"Acta Tomiciana w kulturze politycznej Polski okresu odrodzenia", Ryszard Marciniak, Warszawa-Poznań 1983 : [recenzja]

(1)

Gawlas, Sławomir

"Acta Tomiciana w kulturze politycznej

Polski okresu odrodzenia", Ryszard

Marciniak, Warszawa-Poznań 1983 :

[recenzja]

Przegląd Historyczny 75/1, 209-210 1984

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

(2)

Z A P IS K I ₂₀₉

o charakterze uniwersalnym , z przew agą piśm iennictw a filologicznego i religij nego (po 30°/o). Brak oparcia w środowisku uniw ersyteckim powodował, że jedynie u praw ników pojaw iły się zaczątki zbiorów specjalistycznych. Wśród niższych w arstw społeczeństwa miejskiego księgozbiory były mniejsze, dominowała literatu r a religijna (50°/o). K siążka dostarcza m ateriału, k tó ry może być interesujący dla

historyka k u ltury m ieszczaństwa dolnośląskiego końca XV — początku XVII w. S. G.

Ryszard M a r c i n i a k , Acta Tomiciana w kulturze politycznej Polski okresu odrodzenia, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział H istorii i N auk Społecznych, „Prace K om isji Historycznej” t. XXXVII, Państw ow e W ydawnictwo Naukowe, W arszawa—Poznań 1983, s. 262.

P raca wyrosła z n u rtu bad ań kodykologicznych, który dostrzega w książce rękopiśm iennej nie tylko przekaz tekstów, ale i świadectwo ludzkich potrzeb i okoliczności, które pow ołały ją do życia oraz funkcji, jakie następnie pełniła. M ateriału do odpowiedzi na tak sform ułowany program dostarczyły szczegółowe studia krytyczne powstałych do początku XVII w. przekazów „Tomicianów”, które pozwoliły (przy w ydatnej pomocy analizy znaków wodnych i opraw ) na odtw orze nie etapów n arastan ia spuścizny rękopiśm iennej.

Pierw szy rozdział poświęcony genezie zwodu otworzyła k ró tk a prezentacja jego autora i środowiska, w którym pracował. Stanisław Górski rozpoczął sw oją dzia- łSłność od kolekcji utw orów poetyckich A ndrzeja Krzyckiego. Po śmierci w 15'35 r. P io tra Tomickiego, w naw iązaniu do renesansowych zbiorów korespondencji, po w stał zamysł w ystaw ienia cieszącemu się sław ą doskonałego stylisty byłemu zwierzchnikowi, hum anistycznego pom nika przez zebranie jego mów (może n a j pierw osobno) i listów. Realizację umożliwiło przejęcie papierów kancelaryjnych i pryw atnych Tomickiego (podstawa tzw. „Tek Górskiego”). Pierw szą redakcją był pięciotomowy (lub obszerniejszy) zbiór ofiarowany w 1545 r. M ikołajowi Radziwił łowi „Czarnemu”. W trakcie pracy m iało dojść do uświadom ienia politycznej wagi m ateriałów i zmiany koncepcji dzieła n a rzecz zbioru tekstów objaśniających ge nezę aktualnych problem ów państwowych. Ukończona w 1553 r. trzynastotom owa kolekcja została ofiarow ana Zygm untowi Augustowi, aby siłą swego m ateriału i kom entarzy pobudzić króla do przeciw działania pogarszaniu się sytuacji państw a i kościoła. Już n a życzenie w ładcy sporządzono do 1557/1558 r. dalszych 6 tomów obejm ujących specjalnie zgromadzone odpisy akt z lat 1536—1548.

Rozdział drugi zaw arł analizę II i III redakcji „Tomicianów/’. Zbadanie w a r sztatu Górskiego przyczyniło się do pokazania jego poglądów politycznych. Opo w iadał się on przeciw reform acji, w której widział upadek m oralności i au to ry te tów, przeciw program ow i ruchu egzekucyjnego, odrzucał szerzący się now y styl życia. R atunek dla rozprzężonego państw a dostrzegł w senatorach koronnych i li tew skich, którym w 1567 r. ofiarow ał dwie kolekcje popraw ionych „Tomicianów” (24 tomy). Trzecią redakcję stanow ił egzemplarz, k tó ry zatrzym ał dla siebie. Po śm ierci Górskiego w 1572 r. doszło do upowszechnienia się odpisów jego dzieła w k ręgu magnackiej elity politycznej. Siedząc te spraw y w kolejnym rozdziale autor kreśli postacie kolejnych właścicieli, dowodząc następnie politycznej użytecz ności m ateriału Tomicianów w oparciu o analizę znaczenia argum entów histo rycznych w toczącej się u schyłku XVI w. walce o władzę m iędzy szlachtą i m agna- terią. Z analogicznych potrzeb inform acji politycznej w yrosły liczne odpisy dzieła Długosza, a w kręgu działaczy sejm owych w ykształcił się typ zbioru m ateriałów , który dał początek sylwom szlacheckim. Kolekcje te zaw ierające głównie spraw y

(3)

2 1 0 Z A P IS K I

polityczne (rzadziej religijne) stanowiły dokum entację potrzebną w działaniu sej mowym i w kontaktach z wyborcami.

O statni rozdział przyniósł ustalenia dotyczące dezaktualizacji „Tomicianów” w pierwszej połowie XVII w. w yrażającej się w zaprzestaniu odpisów, w ycofyw a niu z obiegu i rozpraszaniu kolekcji. Przyczyną były zmiany w kulturze politycz nej. Zmieniły też w krótce c h arak ter sylwy, w których coraz więcej m iejsca zaj m owały erotyki, horoskopy, przepisy domowe i porady gospodarskie. W aneksie dołączone zostało 13 szkiców przedstaw iających dzieje poszczególnych kolekcji po śmierci Górskiego, uzupełnione tablicą z ich wykazem oraz drugą ze schematem filiacji.

Książka ma w alory w ydarzenia naukowego. Pokazuje w artość metody, która pozwala przejść od obserw acji żródłoznawczyoh do ważkich ustaleń z zakresu dzie jów k u ltu ry politycznej. Przynosi jednocześnie bogactwo m ateriału oraz dociekli we i na ogół przekonyw ające interpretacje.

S. G.

Jak u b P o k o r a , S ztu ka w służbie Reformacji. Śląskie ambony 1550—1650, Państw ow e W ydawnictwo Naukowe, W arszaw a 1982, s. 334 + 170 ilustr.

Podstaw ą książiki jest rozpraw a doktorska ipowstała w Uniwersytecie W roc ławskim n a sem inarium prof. M. Z l a t a . A utor zanalizow ał 114 kazalnic śląsikich w tym 11 niezachowanych, poświadczonych źródłowo. Ogromna ich większość nale żała do św iątyń protestanckich, tylko dziewięć pochodzi z kościołów katolickich. Swymi badaniam i J. P o k o r a powięikszył o 51 liczbę obiektów w ym ienio nych w katalogu L u t s c h a „Verzeichnis des K unstdenkm äler der Provinz Schle siens” Ct. I—IV, 1886і—1896).

Najwcześniejsza jest niezachowana kazalnica protestancka ze Świerzawy (1562 r.), najstarsza zachowana należy do kościoła protestanckiego z, Góry Ś lą skiej (1571 r.), zaś pierw szą katolicką ambonę śląską — z W ysokiej — d atuje się na początek XVII w.

Książka dzieli się na trzy podstawowe części: w pierw szej, konstrukcyjnej za nalizowano rolę kazania w liturgii i m iejsce ambony w św iątyni, kw estie form alno-artystyczne, oraz treści ideowe, szeroko uw zględniając wyposażenie literackie am bon; część druga to katalog kazalnic ułożony alfabetycznie, zaw ierający praw ie w szystkie zachowane ambony śląskie z lat 1550'—1650, także przebudowane, z n ie zachowanych uwzględniono te, co do których istnieją w m iarę pełne przekazy źró dłowe. Pom inięto zaś te silnie przebudow ane obiekty, które są nieinteresujące ze względu na form ę i treść: z Baldwinowa, Namysłowa, Bierowa, Grodziska, K ruszy ny, M ałujowic, Mierczyc, Oleśna i Strzelc Opolskich; część trzecia to album 170 czarnobiałych ilustracji uszeregowanych alfabetycznie według nazw miejscowości.

Ambony śląskie czerpały tem aty biblijne najczęściej z ksiąg Psalm ów i Izajasza oraz z ew angelii M ateusza, Łukasza i zwłaszcza Jana.

«

W książce zamieszczono dwa aneksy: 1. A ndrzeja Calagiusa „Suggestum Mag- dalaeum ” z 1581 r. według facsim ile z w ydania z 1728 r.; 2. K ontrakt n a kazalnicę legnicką z 1568 r. drukow any tu za wydaniem z X VIII w.

Książkę zaopatrzono w indeksy: nazw i nazwisk, tem atów ikonograficznych i w ersetów biblijnych oraz obszer'ie dwunastostrom cow e streszczenie w języku nie mieckim.