (core states) dom inuje zarów no w roln ictw ie jak i w prze m yśle wolna praca najem na, w sparta o rentę kapitalistyczną;
— w państwach sem iperyferyjnych przew aża share cropping system , a więc sposób produkcji w rolnictw ie oparty o rentę feudalną i o połow nictw o (stosując kryterium modes of organizing labor południową Francję z jej m étayage należy zali czyć do semiperyferii) : są to średniow ieczne sposoby organizacji produkcji, które kontynuow ane były częstokroć po X VIII w., lu b dłużej; w przem yśle natomiast m iasta zachowując sw ą silną pozycję, jaką m iały u schyłku średniow iecza, zakon serw ow ały system rzem ieślniczych m onopoli cechow ych, utrudniając tym samym rozwój system u nakładczego i chałupnictw a, opartego przede w szystk im na bardziej swobodnym dopływ ie rezerw ow ej siły roboczej ze wsi;
— na peryferiach dom inuje bądź n iew oln ictw o (A ntyle, Brazylia), bądź poddań stwo, z jednej strony w hiszpańskiej A m eryce w form ie m ita oraz encomiendas,
a z drugiej strony na w schód od Łaby G utsw irtschaft, czyli gospodarka folwarczno- pańszczyźniana.
Podsum owując, trzeba w skazać na podstaw ow e różnice pom iędzy koncepcjami stref gospodarczo-społecznych w pracach historyków, których poglądy staraliśmy sią tutaj przytoczyć. O ile dla Braudela i M ałow ista problem regionu czy strefy histo- ryczno-geograficznej naśw ietlonej od strony zachodzących w nim p rocesów społecz no-gospodarczych, jest jedynie pretekstem do konstrukcji su biektyw nego instru m entu makroanalizy historycznej, to inaczej rzecz się m a z próbą W allersteina. Dla niego bowiem trójstrefow y podział europejskiej économie m onde jest jed ynie wyrazem kształtującego się od przełom u piętnastego i szesnastego w iek u czesnego kapita
lizmu. Jego kulm inacją ma być um acniający się na przełom ie dziewiętnastego i dwudziestego w ieku im perializm św iatow y, w którym w alk a k las społecznych zostaje zepchnięta na bardziej odległy plan, na rzecz ryw alizacji poszczególnych stref ekonom icznych świata. Elem ent ten ma w yjaśniać nie tyle oderw any fragment historii, co służyć d efinicji istoty kapitalizm u, a później so c ja lizm u 29. R óżni go to od M ałowista i Braudela, którzy przyjm owali, że zarówno św ia t an tyczn y jak i średnio w ieczny b yły podzielone na strefy ekonom iczne bardziej lub m niej wewnętrznie
88 Por. na ten ostatni tem at J. K i e n i e w i c z , Ocean In d y js k i jako problem.
PH t. LX X X , 1989, z. 4.
29 I. W a 11 e r s t e i n, op. cit. t. I, s. 127: Free labor is the fo rm of labor control used for skilled w ork in core countries whereas coerced labor is used for less skilled w ork in peripheral areas. T he com bination thereof is the essence of capita lism. W hen labor is everyw here free, w e shall have socialism.
W O K Ó Ł B A D A Ń M . M A Ł O W I S T A N A D E U R O P Ą Ś R O D K O W O W S C H O D N IĄ 309
spójne i zależne od s ie b ie 80. N ależy zaznaczyć przy tym , że M ałowist stanowczo odrzucał pogląd traktujący centralnoeuropejski folw ark jako form ę przedsiębiorstwa kapitalistycznego, podobnie jak n ie zgadzał się z J. T o p o l s k i m , który widział w Polsce przełom u szesnastego i siedem nastego w iek u tak zwaną nową szlachtę, odpowiednik an gielskiej g e n tr y 31. N atom iast Braudel pod w pływ em koncepcji po działów strefow ych św iata stw orzonych przez geografa G. F r i e d m a n a 82 oraz 1. Wallersteina, stw orzył sw ą w łasną, bardziej rozbudowaną od w allersteinow skiej definicję k a p ita liz m u 38, gdy M ałow ist zdaw ał się trw ać przy klasycznym m arksow- skim ujęciu tego problem u.
W koncepcjach W allersteina m niejszą rolę w kształtowaniu stref odgrywają czynniki geograficzne określające model przestrzenny strefy i nadające mu cechy spójności. Tym czasem w d ziele Braudela ekonom iczny św iat śródziemnomorski po krywa się dokładnie z ekologiczną strefą (enviromental zone) basenu Morza Śród ziemnego84. Skon struow an y przez niego m odel regionu, odpowiadał typow i strefy geograficznej, ta k zw anej spolaryzow anej, który stw orzył V. d e L a B l a n c h e 85. Wyznaczony został przy użyciu następujących kryteriów : uwarunkowań geograficz nych zw iązanych z u kształtow aniem przestrzennym strefy, trendów dem ograficznych występujących w jej granicach, historyczny rozwój i zróżnicowanie upraw rolniczych tudzież innych produktów konsum pcji oraz specyfikację sposobów i organizacji pro dukcji, ch arakterystykę w ym ian y p ieniężno-tow arow ej i wreszcie zarysow anie sieci urbanizacyjnych w raz ze szlakam i kom unikacyjnym i tworzącym i spoiw a strefy. Podobnie jak w przypadku regionów geograficznych u Braudela, M ałowista i W ailer- steina granice poszczególnych stref są płynne, ekspandują lub kurczą się w czasie w zależności od zm ienn ych koniunktur gospodarczych i politycznych. Strefy n ie posiadają ścisłych granic, lecz raczej przejściow e przestrzenie buforowe, które od dzielają je od siebie, będąc zarazem ich peryferiam i. Sam tytu ł dzieła prof. M ałowista jest znam iennie n ieprecyzyjny: „Wschód a Zachód Europy”. Pomim o tego, że granice strefy są czysto w yobrażeniow e, a w ięc m ają subiektyw ny charakter, wydaje się
80 Por. F. . B r a u d e l , L a d yn a m iq u e, s. 87, 95 n., gdzie proponuje on swój własny podział siedem n astow ieczn ej gospodarki Europy. Por. również poglądy M. M a ł o w i s t a przedstaw ione w niedrukow anym referacie wygłoszonym na X X III sesji Kom isji H istorycznej Polsko-W ęgieskiej, gdzie autor posługując się kryterium stopnia zaludnienia, typem infrastruktury polityczno-kulturalnej oraz klasycznym marksowskim k ryterium poziom u rozw oju sił w ytw órczych wyróżniał w e wczesnym średniowieczu trzy strefy: 1. N ajbardziej rozw iniętą, która obejm owała Bizancjum oraz w ybrzeże Morza Śródziem nego, zw łaszcza Italię oraz arabską H iszpanię, 2. Ob szary słabiej rozw inięte: N iderlandy, L otaryngię i północną Francję, 3 Europę Wschodnią i Skandynaw ię.
81 Por. referat M. M a ł o w i s t a , j.w. ,
82 Por. om ów ienie koncepcji czw órdzielnego podziału w spółczesnej ekonomiki światowej z przełom u lat sześćdziesiątych i siedem dziesiątych w syntezie P. H a g - ge t t a , Geography: A M odern Synthesis, N ew York 1972, s. 273 n.
83 Można ją w przeciw ień stw ie do klasycznego modelu szczeblowego (niew ol nictwo, feudalizm , kapitalizm ) oraz u jęcia W allersteina, które Braudel nazywa m o delem sym ultanicznym , określić jako m odel synchroniczny kapitalizmu. Tworzą go trzy elem enty: La v ie m aterielle (czyli działania autarkiczne), économie de marché
(działania oparte o zasadę konkurencji w ramach w ym iany pieniężno-towarowej),
économie capitaliste (opartego na zasadzie oligopolu podzielnego na światowe strefy ekonomiczne), będącej superstrukturą kapitalizm u. Por. La dynam ique, s. 115 nn.
84 P. H a g g e t t , op. cit., s. 232—235.
85 Р . С 1 a V a 1, Géographie hum aine et économique contemporaine, Paris 1984, s· 342 nn.; w sp ółczesn a geografia antropologiczna przeciw staw ia klasyczny region Naturalny (la région naturelle), którego istn ien ie determ inują obiektyw ne warunki fizyczno-geograficzne i ekologiczne, regionow i spolaryzowanem u (la région polarisée)
kształtowaniu przez działalność człow ieka, określonem u m.in. przez sieć urbaniza cyjną danej strefy.
jednak, że trzeba znaleźć w ślad za geografią antropologiczną36, także w warunkach historycznych m iejsce dla autonomicznej strefy Europy Środkowowschodniej.
Spróbujm y zadać pytanie czy można posługiwać się kategorią spolaryzowanej strefy geograficzno-historycznej37 i badać z rów nie dobrym w ynikiem inne dziedziny historii poza dziejam i społeczno-gospodarczym i. Próby takie w odniesieniu do szeroko pojętej historii kultury i historii sztuki regionu środkowoeuropejskiego zostały juj podjęte ®. N atom iast zarówno rozważania J. Szùcsa, jak i wielotom ow e wydawnictwo S u g a r a i T r e a d g o l d a inspirują do podjęcia rodzimych prób komparatystycz- nej analizy długofalowych procesów ze sfery historii system ów politycznych i pań stw ow ych Europy Środkowo i Południowowschodniej. N ie chodzi tu jednak o kla syczny w ykład z dziejów państwa i prawa, lecz w ytyczenie drogi do badań nad m orfologią (w rozum ieniu O. H i n t z e g o ) państw i społeczeństw. P ojęcie państwa było traktow ane do tej pory w historiografii jako podstawowa kategoria przestrzenna analizy procesów społecznych. W ydaje się, że badania w idzianej z szerszej perspek tyw y spolaryzowanej strefy, powinny prowadzić do lepszego zrozumienia ewolucji przestrzenno-instytucjonalnej poszczególnych p a ń stw 39. W odniesieniu do historii państw Europy Środkowowschodniej postawiono do tej pory kilka ważnych proble mów' z zakresu porównawczej historii polityczno-ustrojow ej dla epoki późnośrednio wiecznej i w czesnonowożytnej, które w ym agają być może szerszej generalizacji. Nie doczekały się one jeszcze jednoznacznego rozstrzygnięcia. N ie ma również pewności czy zostały w praw idłow y sposób postawione. Należałoby je traktować jako pytania, na które odpowiedzieć można pod w arunkiem gruntownych badań nad historią co najm niej kilku krajów tego regionu (na przykład Rzeczypospolitej, krajów Korony Czeskiej czy W ęgierskiej itd.).
Pierw szym z nich jest problem późniejszego niż na Zachodzie Europy wykształ cenia się trw ałych podziałów stanowych oraz dużej płynności barier międzystanowych w XV i XVI w.40. Prowadzi to do pytania, czy zjawisko stanowości można traktować jako import wzorców zachodnich na rodzime struktury społeczne.
Drugim jest problem upowszechnienia się w tej strefie, w edług typologii O. Hintzego, system u reprezentacji stanow ej na zasadach dwuizbowego parlamentu
36 J. G. B r o e k , J. W. W e b b , Geography of M ankind, N ew York 1966. Broek biorąc pod uwagę kryteria struktury społecznej, poziom kultury materialnej, cha rakterystykę językow o-etniczną oraz biologiczną populacji proponuje podział świata n a cztery w ielkie części — culture realms: Occidental, Main Islandie, Indic, East Asian. Region Zachodni dzieli na sześć podstref: rosyjską, środkowo-europejską północno-m orską, śródziemnomorską, angloamerykańską i latynoamerykańską, cyt za P. H a g g e t t , op.ćit., s. 242. Por. także dwie m apy w Narodowym Atlasie Polski PAN , W arszawa 1973—1978, s. 41, autorstw a J. K o n d r a c k i e g o , oraz dyskusję W ą s o w i c z a z K l i m a s z e w s k i m nad problem em Polski jako naturalnej geograficznej strefy przechodniej, czy nie przechodniej, toczącą się na łamach „Czasopisma Geograficznego” w latach 1956— 1964.
37 Por. pracę D. C h i r a t, Social Change in Peripherial Society. The Creation o f Balcan Colony, N ew York 1976, powstałą pod w pływ em koncepcji Wallersteina.
33 Por. np. J. K ł o c z o w s k i , op. cit.; J. B i a ł o s t o c k i , Borrowing and O riginality in the East-Central European Renaissance, [w:] East-Central Europe
in Transition, s. 153—156.
39 Por. propozycję A. M ą c z a k a , Rządzący i rządzeni, W arszawa 1986, część
„Państwo: centrum i peryferie w ładzy”, zwłaszcza rozdział „Rzeczpospolita polsko- litew ska: zw ycięstw o peryferii”, s. 1340.
40 W odniesieniu do problem atyki polskiej por. H. S a m s o n o w i c z , Relacje m iądzystanow e w Polsce X V w., [w:] Społeczeństwo Polski Średniowiecznej t._ И- pod red. S. K. K u c z y ń s k i e g o , Warszawa 1982; H. S a m s o n o w i с z, J. W i e - s i o ł o w s k i , Społeczeństwo polskie u progu czasów now ożytnych, [w:] Pamiętnik X I I I Powszechnego Zjazdu H istoryków Polskich, Poznań 6—9 IX 1984, cz. I, s. 109— 119.
WOKÓŁ BADAN M. MAŁOWISTA NAD EUROPĄ ŚRODKOWOWSCHODNIĄ 311
(np. sejm R z ec zy p o sp o lite j) w p rz e c iw ie ń stw ie do Z ac h o d u k o n ty n e n tu , gdzie dom i nował sy ste m tr ó jk u r ia l n y (n p . S ta n y G e n e ra ln e w e F ra n c ji); R zesza N iem iecka zajmowała tu p o z y c ję p rz e jśc io w ą — n a je j w sc h o d n ich te re n a c h w y stę p o w a ł sy stem zbliżony do d w u izb o w e g o . F e n o m e n te n b ę d ą c y z a p ew n e w y n ik ie m odm iennego roz woju (b ra k fa z y ro d zim eg o fe u d a liz m u ? ) k r a jó w E u ro p y Ś ro d kow ow schodniej w p o
rów naniu z e w o lu c ją p a ń s tw Z a c h o d u s k ła n ia do d o k ła d n ie jsz e j a n a liz y ta k ic h z ja wisk ja k ch o ć b y p o ls k i i w ę g ie rs k i p a rla m e n ta ry z m s z la c h e c k i41.
T rzecim p ro b le m e m je s t z ja w isk o p o w s ta n ia i fu n k c jo n o w a n ia w e w n ą trz poszcze gólnych p a ń s tw ta k z w a n y c h k r a jó w sta n o w y ch , czy te ż p a ń s tw m agnackich (np. Rzeczpospolita w o k re s ie od X V I do X V III w., C zechy od X V w.) o p a rty c h n a w ięzi klientarnej a p o ró w n y w a ln y c h po d p e w n y m i w zg lęd am i z k się stw am i Rzeszy N ie mieckiej, ja k o p r z y k ła d ó w „p o d z ie ln e j su w e re n n o śc i” i p o g łę b ian ia się procesów d ecentralizacyjnych w p a ń s tw a c h ty p u stanow ego. S tą d być może uspraw ied liw io n e jest d o sz u k iw an ie się g en e zy rodzim ego fe u d a liz m u w E u ro p ie Ś rodkow ow schodniej dopiero w ep o c e w c z e s n o n o w o ż y tn e j42.
C z w arty m p ro b le m e m je s t k w e s tia c o fa n ia się pro cesó w p ań stw ow o-tw órczych i rozpadu p a ń s tw fe d e ra c y jn o -s ta n o w y c h (np. C zechy XV, X V II w., W ęgry X V I w., Rzeczpospolita X V II i X V III w.) o ra z z a s tą p ie n ia ich, całkow icie d o p ie ro w X IX w., bardziej s c e n tra liz o w a n y m i p a ń s tw a m i ty p u im p e rialn e g o , ja k A u stria , T u rc ja , R osja czy S zw ecja i P r u s y ; p rz y czy m p o d m ia n e m im p e riu m ro zu m iem y tu system y polityczne o b e jm u ją c e ro zle g łe, siln ie p o w ią z a n e ze sobą te ry to ria , z autonom icznym centrum, u c ie le ś n io n y m w osobie w ła d c y i w c e n tra ln y c h zb iu ro k raty zo w an y c h in sty tu cjach 43. W ic h isto c ie k r y je się e k s p a n s ja m ilita rn a , dążen ie do sa m o w y star czalności g o sp o d a rc z e j o ra z b a rd z o siln e te n d e n c je u p o rz ą d k o w a n ia życia społecznego poprzez n a k a z y c e n tru m .
Z ary so w an e p o w y ż e j p y ta n ia nie w y c z e rp u ją oczyw iście c a łe j p ro b lem aty k i związanej z h is to rią E u ro p y Ś ro d k o w o w sch o d n iej w epoce późnego średniow iecza i w czesnonow ożytnej. P o m ija ją w iele a s p e k tó w z z a k re su h isto rii k u ltu ry i sztuki, w których z p e w n o śc ią m o ż n a b y zn aleźć z n a cz n ie w ięc ej cech w spólnych w obliczu cywilizacji E u ro p y Ś ro d k a . P o sta w io n e p o w y że j p ro b le m y w y a rty k u ło w a n o ze zb y t dużą dozą g e n e ra liz a c ji. P rz y sz łe d o k ła d n e b a d a n ia k o m p a ra ty sty c z n e z w e ry fik u ją je i p o sta w ią w ie le n o w y ch .
41 O. H i n t z e , T y p o lo g ie d e r S tä n d is c h e n V erfa ssu n g e n d es A b e n d la n a e s; t e n ż e , S ta a te n b ild u n g u n d V e r fa s s u n g s e n tw ic k lu n g ; tenże, W eltsg esch ich tlich e Bedingungen d e r R e p r e s a n ta tiw e r fa s s u n g , [w:] S ta a t u n d V erfa ssu n g , G esam m elte A bhandlungen z u r a llg e m e in e n V erfa ssu n g sg e sch ic h te , L eip zig 1941. N a te m a t śro d kow oeuropejskiego p ro to p a rla m e n ty z m u , p o r. S. R u s s o c k i , Z g ro m a d zen ia p rze d - stanowe ś r o d k o w e j E u ro p y . W s tę p n a an a liza p o ró w n a w cza , C zP -H t. XXV, 1973.
42 N a te m a t p o r ó w n a ń m ię d z y R zeczp o sp o litą a R zeszą, T. C e g i e l s k i , Das Alte R eich u n d d ie e r s te T e ilu n g P o le n s 1768— 1774, W a rsza w a—S tu ttg a rt 1988, s. 1—9; o w cz esn o n o w o ż y tn y m fe u d a liź m ie w R zeczypospolitej, T. M a n t e u f f e l , Problem fe u d a liz m u p o lsk ie g o , P H t. X L V II, 1948.
