P R A C E N A U K O W E A kadem ii im. Jana D ługosza w C zęstochow ie_____
Seria: Pedagogika t. XVI. 2007
S ław om ir S Z T A B A
Z różnicow anie narodowe i etniczne sierot
w dom ach dziecka w w ojew ództw ie podkarpackim
C elem artykułu je st przedstaw ienie zróżnicow ania narodow ego i etnicznego sierot w dom ach dziecka na terenie obecnego w ojew ództw a podkarpackiego. K w estię tę nie da się jed n ak czytelnie przedstaw ić bez ukazania genezy tego w o jew ództw a oraz struktury narodow ościow ej jego m ieszkańców, ze szczególnym uw zględnieniem grup m niejszości narodow ych i etnicznych.
W granicach zbliżonych do obecnego w ojew ództw a podkarpackiego istniało przez 30 lat po II w ojnie światowej w ojew ództw o rzeszow skie. U tw orzone zo stało na m ocy dekretu z 7 lipca 1945 r.ł R eform a adm inistracyjna w 1975 r. w prow adziła dw ustopniow y podział adm inistracyjny w Polsce, likw idując po w iaty i generując now e w ojew ództw a. Liczbę siedem nastu istniejących wówczas w ojew ództw zw iększono do czterdziestu dziew ięciu. W w yniku tej reform y w y łoniono z dotychczasow ego w ojew ództw a rzeszow skiego cztery nowe: kroś nieńskie, przem yskie, rzeszow skie i tarnobrzeskie2. Ten stan rzeczy istniał do
1998 r. N a mocy Ustawy z 24 lipca tego roku ponow nie został w prow adzony trójstopniowy' podział adm inistracyjny kraju. Zgodnie z postanow ieniam i tej U staw y utw orzone zostało nowe w ojew ództw o podkarpackie z połączenia nastę pujących w ojew ództw : krośnieńskiego, przem yskiego, rzeszow skiego oraz czę ściow o z tarnobrzeskiego i tarnow skiego3.
Po drugiej w ojnie światowej Polska znalazła się w strefie w pływ ów Z w ią zku R adzieckiego i kw estie m niejszości narodow ych m usiała traktow ać zgodnie z narzuconym i jej internacjonalistycznym i zasadam i, a to oznaczało budow anie jednolitego narodu socjalistycznego. W obec m niejszości narodow ych i etm
cz-1 D ekret z dnia 7 lipca cz-1945 r. o utworzeniu województwa rzeszowskiego, DzU, cz-1945, nr 27, poz. 168.
- U staw a z dnia 28 m aja 1978 r. o dwustopniowym podziale adm inistracyjnym Państw a oraz o zm ianie ustawy o radach narodowych, DzU, 1975, nr 16, poz. 91.
3 Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniow ego podziału terytorialnego państwa, DzU, 1998, nr 96, poz. 603.
nych podejm ow ane były więc stosow ne działania polityczne i adm inistracyjne, aby osiągnąć założone cele unifikacyjne. Taką też politykę prow adziły władze kom unistycznej Polski w obec kilku grup narodow ościow ych i etnicznych zam ie szkujących w schodnie tereny ów czesnego w ojew ództw a rzeszow skiego, a obec nie podkarpackiego4.
Z araz po zakończeniu II w ojny światowej w ojew ództw o rzeszow skie stało się terenem w alk z U kraińską A rm ią Pow stańczą (UPA). Terrorystyczne działa nia tej form acji naraziły na represje niem al całą społeczność ukraińską m ieszka ją c ą w południow o-w schodniej części w ojew ództw a. W następstw ie porozum ie nia z S ocjalistyczną R epubliką Ukrainy, będącą częścią Zw iązku Radzieckiego i A kcji „W isła”, w ysiedlono za w schodnią granicę ponad 480 tysięcy osób pochodzenia ukraińskiego, a ponad 140 tysięcy przesiedlono na zachodnie i pół nocne ziem ie R zeczypospolitej Polskiej (Polska L udow a od 1952 r . f . N ajw ięcej, bo ponad 350 tysięcy, osób w ysiedlono i przesiedlono z w ojew ództw a rzeszow skiego6. Ci, którzy uniknęli tego losu, a także ci, którzy pow rócili po latach do sw oich siedzib, zam ieszkują obecnie na terenach ziemi krośnieńskiej i przem ys kiej. O prócz tego należy w spom nieć o Łem kach i Bojkach, których także nie om inęły represje, m im o iż generalnie nie popierali om barbarzyńskich działań UPA. Z racji podobieństw a ich języ k a z ukraińskim uznano ich niesłusznie za w spółw innych rzezi dokonyw anych przez podziem ie ukraińskie. W obecnym w ojew ództw ie podkarpackim skupiska Ł em ków znajdują się w okolicach Jasła, K rosna i Komańczy. Z am ieszkujący zaś górne dorzecze Sanu B ojkow ie utracili w w yniku przym usow ej m igracji niem al całkow icie sw oją odrębność etniczną, identyfikację z w łasną k ulturą i tożsam ością regionalną. Pozostałe po nich dziedzictw o kulturow e m a obecnie ju ż w artość tylko historyczną7.
Z krajobrazu narodow ościow ego i kulturow ego w ojew ództw a podkarpac kiego znikli także niem al całkow icie Żydzi. Liczni n a ty m obszarze przed II w ojną św iatow ą, zostali bestialsko w ym ordow ani przez Niem ców. W edług A n drzeja Potockiego w czerw cu 1945 r. w w ojew ództw ie rzeszow skim m ieszkało 1644 Żydów, a w styczniu roku następnego 700. P rzyczyną zm niejszenia się liczby osób tej narodow ości była zarów no m igracja, ja k i em igracja8. N adm ień my, że w 1946 cała społeczność żydow ska w Polsce liczyła praw ie 245 tysięcy osób. Z w iększająca się w następnych latach em igracja do USA, krajów Europy Zachodniej i Izraela, zw łaszcza po 1968 r., spow odow ała radykalny spadek liczby osób tej narodow ości w Polsce. Do 1970 r. w yjechało z Polski około 275 tysięcy Ż yd ów 9.
4 Akcja ,, Wisła": dokum enty, oprać. E. M i s i ! o, A rchiw um U kraińskie. W arszawa 1993. s. 7 - 35.
3 H. C h a 1 u p c z a k, T. B r o w a r e k, M niejszości narodowe w Polsce 1918-1995, Lublin 2000, s. 57.
6A kcja „W isła"..., s. 7-35.
7 H. C h a 1 u p c z a k, T. B r o w a r e k , dz. cyt., s. 57. 8 A. P o t o c k i , Żydzi w Podkarpackiem, Rzeszów 2004, s. 20. 9 H. C h a 1 u p c z a k, T. B r o w a r e k, dz. cyt., s. 235.
Tereny w ojew ództw a podkarpackiego zam ieszkują także inne m niejszości, m iędzy innym i ludność rom ska i grecka. W czasie drugiej w ojny światowej zginęła połow a populacji Romów. Po w ojnie pozostało ich w Polsce około 15- 20 ty sięcy 10. Z kolei G recy napłynęli do Polski z pow odu w ojny domowej w sw oim kraju pod koniec lat czterdziestych XX wieku. W 1955 r. społeczność grecka liczyła w Polsce ponad 15 tysięcy osób11. W następnych latach wielu Greków pow róciło do swojej ojczyzny, znaczna część jed n ak pozostała w n a szym kraju.
P rzeprow adzony w 2002 r. pow szechny spis ludności przyniósł now e dane na tem at zróżnicow ania narodow ego i etnicznego osób m ieszkających w Polsce. W ynika z niego, że w w ojew ództw ie podkarpackim najw iększą g rup ą spośród m niejszości narodow ych byli Ukraińcy. Przynależność do niej zadeklarow ało 3271 osób. W następnej kolejności uplasow ali się R om ow ie (717 osób) i Ł em kow ie (147 osób). D la praw ie 20 tys. osób nie ustalono identyfikacji narodo wościowej 12. D ane te zestaw iono w tabeli 1.
Tabela 1. M niejszości narodow e zam ieszkujące w ojew ództw o podkarpackie L u d n o ś ć W o j e w ó d z t w o p o d k a r p a c k i e
Ukraińska 3271
Romska 717
Łemkowska 147
Źródło: Dane ze spisu ludności przeprowadzonego w 2002 r.
Zgodnie z U staw ą o m niejszościach narodow ych i etnicznych oraz o języku regionalnym z 6 stycznia 2005 r. kryterium rozróżnienia tych dw óch kategorii stanowi założenie, że m niejszość etniczna w porów naniu z narodow ą nie iden tyfikuje się z narodem zorganizow anym w e w łasnym pań stw ie1’.
Podjęte w pierw szej połow ie 2006 r. badania zm ierzały do ustalenia stanu li czebnego sierot, ich pochodzenia narodow ego lub etnicznego, czasu pobytu w danej placów ce oraz m iejsca, do którego trafiły one po jej opuszczeniu. Pod tym w zględem poddano analizie w sierpniu tego roku dokum entację w szystkich dom ów dziecka w w ojew ództw ie podkarpackim oraz przeprow adzono rozm ow y z dyrektoram i tych placów ek. N a tej podstaw ie stw ierdzono, że sieroty innych narodow ości niż polska przebyw ały w dziew ięciu spośród dw udziestu p rzebada nych placów ek w tym w ojew ództw ie.
W strukturze narodow ościow ej w ychow anków badanych dom ów dziecka udało się ustalić liczbę podopiecznych pochodzących z m niejszości ukraińskiej,
Tamże, s. 235. 11 Tamże, s. 239-240.
*' G. B a b i ń s k i, Kdniejszości narodowe i etniczne w Polsce w świetle spisu ludności z roku
2002, „Studia Socjologiczne” , 2004, nr 1, s. 141.
13 U staw a z dnia 6 stycznia 2005 roku o m niejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym , DzU, 2005, nr 17, poz. 141.
natom iast w strukturze etnicznej liczbę w ychow anków należących do m niej szości rom skiej. O prócz tego w trakcie prow adzonych badań okazało się. że w dom ach dziecka przebyw ają także w ychow ankow ie, których nie m ożna zakw alifikow ać do m niejszości narodow ych w m yśl U staw y z 6 stycznia 2005 r. S ą to dzieci pochodzenia rum uńskiego, azerskiego, w ietnam skiego, arabskiego i greckiego. Zgrom adzone inform acje uw zględniono w analizie porów naw czej z uw agi na statystycznie'istotną liczbę tych dzieci, a przede w szystkim na w ar tość poznaw czą w yników przeprow adzonych badań. Szczegółow e dane zaw iera tabela 2.
T ab e la 2. Pochodzenie narodow ościow o i etniczna sierot w dom ach dziecka w w ojew ództw ie podkarpackim P o c h o d z e n i e L i c z b a Rum uńskie 20 Romskie 14 Ukraińskie 11 Azerskie 2 W ietnam skie 2 Arabskie 2 G reckie 1 Razem 52
Źródło: W yniki badań własnych na podstawie spisów ewidencyjnych sierot przebywających w domach dziecka
Z zestaw ienia (tab. 2) ilustrującego strukturę narodow ościow ą i etniczną sierot w ynika, że w dom ach dziecka w w ojew ództw ie podkarpackim dom ino wali pod w zględem liczebnym w ychow ankow ie pochodzenia rum uńskiego. Sta nowili oni 38,5% ogólnej liczby podopiecznych rekrutujących się spośród m niejszości narodow ych i etnicznych. N apływ ludności rum uńskiej do Polski, także do jej południow o-w schodniej części nasilił się po obaleniu reżim u N ico lae Ceauęescu. Pozostaw ione bez opieki dzieci tej narodow ości były kierow ane do podkarpackich dom ów dziecka od 1993 r.
Z analizy struktur}' narodow ościow o-etnicznej sierot przebyw ających w do m ach dziecka w w ojew ództw ie podkarpackim w ynika, że w następnej kolejności po dzieciach rum uńskich uplasow ali się pod w zględem liczebności w ycho w ankow ie pochodzenia rom skiego i ukraińskiego. B yło ich odpow iednio 27% i 21,2% ogólnej liczby dzieci rekrutujących się z grup narodow ościow ych i et nicznych. N ależy zauw ażyć, że dzieci pochodzenia rum uńskiego, rom skiego i ukraińskiego stanow iły łącznie ponad 86% całej 52-osobow ej grupy w ycho wanków. Podopieczni pochodzenia azerskiego, w ietnam skiego, arabskiego i greckiego stanow ili 13% całej populacji.
Czas pob}tu dzieci w dom ach dziecka w w ojew ództw ie podkarpackim był zróżnicow any. Zagadnienie to ilustrują dane zam ieszczone w tabeli 3.
T ab ela 3. Okres przebyw ania sierot w dom ach dziecka
O k re s p o b y tu w d o m u dziecka L iczba siero t
Do roku 19 Od roku do 2 lat 9 Od 2 lat do 3 lat 9 Od 3 lat do 4 lat 2 Od 4 lat do 5 lat 1 Powyżej 5 lat 6 Razem 46
U w aga: W tabeli nie uwzględniono z przyczyn form alno-prawnych 6 dzieci (zob. tabelę 2, gdzie podano 52 dzieci).
Ź ró d ło : W yniki badań własnych na podstawie spisów ew idencyjnych sierot przebywających w domach dziecka
Z analizy danych zam ieszczonych w tabeli 3 wynika, że w dom ach dziecka w w ojew ództw ie podkarpackim m ieszkało do jednego roku czasu 41,3% dzieci, natom iast od roku do dw óch lat 19,6% i tyle sam o od dw óch do trzech lat. Dzieci, które przebyw ały najkrócej w dom ach dziecka, były najczęściej przysposabiane lub um ieszczane w rodzinach zastępczych. Z 19 w ychow anków m ieszkających w dom ach dziecka do jednego roku czasu aż 12 zostało adop tow anych lub trafiło do rodzin zastępczych. N ależy zauw ażyć, że czas trzech lat pobytu dziecka sierocego w placów ce był w przew ażającej m ierze tym okresem , który byl potrzebny organom opiekuńczym do uregulow ania sytuacji prawnej dziecka.
W ażnym zagadnieniem z punktu w idzenia dalszego funkcjonow ania w ycho w anka po opuszczeniu przez niego dom u dziecka było m iejsce, do którego on trafił. Z grom adzone w w yniku postępow ania badaw czego dane zaw iera tabela 4. T a b e la 4. M iejsca, do których trafiali w ychow ankow ie po opuszczeniu dom ów
dziecka M i e j s c a , d o k t ó r y c h k i e r o w a n o w y c h o w a n k ó w o p u s z c z a j ą c y c h d o m d z i e c k a L i c z b a s i e r o t Rodzice biologiczni 14 Adopcja 10 Rodzina zastępcza 8
Rodzina zastępcza spokrewniona 4
Przeniesienie do innej placówki 5
U s amodzielnienie 3
D eportow anie 2
Przebywa nadal w domu dziecka 6
Razem 52
Ź ródło: Badania w łasne na podstawie spisów ewidencyjnych sierot przebyw ających w domach dziecka
Z analizy danych zaw artych w tabeli 4 wynika, że 18 dzieci (35% ) dzieci pow róciło do rodziców biologicznych i spokrew nionych rodzin zastępczych. T a
ka sam a liczba w ychow anków została przysposobiona i um ieszczona w rodzi nach zastępczych. Pięcioro dzieci przeniesiono do innych placów ek, m ianow icie pogotow ia opiekuńczego, m łodzieżow ego ośrodka w ychow aw czego i innych placów ek typu socjalizacyjnego. Troje w ychow anków usam odzielniono, dw oje zaś przeniesiono do ośrodka dla uchodźców, a następnie deportow ano do R u munii.
N a uwagę zasługuje fakt, że państw o polskie od lat 90. XX wieku uczyniło politykę prorodzinną jednym z głów nych celów działalności dom ów dziecka. Położony został nacisk na pracę z rodziną w ychow anka oraz w prow adzono standard}' opieki i w ychow ania, co w rezultacie przyniosło w ym ierne korzyści w postaci pow rotów dzieci do rodziców biologicznych lub do dalszej rodziny. Dow odem n a to je s t fakt, że w iększość z grupy osiem naściorga dzieci (zob. tabela 4) pow róciła w latach 90. i późniejszych do rodziców biologicznych i ro dzin spokrew nionych.
Peryferyjne położenie w ojew ództw a podkarpackiego nadało mu charakter pogranicza etm czno-narodow ego. R zadko zam ieszkałe tereny bieszczadzkie, bliskość granicy i pow ojenna zm iana jej linii, ułatw iły w znacznym stopniu m niejszościom narodow ym adaptację na tych ziem iach. Z kolei naturalne procesy asym ilacyjne i św iadom e działania unifikacyjne w ładz kom unistycz nych sprawiły, że trudno je st dziś dokładnie określić stan liczebny poszczegól nych grup narodow ościow ych i etnicznych. Dlatego też w dom ach dziecka w w ojew ództw ie podkarpackim obok sierot należących do danej m niejszości narodow ej lub etnicznej znajdują się w ychow ankow ie, których pochodzenie nie odpow iada w pełni kryteriom kw alifikującym ich do jednej z tych grap.
