Maria Zabłocka
Zmiany w ustawach małżeńskich
Augusta za panowania dynastii
julijsko-klaudyjskiej
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 30/1-2, 151-178
1987
Praiwo K an on iczn e j
30 (1987) nr 1—2 I
M A R IA ZA B Ł O C K A
ZMIANY W USTAWACH MAŁŻEŃSKICH AUGUSTA ZA PANOW ANIA DYNASTII JULIJSKO-KLAUDYJSKIEJ T r e ś ć : W stęp. — 1. S e n a tu s C o n su lta P e rn ic ia n u m , C la u d ia n u m i C a lv isia n u m . — 2. P róby m od y fik a cji le x Iu lia e t P apia. — 3. Z m iany w zak resie sto so w a n ia le x Iu lia de a d u lte r iis co ercen d is. — Zakoń czenie.
Wstąp
P rzyczyny podjęcia .przez A ugusta legislacji regulującej m ał żeństwo rzym skie były na pew no złożone 1. N iektórzy 2 podkreślają przede w szystkim w zględy rasowe, chęć „zachow ania k rw i rzym skiej w stan ie n ie skażonym przez żadną przym ieszkę obcą” 3, lub chęć zaham ow ania postępującej dem oralizacji, przyw rócenia oby czajów przodków , k tó re poszły w zapom nienie 4, in n i w ysuw ają na p lan pierw szy cele dem o g raficzn e5, gdyż R zym wyniszczony był w ojnam i dom owymi. Nie b ra k też głosów zw racających uw agę
cna w zględy klasow e, um ocnienie stary ch rodów rzym skich 6, w k tó rych w idział P rincep s odrodzenie daw nej rom anitas, bądź na wzglę dy m ilitarn e 7 — dostarczenie arm ii obyw ateli rzym skich.
1 P or. ostatolio n a te n te m a t R. A s t o 1 f i, N o te p e r u n a v a lu ta zio n e
sto r ic a d e lla „le x Iu lia e t P a p ia ”, SD H I 39 (197(3), s. 187 i <n.; L. F. R a - d d t s ą , A u g u stu s’ L e g isla tio n con cern in g M a rria g e, P ro cretio n , L o ve
A ffa ir s a n d A d u lte r y , AN R W II. 13 (1980) s. 285 i n.
2 Por. H. S i b e r, D ie E h eg esetzg eb u n g d e s A u g u stu s. In h a lt, Z iel
u n d A u s w ir k u n g , D eu tsch e R echtsw is'senschaft 4 (1939) s. 156 i n.: B. B i o n d i, L a le g isla zio n e d i A u g u sto , C onference a u g u stee nel b im illen a rio d ella n asoita, Milamo 1939, s. 141—862 = S oritti giuridici, II. Milamo 1965. s. 128 i n.
3 Por. S v et. A u g. 410. 3. G a j u s S w e t o n i u s z T r a n k w i l l u s ,
Ż y w o ty cezaróu P , T łum . pol. J. N i e m i ~ s k a. - P 1 i s z c z y ń s k a, W ro c la w 1960, s. 86.
4 Por. R es g esta e D iv i A ugust! II. 8 oraz G. K u l e c z k a , P ra w o
r z y m s k ie e p o k i p r y n c y p a tu w o b e c d z ie c i p o za m a łże ń s k ic h , W rocław — W arszaw a— Kraików 1969, s. 12 i n.
5 Por. M. H u m b e r t , L e re m a ria g e à R om e. É tu d e d ’h isto ire ju
rid iq u e e t so cia le, M ilano 11972, s. 142 i n.. 170 i n.; R. A s t o i f i , N ote
p e r una v a lu ta z io n e s to r ic a , SD H I 39. s. 187 i n., k tóry podnosi jednaik,
s. 199, iż w le x P a p ia p rzew ażały w zg lęd y fisk a ln e.
8 Por. N. A. M a s z k i n , H isto ria s ta r o ż y tn e g o R zy m u , W arszaw a 1950. s. 456; P Ł C s i l l a g , T he A u g u sta n L a w s o n F a m ily R ela tio n s, B u d ap est 1976. s. 22.
7 Por. L. K a z a n a , U sta w o d a w stw o m a łże ń sk ie cesa rza A u g u sta , praca m a g istersk a n ie p u b lik o w a n a , Warszaiwa 1982.
W ydaje się, iż A ugust kieru jąc się różnym i, bardzo złożonymi czynnikam i doprow adził do uchw alenia w ra k u 18 p.n.e.8 lex Iulia
de adulteriis i le x lulia de m aritandis ordinibus, a w roku 9 n.e.
lex Papia Poppaea. Poniew aż lex P apia będąca faktycznym obo strzeniem le x Iulia de m aritandis ordinibus nie znosiła tej poprzed niej, obydw ie były rozp atryw an e razem , jak o „tekst jednolity i w spólny” i były nazyw ane naiwet przez ju ry stów rzym skich le x
Iulia et Papia Poppaea ». Ju ry sp ru d e n cja pośw ięcała im w iele u w a
gi, co widać w zachowanych frag m en tach D igesitów 10, a także w licznych ustępach S ententiae P aulu sa czy Epitom e Ulpiana. U staw y te w spom inali rów nież pisarze rzym scy i greccy.
Na podstaw ie ty ch źródeł wiadomo, że le x Iulia de adulteriis przew idyw ała sankcje karn e dla osoby u trzy m ującej zw ią2lki po- zamałżeńskiie n , natom iast le x lulia et Papia nak ład ała obowiązek pozostaw ania w zw iązku m ałżeńskim w ciągu określonego okresu życia. W w ypadku rozw iązania takiego zw iązku, czy to przez śm ierć jednej ze stron , ozy to przez rozwód, należało natychm iast zawrzeć now y awiązek; jedynie kobietom pozostawiono pew ien okres (va-
catio), w czasie którego mogły pow strzym yw ać się od pow tórnego
zamążpójścia.
Jednocześnie A ugust zakazał zaw ierania związków m ałżeńskich m iędzy osobami srtanu senatorskiego a wyzwolenicaimi a także m ię dzy wolnourodzsonymi a kobietam i o n ag an n ej rep u ta cji ls.
O byw atele rzym scy m ieli nie tylko obowiązek pozostawać w zw ią zku m ałżeńskim , a le ponadto posiadać jak n a jliczniejsze potomstwo.
8 N a tem a t d a to w a n ia ty ch u sta w por. G. R o t o n d i, Leges p u bli- cae populi rom ani, M ilano 1912, s. 443 i п., a ostatnio P. C s i l l a g ,
dz. cyt., s. 29 i n.; L. F. R a d i l t s a , dz. cyt., A N R W II. 13), s. 295 i n. 9 Por. rek o n stru k cję om aw ian ych u sta w В. В i o n d i, Leges populi Romani, A cta d iv i A u gu sti, I, R om a 1946, s. 103 i n. = Scritti, II, s.
250 i n . — nr 28: Leges Iulia e t Papia Poppaea, a tak że s. 197 i n.—
nr 14: L ex Iulia de adulteriis.
10 Por. C. F e r r i n i , C om m entario di T erenzio C lem ente e di Gaio „ad legem Iu liam et P apiam ”, RIL 34. (1901) s. 304 i n. = Opere F er-
rini, II, M ilano 1929, s. 251 i n., oraz C om m entario d i Ulpiano e di Paolo „ad legem Iuliam et Papiam ”, RIL 34 (1901) s. 394 ii n. = Opere,
II, s. 237 i n.
11 D ok ład n iej na te m a t tej u sta w y por. d a lsze rozw ażan ia.
12 L ex Iulia de m aritandis ordinibus i le x Papia Poppaea b y ły w ie lok rotn ie p rzed m iotem ob szernych op racow ań i d oczek ały się b ogatej litera tu r y . O statnio por. R. A s t o 1 f ii, La le x Iulia et Papia, P ad ova
1970; P. C s i 1 l a g , dz. cyt., w raz z litera tu rą ; D. N ö r r , Planung in der A n tike. Ü ber die Ehegesetze des A ugustus. Freiheit und Sach zw ang. B eiträ g e zu E hren H elm u t S ch elsk y s, W iesbaden 1977, s. 309
i n.; L. F. R a d a t s a , dz. cylt., A NR W II 13, s. 278 i n.
is Por. U lp . 13 o raz R. A s t o l f i , L ex Iulia e t Papia, s. 16 i n.;
M. F a l c ä o , Las prohibitiones m atrim on iales de caräcter social en el Im perio Rom ano, P am p lon a Г973, s. 10 i n., oraz L. F. R a d i t s a, dz.
[3] Zm iany w ustawach m ałżeńskich 153
1. Senatus Consulta Pernicjanum , Claudianum i C alvisianum
Na postaw ie przekazów Gaiusa można stw ierdzić 14, iż obowiązek pozostaw ania w zw iązku m ałżeńskim zastał w prow adzony przez
lex lulia, a posiadania dizieci przez le x Papia Poppaea.
G. 2.286:
Caelibes quoque, qui p e r legem Iuliam h ered itates legataque capere prohibentur,...
G. 2.286 a:
Item orbi, qui p e r legem Papiam [ob id quod liberos non h a- bebant] dim idias partes h ered itatu m legatorum que perdunt,... Podobny w niosek w ypływ a rówtnież z przekazu T ertuliana.
T ert. Apol. 4.21(8):
N onne vacuissim as leges P apias quae an te liberos susciipi co- g unt quam Iu liae m atrim onium contrahi, post tan tae aucto- rita tis senectutem h e ri Severus, constamtissimus principum , ex clusif?
F ragm ent te n in form uje ponadto, iż początkowo w iek, w k tóry m ist miał obowiązek posiadania dzieci był inny od tego, w którym powinno się pozostaw ać w zw iązku m ałżeńskim , i dopiero Septim us Severus zrów nał te dw a okresy ze sobą 15. N iestety nie wiadomo, co w tym względzie m ów iła le x Papia, gdyż inne przekazy na ten tem at nie dochow ały się. N atom iast bliższe wiadom ości co do wieku, w k tó ry m R zym ianie pow inni pozostawać w związku m ał żeńskim, a od Severa rów nież posiadać dzieci zostały przekazane przez Ulpiana.
Ulp. 16.1:
A lîquando v ir et u x o r in te r se solidum capere possuint: velu t si u terq u e vel alteiruter eorum nondum eius aetatis sint, a qua lex liberos exigit, id est si v ir m inor annorum XXV sit au t u x o r annorum XX m inor: item si u triq u e lege P ap ia finit os annas in m atrim onio excesserint, id e s t v ir LX annos, u xor L:... Przytoczony frag m en t U lpiana mówi o tym , że m ałżonkowie m a ją względem siebie pełną capacitas (a oznacza to jednoc ześnie p e ł ną capacitas w św ietle ustaw m ałżeńskich A ugusta), jeśli jedno z nich jeszcze nie ma tych lat, w czasie których ustaw a (później uchw alana le x Papia) w ym aga posiadania dzieci i w yjaśnia, iż jest to wiek d la mężczyzn poniżej 25 la t — d la kobiet poniżej 20 lat, lub ukończyło określony w iek -— m ężczyźni 60 lat, kobiety 50. Jednocześnie wiadomo, że osoby, k tó re m iały obowiązek posiada nia dzieci, m iały też obowiązek pozostawać w zw iązku m ałżeńskim , z czego w ynika, iż w iekiem w k tó ry m miano pozostaw ać w iustum
m atrim onium było dla mężczyzn 25—60 lat, dla kobiet 20—50 lat. 14 Por. te ż G. 2. 111, 144; U lp. 22. 3.
)5 Por. R. A s t o i f i , Lex lulia et Papia, s. 2, a tak że, Note per una
Osoby nie spełniające tego w ym ogu 16 b yły uważaine za caelibes i pozbawione — z w yjątkiem personae exceptae, czyli krew nych testato ra w linii prostej, k tórzy dziedziczyliby a b intestato 17 — cał
kowicie capacitas w zakresie spadkob rania testam entow ego. U chw alenie le x Iulia spotkało się z k ry ty k ą 18 Rzym ian, któnzy stara li się znaleźć możliwości obejścia jej. Jed n ą z takich m ożli wości b yły zaręczyny. Zaw arcie i c h 19 w yłączało zaręczone osoby z kręg u caelibes 20, czyli pod tym w zględem zrów nyw ało w położe niu p raw ny m z m ałżo n k a m i21, a jednocześnie pozw alało wydłużać ok res do zaw arcia m ałżeństw a.
A by tem u zapobiec w następnej ustaw ie małżeńslkiej, zaostrza jącej postanow ienia le x Iulia, czyli w le x Papia podjął A ugust o d pow iednie kroki, o czym inform uje Swetoniusz.
Svet. Aug. 34.2:
...cumque etiam iinm aturitate sponsarum e t m atrim oniorum cre- b ra m u tatio n e vim legis eludi sen tiret, tem pus sponsas habendi
coartaviit,...
Jeszcze dokładniejszą relację o zm ianach w prow adzonych przez A ugusta przekazał Dio Cassius.
Dio Cas. 54.16.7:
Quum et in fan te s noinnulli sib i desponsarent, et praem ia qiu'i- dem fe rre n t m arito rum , officium non p ra estare n t; edixit, ne q u a p actio n u p tialis ra ta esset, ub i u ltra biennium n u p tiae d iffe rre n tu r: id est, u t om nino ea decem aninos n a ta esset, q uam deapondere aliquis, et ob quam praem ia percipere vel- let. P u ellae enim , u t ddximus, post duodecim um annum j x-
actum , n ubiles habentur.
16 P ra w d o p o d o b n ie osoby, które choć m ia ły w y m a g a n y w iek , jednak z e w z g lę d ó w fizjo lo g c zn y ch nie m o g ły m ieć d zieci, p osiad ały so lid i
ca p a cita s. Por. R. A sit o l f i , L e x Iu lia e t P ap ia , s. 3; D. D a l i a ,
L ’in c a p a c itä se ssu a le in d ir itto rom an o, Milaino 1978, s. 255 i n., 260. 17 P or. R. A s t o 1 f i, L e e x c e p ta e p erso n a e n e lla le x Iu lia e t P a p ia , BID R 67 (1964) s. 220 i n. oraz L e x Iu lia e t P a p ia , s. 167 i m.; P. V o c i ,
D ir itto e r e d ita r io rom ano?, I, Milaino 1967, s. 44S (cyt. DER) oraz
L in ee sto ric h e d e l d ir itto e re d ita rio ro m a n o , I, D alle o rig in i ai S e v e r i A N R W II. 14 (1982) k. 431.
18 Por. S v e t. A ug. 34.
19 N a te m a t sk u tk ó w zaw arcia za ręczyn w prawnie k la sy czn y m por. P . B o n f a n t e , C orso d i d ir itto ro m a n o , I, D ir itto d i fa m ig lia 2, Milaino 11963, s. 311 i n.; E. V o l t e i r a , L e zio n i d i d ir itto rom an o. II m a tr im o -
n io ro m a n o , R om a >1961, s. 383 i n.
20 Por. V. A r a n g i o - R u i z, L a le g isla zio n e. A u g u sto . S tu d i di o cca sio n e d el bim illenariio au gu steo, R om a 1938, s. 117 = S critti, III, C am erino 1977, s. 265; E. V o l t e r r a, II m a trim o n io rom an o, s. 3®4,
oraiz N N D I X V II (1971) s.v. S p o n sa li (d ir itto rom an o), s. 36.
21 Por. B. B i o n d i , L e g isla zio n e d i A u g u sto , S critti, II, s. 140; R. A s t o 1 f i, II fid a n za m e n to n e lla „ le x Iu lia e t P a p ia ”, Studi V o l- tarra, III, Milaino 1971, s. 671 i n_, o raz L e x Iu lia e t P a p ia , s. 4 i n.
[5] Zmiany w ustawach m ałżeńskich 155
W zacytow anym fragm encie Dio Cassius inform uje, iż zaręczy n y nie mogą trw a ć ponad dw a laita22. Jednocześnie w yjaśnia, iż w zw iązku z tym , by wywołać zamierzone sk u tk i praw ne dziew czy na m usi m ieć oo n ajm niej dziesięć lat, ponieważ tylko dw unasto letnia może zawrzeć iu stu m m atrim onium .
Norm a przekazan a przez h isto ryka w ydaje siię m ieć ogólne zna czenie 2*, dotyczyć zaręczyn ta k z niedojrzałą ja k i niedojrzałym . Praktycznie jednak, w ceilu uniknięcia zaliczenia do k rę g u caelibes, o w iele częstsze były zaręczyny dojrzałych mężczyzn z m ałym i dziew czynkam i, niż dojrzałych ’kobiet z im puberes i dlatego za pew ne Dio Cassius podaje tylko przykład zaręczyn z dziew czynka m i poniżej dziesięciu lat. Jednocześnie jed n ak należy zaznaczyć, iż fa k t przeciągania zaręczyn był tu tłum aczony niem ożliwością za w arcia m ałżeństw a ze w zględu na w iek jednej ze s tro n zaręczo nych 24, czyli że zaręczyny takie w yw ierały sk u tk i tylko w tym w ypadku, gdy jedną ze stron była osoba niedojrzała 23. W innych bow iem w y padkach 26 nic nie stało na przeszkodzie, b y od razu za m iast zaręczyn zaw ierać zw iązek małżeński.
Taka in te rp re ta c ja tek stu Dio Cassiiusa zgodna jest z przekazem Sw etoniusza (Aug. 34.2), w którym history k w yraźnie m ówi o p rzed
wczesnych zaręczynach (inm aturitate sponsarum), czyli o zaręczy nach zaw arty ch przez osoby niedojrzałe, niezdatne do zaw arcia
iustum m atrim onium .
W ynika z tego, iż A ugust ograniczył om aw ianą tu skuteczność zaręczyn tylko do zaręczyn z osobą niedojrzałą, k tó ra po osiągnię ciu odpowiedniego w iek u mogła najpóźniej w okresie dw uletnim zaw rzeć m ałżeństw o.
Z cytowanego poprzednio frag m en tu U lpiana 16.1 w ynika jed nocześnie, iż mężczyzna po ukończeniu 60 lat, a kobieta po uk oń czeniu 50 la t staw ali się zw olnieni z wym ogu pozostaw ania w zw iązku m ałżeńskim i odzyskiw ali pełną capacitas w zakresie p raw a spadkowego. Powyższa c e z u ra 27 w ypływ a zapew ne z po
22 Par. też H. K u p i s z e w s k i , S tu d ie n z u m V e rlö b n is im k la s s i
sch en rö m isc h e n R e c h t, I, ZSS (Rom. Abt.) 84 (1967) s. 95 i n.
23 Por. R. A s t o 1 f i, Il fid a n za m e n to , S tu d i V olterra, III, s. 683 oraz L e x I u lia e t P ap ia, s. 5.
24 Por. B. B i o n d i i , L eg isla zio n e d i A u g u sto , Scritti, II, s. 140; V. A r a n g i o R u i z , L eg isla zio n e, s. 1117 = Scniltti, III, s. 265.
25 Por. S . V o l t e r r a , 11 m a trim o n io ro m a n o , s. 390. Inaczej R. A s t o 1 f i, 11 fid a n za m e n to , Studii V olterra, III, s. 6731.
28 N a te m a t w y ją tk o w y c h w y p a d k ó w p o zw a la ją cy ch n a przed łu żen ie zaręczyn n a w e t ponad d w a la ta par. D. 23. 1. Ii7 oraz kom en tarz do teg o fra g m en tu E. V o l t e r r a , II m a trim o n io ro m a n o , s. 393 i n.; R. A s t o i f i , L e x Iu lia e t P a p ia , s. 8 i n.
27 Por. te ż W. S u d e r , In itiu m s e n e c tu tis. U w a g i n a te m a t p o c zą tk u
w ie k u sta rc ze g o lu d z i w c e s a r s tw ie r z y m s k im . A cta Uiniversitaitis W ra- tislaviiensis, N o 497, A n tiq u ita s 9 (1983) s. 208 i n. o p o jęciu lu d zi starych w źród łach litera ck ich o k resu późn ej r ep u b lik i i cesanstw a,
glądu, iż po ukończeniu tego w ieku kobieta i mężczyzna niezdolni są do zrodzenia d z ie c i28.
S ytuację osób starszych pogorszyło nagle SC w ydane za p an o wania Tyberiusiza 29, a zwane powszechnie P ernicianum lub Persi-
cianum. Zostało ono uchw alone w roku 34 n.e.30, a więc w końco
wych latach rządów Tyberiusza. O treści tego SC inform uje Ulpian. Ulp. 16.3:
Qui in tra sexagesim um vel quae in tra quinquagesim um annum n eu tri legi pairuerit, licet ipsis legibus post hanc aetatem libe- ratius esset, p erpetuis tam en poenis te n e b itu r ex senatus con su lte Pem ioiano:...
Z przekazu U lpiana w ynika, że jeśli m ężczyzna przed ukończe niem 60 lat, a kobieta przed ukończeniem 50 lat nie byliby p o słuszni żadnej ustaw ie (czyli ani le x lu lia nakazującej zaw ieranie m ałżeństw , a n i le x Papia nakazującej posiadanie potomstwa), choć by po ukończeniu tego w ieku zostali zw olnieni z nakazów tym i sam ym i ustaw am i, to n a m ocy SC Pernicianum dalej będą podlegać w iecznym k aro m przew idzianym za nieprzestrzeganie ustaw. In n y m i słowy, w ed łu g nowo w ydanych przepisów osoby, k tó re ukończy ły odpow iednio 60 i 50 lat, a które przed ukończeniem tego w ie ku nie spełniały nakazów u staw m ałżeńskich dalej podlegały ich sankcjom.
Wiadomo, iż rozw ażania U lpiana w rozdziale XVI odnoszą się do m ałżonków (De solidi capacitate in ter viru m et uxorem ), m ają one jednak C harakter ogólny i dotyczą rów nież innych możliwości
incapacitas. W ynika z tego, że SC Pernicianum m iało c h a rak ter
ogólny i odnosiło się do wsizystkich osób, k tó re przed ukończe niem określonego w ieku uchylały się od nakazów ustaw m ałżeń skich.
O m aw iane SC p rzew id uje sankcje dla m ałżonków nie tylko w te dy, gdy oboje przekroczyli odpowiednio 60 i 50 lat, ale też w tedy, gdy tylk o jedno z nich przekroczyło tę granicę w ieku, np. m ęż czyzna 60 letni ożenił się z kobietą poniżej 50 la t lub odpowiednio 50 letn ia kob ieta w yszła za m ąż za mężczyznę poniżej 60 l a t 31. Tekst U lpiana nie w yjaśnia sytuacji osób, k tóre przed ukończe niem odpow iednio 60 i 50 la t zaręczyły się, a następnie przed
które in itiu m se n e c tu tis wiążą również najczęściej z 50—60 rokiem życia.
28 Por. njp. Plin. Na/t. Hist. 7. 14; D. 1. 7. 15. 2; D. 19. 1. 21 pr. 29 Por. E. V o l t e r r a , NNDI X V I (1969) s.v. S en a tu s C on su lta, nr 88, s. 1066.
30 Por. R. A s t o l f i ' , L e x lu lia e t P a p ia , s. 126; M. K a s e r , D as rö
m isc h e P r iv a tr e c h t2, I, München 1971, s. 320 uw. 15 (cyt. RPR) R. T a u b e n s c h l a g , T h e L a w o f G reco -R o m a n E g y p t in th e L ig h t
o f th e P a p y r i2, W arszawa 1955, s. 32 uw. 104 podaje rok 33 bez bliższe go uzasadnienia.
Zm iany w ustawach m ałżeńskich 157
upływ em d w u lat, jednakże ju ż po ukończeniu 60 czy 50 la t za w arły m ałżeństw o. W ydaje się, iż w takim w ypadku na mocy
SC Pernicianum osoby te były uw ażane za caelibes 32, gdyż d w u
letni okres trw a n ia zaręczyn, o k tó ry m mówi Dio Cass. (54.16.7) odnosił się tylko do osób niedojrzałych. W in n y ch okolicznościach, a więc w om aw ianym tu w ypadku ew entualn ych zaręczyn osób 58 czy 48 letnich, czynność ta nie w yw ierała oczekiwanych skutków praw nych czyli w yłączenia osób z k rę g u caelibes.
Podobne w ątpliw ości może budzić sytuacja osób, k tó re ze wzglę dów fizjologicznych n ie m ogły m ieć dzieci (spadones) i dlatego, po dobnie jak osoby w podeszłym wieku, nie podlegały sankcjom
leges Iuliae et Papiae. Jednakże ULpian inform uje, iż SC Perni cianum pogarszało sytuację ityilko tych osób, k tóre poprzednio uchy
lały się od nakazów w spom nianych ustaw , spadones zaś nie można zaliczyć do k rę g u tych osób, wobec czego w ydaje się, że w stosunku do nich nie może być m owy o odpow iednim stosow aniu powyż szego SC 33.
Lakoniczność tek stu U lpiana pozwala przypuszczać, iż osoby o których m ow a w SC Pernicianum na zawsze zostaw ały pozba wione u p raw n ień w dziedzinie p raw a spadkow ego (perpetuis tam en
poenis ten eb itu r), n a w e t jeśli później zaw arły zgodnie z le x Iulia et Papia m ałżeństw o, a n aw et m iały dzieci, choć z drugiej strony,
biorąc (pod uw agę cel u staw A ugusta należałoby przypuszczać, ;iż spełnienie wym ogów tych ustaw , a zwłaszcza zrodzenie dzieci po- winnoby te osoby w starszym w ieku zwolnić od sankcji na nie nałożonych.
Za pierw szą z przedstaw ionych powyżej hipotez przem aw ia jed n ak uchw alenie za K laudiusza n astęp n e g o 34 SC.
Ulp. 16.3:
...sed Claudiiano senatus consulto m aior sexagenairio si m i norem q uinq uag enaria d u x erit, perinde h ab eb itu r, ac si m inor sexaginta an norum duxisset uxorem .
Po przedstaw ieniu treści SC Pernicianum re fe ru je d alej Ulpian, iż n a mocy SC C laudianum m ałżeństw o mężczyzny 60 letniego z kobietą nie m ającą 50 la t w yw iera tak ie sam e sk u tk i jakby zaw ierał je mężczyzna nie m ający 60 lat. Z powyższego w ynika, iż SC Pernicianum nalkładało sankcje n aw et w w ypadku zaw arcia w późniejszym czasie m ałżeństw a, a położenie p ra w n e 60 letniego mężczyzny polepszało dopiero SC Claudianum . Bowiem na jego mocy po zaw arciu m ałżeństw a naw et po ukończeniu 60 la t męż
czyzna odzyskiwał solidi capacitas odebraną m u przez ustaw o
32 Inaczej R. A s t o 1 f i, II fidanzam ento, Studi Volterra, III, s. 673. 33 Por. D. D a l i a , dz. cyt., s. 261 i n.
34 Por. E. V o l t e r r a , NNDI XVI (1969) s.v. Senatus Consulta, nr 104, s. 1066.
daw stw o Tyberiusza. To z pew nością m iał na m yśli Swetoniusz pisząc:
Swet. C laud. 23.1:
...capiti P ap iae Poppaeae legis a Tiberio C aesare, quasi sexage- n arii gen erare non posse nt, addito obrogavit.
Caput dodane przez Tyberiusza do le x Papia to zapew ne om a
w iane SC Pernicianum wychodzące z założenia, iż 60 letni m ęż czyzna n ie może zrodzić dzieci, a uchylenie go to opisyw ane przez Ulpdana SC C laudianum uchw alone za K laudiusza. Swetoniusz
m ówiąc o możności zrodzenia dzieci przez 60 letniego mężczyznę, w odróżnieniu od U lpiana, w spom ina tylko le x Papia, ale jak w y nika z frag m en tu U lpiana reform a K laudiusza dotyczyła także
le x Iulia m ówiącej o obow iązku zaw ierania m ałżeństw a.
Na podstaw ie treści SC Claudianum pow staw ały zapewne w ą tp li wości, czy odnosi się ono tylko do mężczyzn, czy też do kobiet, czyli do taikiej sytuacji, gdy 50 letn ia kob ieta zaiwrze związek m ałżeński z mężczyzną nie m ającym 60 lat. W ątpliw ości te rozwiało SC Cal-
v isia n u m 33 in te rp re tu ją c SC Claudianum .
UJip. 16.4:
Quod si m aior qu in quagenaria m inori sexagenairio n upserit, im p a r m atrim o nium appellatur, e t sen atu s consulte Calvisiano iu b e tu r non profioere ad capiendas h ered itates et legata et do tes. Itaq u e m o rtua m uliere dos caduca erit.
Ulpiian inform uje, iż m ałżeństw o ko b iety 50 letniej naw et z mężczyzną n ie m aiącym jesizcze 60 la t zrwame było m atrim onium
im par 36 i n a mocy SC C alvisianum nie przyw racało jej możności
otrzym yw ania ani spadku, ani legatu, a n i posagu, k tó ry po jej śm ierci b y ł kadukiem . SC C alvisianum w yjaśnia więc w ą tp li wości nasuw ające się po uchw aleniu SC C laudianum m ó
wiąc w yraźnie, że zaw arcie m ałżeństw a przez 50 letnią kobietę, choć nie było zakazane, to jed n ak nie w yw ierało żadnych sk u t ków 37 w św ietle p raw a spadkowego.
Postanow ienie to b rało widocznie pod uw agę n atu ra ln ą zdolność kobiet do rprokreacji, k tó ra jak z a k ła d a n o 38, kończyła się najpóź niej z ukończeniem 50 ro k u ż y d a .
SC C alvisianum , uchw alone p ra w d opod ob nie39 w roku 61 n.e.
treścią swą było zgodne z SC P e rn ic ia n u m , gdyż i n a mocy tego
35 Por. E. V o l t e r r a , N N D I X V I (1969) s.v. Senatus Consulta, nr
116, s. 1070.
38 Por. M. H u m b e r t , dz. cy t., s. 156.
37 Por. E. N a r d i, La reciproca posizione successoria dei coniugi p riv i di conubium , Milaino 1938, s. 35, 52 oraz Sui d iv ie ti m atrim om ali delle leggi A u gustee, SD H I 7 (1941) s. 115 i n.; J. G a u d e m e t , Ju- stu m m atrim on ium , R ID A 3 (1950) s. 333 = É tudes de droit rom ain,
III, C am erino 1979, s. 129.
38 Por. P lin . N at. Hast. 7. 14: M ulier post quinquagensim um annum non gignit, m aior que pars X L proflu viu m gen itale sistit.
[9] Zmiany w ustawach m ałżeńskich 159
ostatniego późniejsze m ałżeństw o nie w yw ierało żadnych skutków w św ietle p raw a spadkowego. Obydwa SC stanow iły obostrzenie
le x Iulia et Papia, gdyż ustaw y A ugusta przyw racały solidi capa- citas osobom starym .
W ydaje się, że przedstaw ione powyżej Senatus Consulta związa ne z ustaw am i m ałżeńskim i A ugusta m ało m ają z nim i pod wzglę dem celu wspólnego. A ugust podejm ując swe ustaw odaw stw o chciał doprowadzić m iędzy innym i do zw iększenia liczby cives Roma
ni, natom iast zwłaszcza SC Perniciatum i C alvisianum ta k ie
go względu nie m ają. Czy bowiem z tego powodu, iż u jem ne sk u t ki ustaw rozciągnie się dodatkow o na osoby w podeszłym wieku niezdolne już do prokreacji, zw iększy siię liczba obyw ateli rzym skich? W ątpliw e jest także, czy strach przed tym i sk utkam i zdol ny jest skłonić zainteresow ane osoby, które i ta k ponosiły ujem ne sk utki swego stanu, by w cześniej zaw ierały m ałżeństw a i posiada ły dzieci.
Uchwalenie SC Pernicianum nie miało więc, jak można przy puszczać, na celu względów prokreacyjnych, m ożna natom iast pró bować wytłum aczyć je celam i fiskalnym i. Do uchw alenia tego SC doszło w roiku 34 n.e. W tym czasie pogłębiał się w Rzymie kryzys ekonom iczny40 i trzeba było znaleźć nowe źródło docho dów.
T a c y t41 wspom ina, iż w ro k u 33 n.e. na sk u tek postanow ień Tyberiustza nakazujących zwrócenie pożyczek w ciągu półtora roku nastąpił ogólny b ra k gotówki, aż cesarz m usiał zasilić b an ki kw o tą 100 'milionów sesterców , by w ten sposób opanow ać sytuację.
Jednocześnie wiadomo, iż ustaw odaw stw u m ałżeńskiem u A ugusta zarzucano cele czysto fiskalne 42. U staw y te przew idyw ały, iż cadu-
ca m ają przypadać tym , którzy in eo testam ento liberos habent
(G. 2.206, 286 a). W b ra k u takich osób caduca przyp adały na rzecz skarbu państw a 43.
G. 2.286 a:
... si nullus liberos habebit, ad populum , sicut iuris est in
39 Por. E. V o l t e r r a , NNDI XVI (1969) s.v. S en a tu s C on su lta, nr M6, s. 1070; M. K a s e r , RPR?, I, s. 320 uw. 15. Powątpiewająco R. A s t o 1 f i, L e x Iu lia e t P a p ia , s. 128 uw. 7.
40 Por. G. G i a n n e l l i — S. M a z z a r i n o , T r a tta to d i sto ria ro m a -
n a 2, u L ’im p e ro ro m a n o , Roma 1962, s. 96 ii n. 41 Pckt. Tac. Ann. 6. 16 i n.
42 Par. V. A r a n g i o - R u i z , L eg isla zio n e, s. 118 = Scritti, s. 266. Przeciw nie B. B i i o n d i , S u ccession e te s ta m e n ta ria — D onazioni, Mi
lano 1943, s. 146. Por. też R. A s t o l f i , N o te p e r una v a lu ta zio n e , SDHI 39, s. 199 i n. oraz P. V o c i , L in ee sto rich e, ANRW II. 14, s. 432, który podkreśla, że z czaisam cele fiskalne przewyżsizyły w zględy pro kreacyjne.
43 Potr. też. O. R o b 1 e d a, S o b re la ca p a cid a d ju rid ic a d el „ p o p u lu s
legatis et in hereditatibus, quae eadem aut sim ili ex cau- (sa caduca fiu n t).
Tac. A nn. 3.28.3:
... velut p aren s om nium populus vacantia temeret.
Dlatego też zarzucono Augustowi, iż dzięki tym środkom chce zapełnić skarb.
Tac. Ann. 3.25.1:
R elatum dein de m oderanda P apia Poppaea, quam senior A u gustus post Iulias rogationes incitandis caelibum poenis et augendo aerario sanxerat...
N aw et ju r y ś c i44 le x Iu lia nazyw ali m ianem le x cad u ca ria . Ulp. 28.7:
... e t si nem o sit, ad quem bonorum possessio pertin ere pos- sit, a u t sit quidem , sed ius suaim om iserit, populo bona de- fe ru n tu r ex lege Iu lia caducaria.
N iew ątpliw ie zgodnie z ustaw odaw stw em A ugusta początkowo ca d u ca p rzypadały na rzecz a e r a riu m . O kreślenia tego używ a Tacyt {Ann. 3.25.1). Gaius m ówiąc o tym, że do bra przypadały ad p o p u - lu m ma rów nież n a m yśli sk arb p a ń s tw a is.
W późniejszym okresie cadu ca zaczęły przypadać n a rzecz jis c u s, ale tru d n o ustalić, kiedy nastąpiła ta izm iana46. Pierw szy p rz e kaz, iż c a d u ca przy p ad ają na rzecz jis c u s, dotyczy czasów Tybe riusza (Tac. Ainm. 2.48). Należy więc przeanalizow ać go, by móc stw ierdzić, czy już w tym czasie rzeczywiście a e r a r iu m zostało za stąpione pnzez fiscu s.
Rozważania trzeba jedmak zacząć od podkreślenia ch a rak teru cesarza Tyberiusza.
Svet. Tib. 49.1:
Prooedente m ox tem pore etiam ad rapimas convertit ani- m um .
W spom niany przez historyka zaborczy c h a ra k te r Tyberiusza p rze jaw iał się w k on kretny ch grabieżczych czynach.
Svet. Tib. 50.1:
Iu liae u xori taintum afu it u t relegatae, quod m inim um est, offici a u t hum anitatis aliquid im p ertiret, u t ex constitutione p atris umo oppido cl aus am domo quoque eg redi et commercio hom inum fru i vetuerit; sed et peculio concesso a p atre p ra
-44 Por. te ż G. 2t 150.
45 O ty m , iż źródła p raw n icze n ie u ż y w a ły tewniinu a e ra riu m a jed y n ie p o p u lu s, a d p o p u lu m por. S. B o i l a , D ie E n tw ic k lu n g d es F isk u s
z u m P r iv a tr e c h ts s u b je k t m it B e iträ g e n z u r L e h re v o m a era riu m , Prag
1S38, s. 3 a n.
46 Par. P . V o c d , D ER, II1, s. 44; M. K a s e r , RP R , I1, s. 586 m ów i o czasach T yberiusza, a le już R P R , I2, s. 702 przypuszcza, że dopiero za ezaisów K arak alli.
{11] Zmiany w ustawach m ałżeńskich 161
ebitisque annuls frau d av it, p er speeiem publici iu ris, quod n i h il de his A ugustus testam ento cavisset.
Sw etoniusz inform uje, że Tyberiusz nie tylko nie m iał litości dla swojej żony Ju lii, ale zagarnął jej m ajątek pozostawiony przez A ugusta tw ierdząc, że należy on do publici iuris.
W iadomo też, iż rościł sobie pretensie do rzeczy, k tóre już po przednio przyznano skairbowi państw a.
Tac. Anm. 6.2.1:
... e t bona Seiani a b lata aerario u t in fiscum cogerentur, tam - quam referret,..
P odobną zaborczość ja k do m ajątk u Sejana przejaw ił też w sto sunku do Sextusa M ariusa, najbogatszego z Hiszpanów, po zgła dzeniu którego zatrzym ał dla siebie kopalnie złota i sre b ra ja k kolw iek je za dobro państw ow e uznano.
Tac. Ann. 6.19.1:
Post quots Sex. M arius Hispanianum ditissim us d efertu r inces- tasse filiam et saxo Tanpeio deicitux; ac ne dufoium h a b e re tu r m agnitudinem pecuniae m ało vertisse, a u rarias (a rg e n ta ria s)- que eius, quam quam publicarentur, sibim et T iberius seposuit. Z powyższych przykładów w ynika, iż zaborczość Tyberiusza nie ograniczała się tylk o do m ajątków osób żyjących, ale odnosiła się rów nież do rzeczy, k tó re były już przyznane skarbow i państw a.
W tym św ietle należy też rozpatrzeć relację Tacyta dotyczącą
caduca.
Tac. Ann. 2.48.1:
... bona A em iliae Musae, locupletis intestatae, p etita in fis cum, Aemilio Lepido... tradddit.
M ajątek Em ilii M usy jako bona vacantia pow inien zgodnie z obow iązującym ustaw odastw em przypaść na rzecz aerarium, ty m czasem T acyt mówi o fiscus 47. Powyższy fragm en t sta ł się podsta wą do postaw ienia hipotezy, iż już za czasów Tyberiusza 48 caduca zaczęły przypadać n a rzecz fiscus.
Należy jed n ak pam iętać, iż do w ykształcenia się fiscus jako centralnej kasy cesarskiej prow adziła długa droga. Za czasów A u gusta istniało aerarium jako skarb państw a mieszczące się od n a j
47 L. M i t t e i s , Röm isches P rivatrech t bis auf die Z eit D iokletians,
I, L eip zig 1908, s. 353 uw . 10 tłu m aczy to tym , iż dobra spadkow e zn a jd o w a ły s ię w p ro w in cji cesarsk iej; F. D e M a r t i n o, Storia della costituzione rom ana2. IV. 2, N ap oli 1975, s. 905 uw . 48 m ów i, iż chodzi
itu n ie o caduca a o bona vacantia. N a tem at rozróżnienia pojęć caduca
i bona vacantia por. R. A s t o l f d , I beni vacan ti e la legislazione cadu-caria, BIDR 08 (1965) s. 323 i n., 333.
48 Por. O. H i i r s c h f e l d , U ntersuchungen auf dem G ebiete der röm ischen V erw altungsgeschichte, I. Die kaiserlichen V erw altu n gsbe am ten bis auf D iocletian, B erlin 1877, s. 57; M. K a s e r . RPR, I1,
s. 586; F. M i l l a r , The Fiscus in the first tw o Centuries, JR S 53 (1963)
s. 35.
daw niejszych czasów w św iątyni S atu rn a i poszczególne fisci jako sk arb y poszczególnych p ro w in c ji49. Do w ykształcenia centralnego
fiscus doszło praw dopodobnie dopiero za panow ania K laudiusza 50.
Zm ieniał się też podział źródeł dochodów m iędzy aerarium i fiscus przejaw iając tendencje do przechodzenia większości na rzecz fis
cus sl.
B iorąc powyższe pod uw agę w ątpliw e jest, b y już za czasów Ty- beriusza caduca przypadały n a rzecz fiscus 52. Praw dopodobnie zgo dn ie z praw em przyp adały one jeszcze na rzecz aerarium, a le w p raktyce, n a skutek .zaborczości cesarza 53 by ły one zagarniane n a rzecz fiscus. I m oże w łaśnie ta p ra k ty k a n a irówni ze stanem p ra w nym tkw iła w świadom ości współczesnych, co pozw alało na fo rm u łow anie oświadczeń, iż caduca wzbogacały zarów no Skarb p a ń stw a ■—• a erarium jak i skarb cesarza —■ fiscus.
P lin. P aneg. 42:
L o cupletabaet e t fiscum et ae rariu m non tam Voconiae et Iu - liae leges qu am m aiestatis sing u lare et unicum crim en eorum qui crim ine vacarent.
W racając do SC Pernicianum można przypusizczać, iż przepisy uchw alone zia Tyberiiusza n ie m iały ma celu zwiększenia prokreacji, a służyły jedynie do wzbogacenia coraz pustszego sk arbu państw a, a praktycznie zapewne bardzo często i p ry w atn ej ,,kiesy” cesa rza. D latego też fiskalny c h a ra k te r ty ch postanow ień zdaje się nie budzić w ątpliw ości 5i.
49 Por. A. G a r z e t t i, A erarium . e F iscus so tto A u g u sto , sto ria d i
u n a questione in p a r te d i norni, Aithenaeum 31 (1953) s. 310; G. Ü r ö g d i, RE Suippl. X (1965) ,szp. 222 i n. s.v. F iscus; F. D e M a r t i n o, dz. cyt. IV. 2, s. 897 i n.
50 Por. A. G a r z e t t i , dz. cyt., s. 3(12 i n.; F. D e M a r t i n o, dz. cyt., IV. 2, s. 900 ii n. stwiierdza, dż Klaudiusz był autorem w ażnych now o ści w organizacji finansów , ale proces wyikształcenia się jednolitego pojęcia fisc u s zakończył się doipieiro za Flaw iuszów .
51 Por. F. De M a r t i n a , diz. cyt., IV. 2, s. 904 i n.
53 Por. L. M i t t e d s , dz. cyit., s. 353 uw. 1-0; L. B o v e , NNDI II (1S64) s.v. C adu ca, s. 66:1- i F. D e M a r i t i n o , dz. cyit., IV. 2, s. 905, którzy przypisują przejście ich na rzecz fiscus za Hadriama. P. V o c i , DER2, I — na- czasy od Marka A ureliusza do Karakalli, tanze L in ee
sto ric h e , ANRW II. 14, s. 43il uważa, .iż fisc u s zastąpił a e ra riu m przed Karakallą. G. P r o v e r a , La „ v in d ic a tio ca d u c o ru m ”. C o n trib u to allo
s tu d io d e l p ro cesso fisc a le rom an o, Torino 1964, s. 126 na czasy między Antoninam i a Karakallą. R. A s t o l f i, L e x lu lia e t P a p ia , s. 269 m iędzy panowaniem Marka Auneliiusza i Luciiusa Veruaa a Karakalli1; zaś W. E r d m a n n , RE VII A2 (1948) szp. 2026, is.v. B ona v a ca n tia ; J. M a r q u a r d t , R ö m isch e S ta a ts v e r w a ltu n g 3, II, Darm stadt 1957. s. 296; M.
K a s e r , R P R 2, I, s. TlOß; J. I g l e s a a s , D erech o rom an o. In stitu cio n es
d e d e re c h o p r iv a d o8, Barcelona 1972, s. 556— na czasy Karakalli. 53 Por. P. V o c ii, DER2, I, s. 452. O sam owoli w wypadku opisywanym przez Tac. Anin. 2. 48 wspom inał już L. M d t t e i s , dz. cyt., s. 353 uw. 1 0.
{
13]
Zmiany w ustawach m ałżeńskich 163Nieco inaczej w ygląda h isto ria uchw alenia SC C laudianum , po niew aż to SC teoretycznie naw iązuje do celów ustaw odaw stw a A ugusta pow ołując się n a fakt, iż mężczyzna powyżej 60 la t zdol n y jest jeszcze do prokreacji. Jednakże rzeczyw istą przyczyną uchw alenia tego przepisu zdaje się być osobista sytuacja P rin - cepisa. K laudiusz po śm ierci Messalimy w rolku 48 n.e. b ał się, iż spadną na niego sankcje przew idziane w SC Pernicianum , nie był bowiem pew ien, czy zaiwrze następne m ałżeństw o przed ukończe niem 60 lat. By tego uniknąć doprow adził on do ogólnej zm iany u staw o d a w stw a53 uchylając częściowo SC Pernicianum , ale tylko na rzecz mężczyzn, bo tylk o ich (w rzeczywistości swoją) sytuacją był zainteresow any. Jeśli to przypuszczenie je st słuszne, to n a leżałoby przyjąć, iż do uchw alenia SC C laudianum doszło pod ko niec roku 48 lub na początku 49 n.e., gdyż w ro k u 49 K laudiusz ożenił się ze swą b ra ta n icą A gryppiną i n ie m iał ju ż podstaw by obaw iać się przepisów SC Pernicianum , gdyż zaw arł m ałżeństw o przed ukończeniem 60 roku życia, czyli spełnił wym ogi p rz y w ra
cające m u solidi capacitas.
Podiobniie jak w innych w ypadkach zm ienił tu K laudiusz prze pisy le x Iulia et Papia m ając na względizie in n y cel niż przew i dyw ały to ustaw y A ugusta. T ak więc, choć pod względem form al nym SC C laudianum naw iązyw ało do prokreacyjnego ch arak teru ustaw odaw stw a pierw szego Frincepsa, to faktycznie przyczyną je go uchw alenia było aktu aln e położenie K laudiusza.
Nie m a podstaw źródłow ych do stw ierdzenia, czy w prakty ce
SC C laudianum nie było stosowane rozsizerza jąco rów nież w stosun
k u do kobiet, k tó re po ukończeniu 50 la t w yszły za m ąż za męż czyzn poniżej 60 ro k u życia. Jed n a k konieczność in te rp re ta c ji tego SC jaką było uchw alenie nowego SC zwanego Calvisianum może rodzić tak ie przypuszczenie. Również i w uchw aleniu tego o sta t niego tru d n o doszukiw ać się celów p ro k reacyjn ych a raczej należy zrwTÓcić uw agę na istniejącą sytuację ekonom iczną57, rozrzutność cesarza, w yd atk i na w ojnę w A rm enii i B rytanii, pogłębienie się nowego kryzysu, k tó ry na skutek dew aluacji pieniądza doprow a dził w ro k u 64 n.e. do reform y m onetarnej cesarza N erona 58.
2. P ró b y m odyfikacji le x Iulia et Papia
Jednocześnie wiadomo, że za panow ania Tyberiusza podejm ow a no działania zm ierzające do pew nych złagodzeń w ustaw odaw stw ie
55 Por. G. M a y , L ’a c tiv ité ju r id iq u e d e l’E m p ereu r C lau de, RHD 15 (1936) s. 224 i n.
50 Por. przede w szystkim adrogację Nerona i SC C la u d ia n u m zezw a lające na zawairaie m ałżeństw a z bratanicą.
57 Por. R. A s t o 1 f i, N o te p e r una v a lu ta zio n e , SDHI 39, s. 215. 58 Por. A. K u n i s z , M en n ictw o w C e sa rs tw ie r z y m s k im w I w ie k u
m ałżeńskim A ugusta, zwłaszcza w zakresie k a r nałożonych przez
le x Papia Poppaea.
Ju ż w chw ili uchw alenia tych u staw A ugust spotkał się z opo zycją 59. Sprzeciw rósł w m iarę upływ u czasu, aż doprow adził w r. 20 m.e. do w niesienia spraw y na forum senatu.
Tac. Ann. 3.25.1:
R elatum deim d e moderamda P apia Poppaea, quam senior A u gustus post Iutlias rogationes incitandis caeliibum poenis e t augendo ae rario sanxerat. nec ideo coniugia e t educationes li beru m fre q u e n ta b a n tu r praevalida orbitate; ceterum m u ltitu d e p e rid ita n tiu m gliscebat, cum omnes dom us delatorum in te r- prętatio n ib u s su b v erte re(in )tu r, utque antehac flagitiis, itr tunc legibus laborabatur.
Zgodnie z iprzekaizem historyka n a posiedzeniu sen atu podnoszo no, że obostrzenia wprow adzone przez le x Papia w stosunku dc
le x Iulia nie przyczyniały się wcale do zw iększenia ilości zaw ie
ranych m ałżeństw , a zwłaszcza zrodzonych dzieci, a jedynie miały ch a ra k te r fiskalny. Rosła też ilość delatorów powołanych przer
le x Papia do pilnow ania przestrzegania powyższych ustaw , którzy
oczekując obiecanej im pirzez A ugusta nagrody donosili o osobach nie zaw ierających m ałżeństw i nie posiadająccyh dzieci, tak żf liczba zagrożonych procesam i niebezpiecznie się zwiększała. Obra dy w ty m wizględzie nie były chyba zbyt owocne, skoro jak re la cjonuje dalej Tacyt, n ie podjęto żadnej k o n kretn ej uchwały.
Tac. A nn. 3.28.3— 4:
... aoriora ex eo vincla: in d iti custodes et lege P apia Poppaea praem iis inducti, ut, si a p riv ileg es p aren tu m cessaretur, velu t p arens om nium populus vacantia ten eret. sed altius p en e tra- b an t u rbam que e t Italiam et quod u squam civium corripu - eran t, m ultorum que excisi status, et te rro r om nibus interita- b atu r, ni T iberius statuendo rem edio quinque consularium , q u in que e praetoTiis, totidem e cetero sen atu soirte duxisset, apud quos exsoluti plerique legis nexus m odicum in praesens levam entum fuere.
W spom inając jesizoze raz plagę delatorów h isto ryk inform uje, że T yberiusz pow ołał specjalną kotmisję, k tó ra zajęła się złagodzeniem przepisów ustaw m ałżeńskich, w w yniku czego exsoluti plerique
legis nexu s m odicum in praesens leva m en tu m fuere. Na czym po
legało usunięcie zawiłości i stw orzenie tym czasow ych ulg autor nie inform uje, a niestety są to jedyne wiadom ości dotyczące zła godzenia tych ustaw . T rudno zatem ocenić, czy rezu ltaty kom isji były widoczne, czy też — co w ydaje się bardziej praw dopodobne — n.e., K a to w ice 1978, s. 74 i n.; S. M r o z e k , D e w a lu a c je p ien ią d za w s t a r o ż y tn o śc i g r e c k o - r z y m s k ie j, W rocław 1978, s. 72 i n.
{15] Zmiany w ustaw ach m ałżeńskich 165
powołano ją jedynie po to, by czasowo złagodzić rosnący sprze ciw 60.
Praw dopodobnie jed n ak działalność Tyberiusza nie doprow adziła do żadnych pozytyw nych zm ian skoro spraw ą delatorów zajął się
eszcze iraiz Neron. Svet. Nero 10.1:
... praenńa d elatorum P apiae legds ad q u arta s re d e g il Wysokość nagTody przew idzianej przez A ugusta dla delatorów nie jest znana, ale jak w ynika z przekazu Sw etoniusza m usiała cna wynosić ponad jed ną czw artą zapewne całego caducum 61, sko ro N eron zredukow ał tę kw otę do jednej czw artej.
Co kierow ało N eronem przy podejm ow aniu powyższej decyzji tru d n o powiedzieć. J a k w ynika to z kolejności re la c ji Sw etoniusza (w N ero 8 i 9 mowa jest o objęciu przez N erona panow ania) d e cyzję o zm niejszeniu w ynagrodzenia dla delatorów w ydał N eron
na sam ym początku swego panow ania, może już w roku 54 n.e., kiedy to chciał okazać się dobrym władcą, a nie dostrzegał jeszcze trudności finansow ych. Dopiero z biegiem czasu, na skutek pogłębiającego się kryzysu, doprow adził o n do uchw alenia w roku 61 n.e. om aw ianego wyżej SC C alvisianum czy w ro k u 63 n.e.
SC M em inianum dotyczącego fałszywych a d o p c ji62.
3. Z m ia n y w z a k re sie sto so w a n ia le x Iulia de adulteriis coercendis
P ow ołując się n a chęć ^przyw rócenia obyczajów przodków , które poszły już w zapom nienie” «3 w roku 18 p .n .e .64 doprow adził A u
gust nie tylko do uchw alenia om aw ianej poprzediniio le x Iulia
de m aritandis ordinibus, ale także do u c h w a le n ia 85 le x Iulia de adulteriis coercendis 66.
C entralnym [punktem lex Iulia de adulteriis coercendis było prze
*° Co do w ątpliw ych rezultatów działalności Tyberiusza por. B. B i o n - d i, L eg isla zio n e d i A u g u sto , Scritti, II, s. 144 i n.; M. K a s e r , R P R 2, I, s. 318 uw. 3. Por. też P. J ö r s , D ie E h eg esetze d e s A u g u stu s, Mair- ourg 1893, s. 6.
61 For. R. A s t o l f i , L e x Iu lia et P a via , s. 311; M. K a s e r, R P R 2, I, s. 725.
62 Por. mój artykuł, Ius tr iu m lib e ro ru m w u s ta w o d a w s tw ie d y n a s tii
ju lijs k o - k la u d y js k ie j, Prawo Kanoniczne 29 (1986) nr 1/2, s. 257. 63 Por. Res gesitae D ivi Augusti II. 8.
84 Por. Dio Casis. 54. 16. G. R o t o n d i , dz. cyt., s. 445; P. F. G i r a r d , L e s leg es Iu lia e iu d icio ru m p u b lic o ru m e t p riv a to ru m , ZSS
(Rom. Abt.) 34 (1913) s. 306, a także P. C s i l l a g , dz. cyt., s. 31; L. F. R a d i t s a , dz. c y t , ANRW II. 13, s. 269 i n.
,s N iektórzy błędnie sądzą, iż le x Iu lia de a d u lte riis była częścią
le x Iu lia d e m a r ita n d is o rd in ib u s. Poor. E. W e i s s , RE XII (1925) szip. 2363, s.v. L eg es Iu lia e 2 i krytykę tych poglądów dokonaną przez V. A r a n g i o - R u i z a , L eg isla zio n e, s. 138 = Scritti, III, s. 286. Ostat nio por. też P. C s i l l a g , dz. cyt., s. 176.
stępstw o adulterium . Przestępstw o to znano i za czasów republiki, ale wówczas rozpatryw ane było ono jedynie w św ietle norm oby czajowych i m oralnych stanow iąc podstaw ę do repudium . K aran ie
adulterium w ram ach iudicium dom esticum 67 leżało w gestii pa ter fam ilias w stosunku do córki in potestate, lub męża w stosun
k u do żony in m anu 8S.
U staw a A ugusta uchylała w szystkie poprzednie przepisy d o ty czące m aterii przez n ią poruszanych 69, a na ich m iejsce w prow a dzała pojęcie adulterium rozum ianego jako stosunku z zamężną
kobietą i zrów nane z nim stu prum — czyli stosunku z wdową lub panną 79 jako przestępstw a praw a publicznego 71. A ugust uzn a w ał tylko zw iązki m ałżeńskie stanow iące iu stu m m atrim onium czy też in iu stu m m atrim onium 72 Ponadto p raw o pozostawało obojęt ne wobec przelotnych związków pozaimałżeńskich z niew olnicam i i aktorkam i, skazanym i w yrokam i sądowym i za przestępstw a n a tu ry obyczajowej oraz n ierz ąd n ica m i73 ja k także wobec trw ałych związków (concubinatus) pow stałych zwłaszcza na skutek zakazów m ałżeńskich w prow adzonych przez A ugusta 74.
W szystkie inine zw iązki nie mieszczące się w powyższych p o ję ciach by ły karane. C harakterystyczne jest przy tym , iż pojęciem
adulterium zgodnie z ustaw ą objęto każdy stosunek z kobietą p o
zostającą w jakim kolw iek zw iązku z m ężczy zną75 również jeśli
Scritti, II, s. 154 uw. 2 oraz L eges p o p u li R o m a n i, Scriitti, II, s. 197 — nr 14: L e x Iu lia de a d u lteriis.
®7 Bliżej na ternait iu d ic iu m d o m e s tic u m por. uw. 94.
68 Por. Uh. M o m m s e n, R ö m isch es S tr a fre c h t, Leipzig 1899 (Nach druck, Graz ,1955), s. 688 ii n.; V. A r a n g d o - R u i z , L eg isla zio n e,
s. 111 = Scritfoi, III, s. 259. Na tem at w yjątkow ych procesów wytoczo
nych pnzez ed ylów kurialnych w skandalicznych wypadkach, oraz ukarania m ęża notą cenzorską por. V. A r a n g i o - R u i z , dz. cvt., s. 259.
69 Por. B. B i o n d i, L eg isla zio n e d i A u g u sto , Scnitti, II, s. 155. 70 Par. D. 48. 5. 6. 1; D. 50. 16. 101 pr. oraz A. G u a r i i n o , S tu d i
s u l’ „ in c e stu m ”, ZSS (Ram. Abt.) 63, (1943) s. 183 i n. oraz literatura s. 183 uiw. 4. Na tem at różniic m iędzy pojęciem a d u lte riu m i s tu p ru m por. J. A. C. T h o m a s , Accusatio a d u lte r ii, IURA 12 (1961) s. 66 i n.; P. C s i i l l a g , dz. cyt., s. 179 d n.; L, F. R a d i i t s a , dz. cyt., ANRW II. 13, s. 310 i n.
71 A. H. M. J o n e s , T h e C rim in a l C o u rts of th e R o m a n R ep u b lic
an d P rin c ip a te , Oxfiard 1972, s. 91 i n.
72 Por. E. N a r d i, S u i d iv ie ti m a trim o n ia li, SDHI 7, s. 112; J. G a u d ę m e t , J u stu m m a trim o n iu m , s. 326 i n. = Études, III, s. 124 i n., przeciwnie E. V o 11 e <r r a, „ In iu stu m m a trim o n iu m ”, Studi Scherillo,
II, Milano 1972, s. 441 li n.
73 Por. W. W o ł o d k i e w i c z , M a ter fa m ilia s, CPH 16 (1964) z. 1, s. 128 w r a z ze źródłam i taim cytow an ym i.
74 Por. autorów z uw. 13.
75 Par. G. K u l e c z k a , dz. cyt., s. 46 i n. Por. też ciekaw e roizważa-niia na tem at, czy zaręczana, a także żona w czasie pobytu w niew oli u wrogów m ogła popełnić a d u lte riu m E. V o 11 e r r a, In te m a d i accu
-[17] Zm iany w ustawach m ałżeńskich 167
byłby to zw iązek zakazany przez praw o ja k np. związek kazirod czy 76.
L e x lulia de adulteriis przew idyw ała d w a sposoby k a ra n ia adul- terium . W pierw szym rzędzie ojciec w sto sunku do filia fam ilias
mógł posłużyć się accusatio iure patris i zgodnie ze sw ą coercitio u k arać córkę i cudzołożnika w yjątkow o n a w e t k a rą śm ierci 77. Po dobne u praw nienie .przysługiwało mężowi z w yłączeniem m ożliwo ści zabójstw a żony p rzy zachow aniu upraw n ien ia do zabójstwa
cudzołożnika7S. Mąż jednocześnie zobow iązany był do dokonania
repudium . Jeśli ojciec lu b m ąż pozostaw ali bierni, po upływ ie
60 dni każdy m ógł w ystąpić z accusatio iure extranei. P rzy stup-
ru m od razu w ytaczano accusatio iure publico. W procesie karny m adu lterium i stu p ru m było k aran e k a rą relegatio na w y s p y 79 i
konfiskatą części m a ją tk u 80.
L e x lulia nakazyw ała k arać nie tylko dokonujących adulterium ,
ale także zbyt tolerancyjnego męża czyli takiego, któ ry wiedząc o dokonanym adulterium nie dokonyw ał coercitio (i jednocześnie
repudium ). W tak ich w ypadkach k aran y był on za przestępstw o
zw ane le n o c in iu m 81. Pojęcie to rozciągało się także na tego, kto s a tio a d u lte rii, I, L ’aduLterium, d ella sponsa, II, L ’a d u lte r iu m d e ll’u x o r
in c a p tiv ita te , Studii Bonfainte, II, Milano 1930, s. 1KL i n . ; V. B a n d i n i,
A p p u n ti in te m a d i r e a to d i a d u lte rio , Studii Ratiti, Milano 1034, s. 499 i n.; J. A. C. T h o m a s , dz. cyt., IURA 12, s. 67 i n. orajz ozy m ęż czyzna pojm ujący za żonę kobietę rozwiedzioną, ale niezgodnie z obo wiązującą farm ą jasit uważany za a d u lte r E. V o l t e r r a , P er la
sto ria d e l r e a to d i b ig a m ia in d ir itto ro m a n o , Studii Rattii, Milano 1934, s. 397 i m., tenże I n to m o a D. 48. 5. 44 (43), Studii Biondi, II, Mi lano 1965, s .125 in.
76 Por. D. 48. 5 .14. 4. Por. też Th. M o m m s e n , dz. cyt., s. 695 uw. 5.
77 Por. opisanie dokładnych przesłanek, które pozw alały ojcu na w ym ierzenie kary polegającej n a zabójstw ie córki czy cudzołożnfiikia E. C a n t a r e 11 a, A d u lte rio , om icid io le g ittim o e causa d ’cmore in
d ir itto ro m a n o , Studii Scherillo, 1, Milano 1972i, s. 243 i n., S tu d i su ll’
o m ic id io in d ir itto g reco e rom an o, Milano 1976, s. 163 i n., L ’am bigu o
m alanno. C o n d izio n e e im m a g in e d e lla do n n a n e ll’a n tic h ü ä g reca e ro~ m a n a , Ramia 1981, s. 144 i n.; dla późniejszego okresu por. też. M. A. D e D o m i n i c i s , P u n ti d i v is ta vec c h i e n u o v i in te m a d i fo n ti p o stc la ssi-
ch e (o ccid en te e d Oriente), Studi Biondi, II, Milano 1965, s. 640 i n.
78 Por. literaturę z poprzedniej noty oraz P. V o c i, S to ria d e lla p a tr ia
p o te s ta s d a A u g u sto a D io clezia n o , IURA 31 (1980) s. ® i a
79 Por. E. S e h l i n g, D as S tr a fs y s te m d e r L e x J u lia de a d u lte riis, ZSS (Rom. Abt.) 4 (1883) s. 162; B. B i o n d i , L a poen a a d u lte rii da
A u g u sto a G iu stin ia n o , Studi Sassaresi 16 (1938) s. 63—96 S co tti. II, s. 50 i n.; E. G. V i t a l i, P re m e sse ro m a n istic h e a uno stu d io su l
„ im p e d im e n tu m c r im in is ” (a d u lte rio e d iv ie ti m a trim o n ia li), Studi Schenillo, I, Milano 1972, s. 290.
80 Por. E. S e h l i n g , dz. cylt, ZSS (Roim. Abt.) 4, s. 1163; V. A r a n - g i o - R u i z , L eg isla zio n e, s. 113 = Scrtiitti. III, s. 26-1.
81 Por. D. 4®. 5. 2. 2; D. 48. 5. 30 (29) pr. a także V. B a n d i n i , dz. cyit., Studi Ratti, s. 504 i n.
w przyszłości ożeniłby się z ad u lterą, jak rów nież na różne fo r m y stręczycielstw a, czy ciągnięcia korzyści m ajątkow ych z adul-
teriu m 82.
U chw alenie powyższej ustaw y m iało szeroki oddźwięk w życiu socjalnym współczesnych R zy m ian 83. Czy jedn ak przyniosła le x
Iulia de adulteriis trw a łe efekty raczej należy powątpiew ać. P rze
kazy lite ra c k ie 84 inform ują, że po chw ilow ym opanow aniu złych obyczajów, w krótce pow róciły ome. Sam A u g u s t85 zresztą nie był zbyt konsekw entny w stosow aniu uchw alonej ustaw y. Ja k podaje Dio C assiu s86 A ugust dairował k arę m łodem u nierządnikow i po przyrzeczeniu, iż więcej nie będzie dopuszczał się takich czynów. W stosunku jed n ak do swej cónki Ju lii i w nuczki okazał w ielką sirogość stosując wobec nich k arę relegatio 87 n a wysipę 88. Również wszystkich mężczyzn zw iązanych z Ju lią u k arał A ugust k arą re- legacji 89.
Za Tyberiuisza stosowano podobnie ostre kary. Tac. Ann. 4.42.3:
... A quiliam ad u lterii delatam cum V ario Ligure, quam quam L entulus G aetulicus consul designatus lege Iulia dam nasset,
exilio p u n i vit...
Ja k inform uje Tacyt, oskarżona o cudzołóstwo Akw ilia została skazana w procesie k arnym przez konsula, k tó ry spraw ow ał w tym w ypadk u ju ry s d y k c ję 90 na k a rę zgodną z sank cją przew idzianą w lex Iulia de adulteriis czyli, jak m ożna się dom yślać, na rele
gatio. K arę tę zm ienił jednak T yberiusz n a k arę exilium. 9i oka
zując się w ty m w ypad ku bardziej surow y, niż przew idyw ało to ustaw odaw stw o A u g u s ta 92. T rudno określić, n a jakiej podstaw ie
82 Por. Th. M o m m s e n , dz. cyt., s. 699 i n. Por. iteż K l e i n f e l l e r , RE XII (1925) 'szp. 1942 i n., s.v. L en ocin u m .
83 Por. źródła cytowane przez B. B i o n d i, L eg isla zio n e d i A u g u sto , Scritti, II, s. 156 uw. 3.
84 Por. Juvenalis 2. 30; Seneca, De ben. 3. 1(6; Tac. Hisit. 1. 2.
85 Na tem at prywatnego życia A ugusta odbiegającego od nakazów ogłoszonych leg es par. Svet. Aug. 69 i 70.
M Por. Dio Cass. 54. 16.
87 Por. liczne źródła mówiące o rele g a tio Julii cytowane przez B. B i o n d i , La poen a a d u lte rii, Scrlttii, II, s. 50 i tn.
88 Córkę Julię po pięciu latach przeniósł z w yspy Panoletarii na ląd stały do Regium. Por. Svett. Aug. 65. 3.
89 Jedynie Iuliius A nłom us został skazany na śmierć za c rim en
m a ie sta tis. Por. Dio Cass. 55. 10.
90 Na tem at sprawowania jurysdykcji w e x e rc itio p u b lic i iu d icii m iędzy innym i przez konsula por. A. H. M. J o n e s , dz. cyt., s. 97.
91 Na tem at pojęcia releg a tio a e x iliu m oraz ich rozwoju par. Th. M o m m s e n , dz. cyit., s. 964 i n.; V. D e V i l l a , E x iliu m p e rp e tu u m , Studi Albertario, I, Milano 1953, s. 295 i n. oraz podaną tam litera turę.
-[19] Zmiany w ustawach m ałżeńskich 169
działał T yberiusz zm ieniając w ym iar kary, czy pow oływ ał się on n a to, iż jako princepsow i przysługiw ało m u w ykonyw anie coerci-
tio 93, czy też działał sam owolnie, bez pow oływ ania się na jakąk ol
w iek podstaw ę praw ną.
Z innego frag m en tu Tacyta (Ann. 2.50.3) w ynika, iż Tyberiusz nie zawsze sam w ym ierzał karę, ale czasam i w ym ierzenie odpo
w iedniej k a ry polecał najbliższym krew nym oskarżonej. Tac. Ann. 2.50.3:
... ad u lterii graviorem poenam deprecatus, u t exem plo m aio- rum propinquis suis u ltra ducentesknum lapidem rem o veretur su-asit. adu ltero Manlio Italia atque A frica in terd ictum est.
Propinqui, któ ry m sugerow ał Tyberiusz w ym ierzenie k ary dzia
łali zapewne w form ie iudicium dom esticum 94. Od najdaw niejszych bowiem czasów pater fam ilia spraw ow ał w ładzę i m iał praw o w y m ierzania spraw iedliw ości w form ie coercitio dzieciom podległym jego władzy oraz żonie in manu. Przed w ym ierzeniem k ary zwoły wał on consilium 95 złożone z najbliższych krew nych, by ci zaapro bowali proponow aną przez niego sankcję. Do takiego iudicium n a w iązuje zapew ne T y b e riu sz 96 sugerując zastosow anie k ary zgod nej z mos m aiorum . W spółoskarżony z A ppuleją M anlius został skażamy, zapew ne w procesie k arnym , interdictio aquae et ignis na w ydalenie z I t a l i i 97.
g 1 i e s e, L in ee g en era li d e ll’evo lu zio n e d el d ir itto p en a le p u b b lico
d u ra n te il p rin c ip a to , ANRW II. 14 (1982) s. 763.
93 Por. B. B i o in d i, L a p oen a a d u lte rii, Scritti, II, s. 54 i n. Por. też J. M. K e l l y , P rin cep s iu d e x , Weimar 1957, s. 5 i n.
5,4 Na tem at iu d ic iu m d o m e stic u m por. bogaitą literaturę: Th. M o m m s e n , dz. cyt., s. 16 i n.; P. B o n f a n t e , Corso2, I, is. 97 i n.; M. K a s e r , D er In h a lt d e r p a tr ia p o te s ta s, ZSS (Rom. Abt.) 58 (1838) s. 68 i n. oraz R P R \ I, s. 62 i n . ; E. V o l t e r r a , II p re te so tr ib u n a le d o m e stic o in
d ir itto rom an o, RISG 2 (19418) s. 103 i n.; R. D ü 11, Iu d ic iu m d o m e s ti
cu m , a b d ic a tio u n d a p o c e ry x is, ZSS (Rom. Abt.) 63 (1943) s. 54 d n.; W. K u n k e l , D as K o n siliu m in H au sgerich t, ZSS (Rom. Abt.) 83 (1966) s. 219 i n.; G. W e s e t i e r , RE Suppl. IX (1962) szp. 374 i n. s.v. I n d i
c iu m dom esticum -, E. P o l a y , D as „ regim en m o r u m ” d e s Z en so rs un d
d ie so g en a n n te H a u sg e ric h tsb a rk e it, Studi Volterra, III, Milano 1971, s. 278 i n.; P. V o c i , dz. cyt., IURA 31, s. 54 i n.; C. G i o f f r e d i ,
F u n zion i e lim iti d e lla „ p a tria p o te s ta s ”, N u o v i s tu d i d i d ir itto greco e rom ano, Romae 1980, s. 108 i m.
95 Por. autorów cytow anych w poprzedniej noclie. E. V o l t e r r a ,
II p re te so tr ib u n a le d o m e stic o , RISG 2, s. 112 i n. kw estionuje istnie n ie takiego co n siliu m .
98 Por. P. V o c i , dz. cyt., IURA 3il, s. 66. Przeciw nie E. V o l t e r r a ,
II p re te so tr ib u n a le d o m e s tic o , RISG 2, s. 131 d in.
97 Na tem at wzajem nego stosunku m iędzy in te r d ic tio aqu ae et ignis a d e p o rta tio por. literaturę z uwagi 91 oraz R. O r e s t a n o , G li e d itti
im p e ria li. C o n trib u to alla te o r ia d e lla loro v a lid ita ed effica cia nel d ir itto rom an o cla ssico , BIDR 44 (1936/37) s. 248 uw. 97; G. P u g l i e s e ,
