W s z e c h ś w i a t
T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 8 (1842)
K a m e c k i J., M etalu rgia i stop y b e r y l u ... 193
B e d n a r z St . , S za ra ń cza k i w ę d r o w n e ... 196
N o w a k i . , A l e r g i a ...199
E i c h 1 e r W., W ęże p ó łn o cn ej R o d e z j i ...201
Ł ą c z y ń s k a - H u l e w i c z T., O zd o ln o ści ro zw o jo w ej n a s i o n ... 204
Ś n i e ż k o A., P ie r w sz y P o la k u źród eł N ilu w A b i s y n i i ...207
S t o p a M., P a r a c e ls i jeg o sto su n k i z P o lsk ą oraz P o l a k a m i...211.
T u r o w s k a I., Z iela rstw o w czesn ej s t a r o ż y t n o ś c i... 215
R o p e 1 e w s k i A., W ieloryb y w starej litera tu r ze p r z y r o d n ic z e j... 217
Z d a w n eg o W s ze c h św ia ta W starej i n o w ej szacie, at. S t r a s z e w i c z A ., S p o tk a n ie z u czo n y m i r a d z ie c k i m i ... 220'
D rob iazgi p rzyrod n icze O kulary d la s z o fe r ó w -d a lto n ik ó w — I. V ... 222
P la g a k a k tu só w w A u str a lii — L eń k o w a A ... 223
R ecen zje S tę ś lic k a W. (K o w a lsk i K.). Z h isto r ii św ia ta z w i e r z ą t ...224
S p i s p l a n s z
I. D IC R A N U L A V IN U L A . P o rtret sam icy. Z d jęcie w y ró żn io n e na k on k u rsie fo to g ra ficzn y m W sze c h św ia ta .
II. Z R EG LA GÓ RNEG O W T A T R A C H . L y c o p o d iu m a n n o tin u m — L as regla g órn ego w D o lin ie K o śc ie lisk ie j (Tatry). P o ly s tic h u m lo n c h itis —• L as regla górnego na W antulach w T atrach. Z d jęcie w y r ó ż n io n e n a k o n k u rsie fo to g ra ficzn y m W s ze c h św ia ta . (Fot. J. U rbański).
III i IV. W IE L O R Y B Y J. T. K lein a . W al g ren la n d zk i, k a sza lo t, d elfin , orka, m o rśw in , syrena.
N a ok ład ce: P A R A C E L S — obraz o le jn y H en ry k a R eicha.
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W I M. K O P E R N I K A
Październik 1954 Zeszyt 8 (ogólnego zbioru 1842)
J U L IA N KA M E C K I (K raków )
M E T A L U R G IA I S T O P Y B E R Y L U
O trzym yw anie berylu metalicznego jest tru dne, ponieważ beryl m a duże powinowactwo chemiczne z tlenem (ciepło reakcji powstawa
nia BeO z pierw iastków wynosi 147 000 kalo
rii, je st zatem nieco większe niż ciepło pow sta
w ania MgO) oraz wysoki p u n kt topnienia (1285° C). Podstaw ową ru dą berylow ą jest gli- nokrzem ian berylu, znany pod nazwą berylu.
Skład m inerału berylu odpowiada form ule 3BeO • AI2O3 • 6Si02 — przeciętny skład n a tu ralnych b ery li jest następujący: 11— 13% BeO, 17— 19% AI2O3, 64— 70% Si02. 1— 2% tlenków m etali alkalicznych i ziem alkalicznych oraz 1— 2% tlenków żelaza i innych m etali. Rudę berylow ą otrzym uje się z reguły jako produkt uboczny przy eksploatacji złóż miki, skaleni i ru d litu. M inerał beryl w stanie krystalicznym nie ulega działaniu kw asów poza flourowodoro- wym. Dlatego też pierw szym zadaniem jego przeróbki jest przeprow adzenie go w stan akty
w ny lub w związki rozpuszczalne. W obecnych czasach stosuje się w tym celu n a skalę tech
niczną trzy metody:
1. M etoda Saw yera-K jelgreena polega na sto
pieniu m inerału berylu w tem peraturze około 1625° C i następnie gw ałtow nym schłodzeniu w zimnej wodzie. O trzym ane w te n sposób szkło berylow e suszy się, m iele i tra k tu je roztworem kw asu siarkowego. N astępnie produkt reakcji ekstrahuje wodą, roztw ór wodny zadaje siarcza
nem am onowym i w ykrystalizow uje glin jako ałun amonowy. Po odsączeniu roztw ór zagęszcza się i pozostawia do krystalizacji BeSO<i. Siarczan berylow y praży się następnie przy tem peraturze
1300° uzyskując w ten sposób BeO.
2. Metoda Joy-W indeckera polega na stopie
niu zmielonego berylu z alkaliami, najczęściej z sodą kalcynowaną. Po stopieniu i schłodzeniu stopu trak tu je się go kwasem siarkowym, ługuje wodą, do przesączu zawierającego siarczan be
rylow y i glinowy dodaje siarczanu amonowego i w ykrystalizow uje ałun amonowy. Po jego od
sączeniu roztw ór siarczanu berylu, zanieczysz
czony jeszcze solami glinu i żelaza, u tlen ia się (celem przeprow adzenia Fe2+ w Fe3+) zadaje na
stępnie sodą aż do pH =5,5, przy czym strącają się Al(OH)3 i Fe(OH)3; odsączywszy w ytrącone wodorotlenki przesącz zadaje się amoniakiem celem w ytrącenia Be(OH)
2. W odorotlenek bery
lowy odsączony rozpuszcza się w kwasie siar
kowym, ponownie strąca resztki Al3+ i Fe3+, odsącza je i w y trąca amoniakiem (Be(OH)
2. Po w yprażeniu Be(OH
)2otrzym uje się BeO.
3. W metodzie Copax-Kaweckiego zmielony beryl miesza się z fluorożelazianem sodowym Na3FeF6, brykietuje i praży w 750° C. P rodukt reakcji miele, wyciąga wodą, przesącza i prze
sącz zadaje NaOH celem w ytrącenia wodoro
tlenku berylu, k tóry następnie odsącza się i praży w 800° C.
Redukcję tlenku berylu otrzym anego za po
mocą jednej z opisanych m etod przeprowadza się w drodze elektrochem icznej lub za pomocą magnezu. M etody elektrochem iczne polegają na elektrolizie stopionych soli berylu. Najczęściej stosuje się przy tym chlorek berylowy, otrzym y
w any przez ogrzewanie mieszaniny BeO i koksu
w atmosferze chloru do tem peratu ry około
1000° C. Chlorek berylu (punkt topnienia około
400°, w rzenia 500°), jaki tw orzy się w tych w a-
194 W S Z E C H Ś W I A T
runkach sublim uje i osiada na zim niejszych ścia
nach kom ory reakcyjnej. O trzym any w ten spo
sób bezwodny BeCk miesza się z chlorkam i alka
licznymi, stapia i poddaje elektrolizie. Na przy
kład, aby otrzym ać około 0,5 kg b erylu miesza się okołO 5 kg BeCk z 25 kg NaCl i umieszcza w tyglu ze stali chromo-niklowej (stal o zaw ar
tości około 20% Cr), k tó ry stanow i katodę.
Anoda węglowa przechodzi przez pokryw ę od góry. Elektrolizę prow adzi się w atm osferze gazu obojętnego, np. wodoru. B eryl w ydziela się przy tym w postaci płatków , ponieważ tem pe
ra tu ra stopu jest niższa od te m p eratu ry topnie
nia berylu. Po ukończeniu elektrolizy w sad tygla rozpuszcza się w wodzie, p łatki bery lu odsącza się, przem yw a alkoholem i suszy. Po w ysuszeniu p rasu je się je pod w ysokim ciśnieniem i w y
grzew a w atm osferze w odoru pod przykryw ą żużla z chlorków m etali alkalicznych.
W innej metodzie, trudniejszej zresztą ze względu n a w ysoką tem p eratu rę stopu (około 1400°), elektrolizuje się stopioną m ieszaninę fluorków berylu i sodu, otrzym ując m etal w stanie stopionym.
B eryl m ożna otrzym ać również przez redukcję bezpośrednią odpowiednim aktyw nym m etalem . Obecnie najczęściej używ a się do tego celu m a
gnezu. Proces je st zresztą dość tru d n y do prze
prow adzenia z powodu znacznych ilości ciepła, jakie się przy tym w ywiązują. W piecu g rafito
w ym ogrzewa się m ieszaninę B eF
2i m agnezu do te m p eratu ry 1300° stosując p rzy tym duży n ad m iar fluorku berylu. B eryl w yredukow any w ypływ a na powierzchnię stopionych soli i tam , po ostygnięciu stopu, krzepnie.
Czysty beryl jest m etalem o odcieniu szaro- niebieskawym, przypom inającym odcień stali.
J e s t m etalem lekkim, gdyż jego ciężar w łaściw y w ynosi zaledwie 1,82— 1,85 (magnez 1,74 — glin 2,7). Je st bardzo tw ardy, chociaż ta jego tw a r
dość je st przypisyw ana w arstw ie tlen k u berylu, k tó ra z reguły w ystępuje n a próbkach b erylu stykających się z atm osferą. W tem p eratu rach około 1000° jest ciągliwy, przy czym m ały do
datek ty tan u tę ciągliwość znacznie zwiększa.
Posiada niezw ykle wysoką przepuszczalność dla prom ieni rentgena, gdyż przepuszcza te prom ienie 17 razy lepiej niż zw ykle stosowany do w yrobu okienek w ru rac h rentgenow skich glin. W tem peraturach zw ykłych jest całkowi
cie odporny na działanie czynników atm osfe
rycznych — w ypolerow any zatrzym uje połysk całymi latam i. N atom iast w tem p eratu rach w y sokich je st aktyw ny. O grzewany w pow ietrzu utlenia się w yraźnie w tem p eratu rze 700°, w 1000° reakcja przebiega ju ż szybko. Z azo
tem wiąże się w te m p eratu rach powyżej 900°
tworząc azotek berylu.
Najszersze zastosowanie m a beryl w postaci stopów, z których najw ażniejsze są obecnie stopy berylu z miedzią i niklem . Stopy b erylu z miedzią przez prostą obróbkę term iczną mogą
uzyskiwać różne cenne własności dla techniki.
Możemy je podzielić n a dwie klasy: 1) stopy o wysokiej w ytrzym ałości i tw ardości (zawie
ra ją ponad 1% berylu) i 2) stopy o dużym prze
w odnictw ie elektrycznym (zaw ierają poniżej 1%
Be). S tandardow y stop pierwszego typu, to stop miedzi o zaw artości około 2% berylu i 0,35%
n ik lu lub kobaltu. Stop ten, nagrzew any w tem p eratu rze 800° i następnie gwałtownie schło
dzony wodą, je st tw orzyw em stosunkowo m ięk
kim , ciągliwym i bardzo dobrze nadającym się do obróbki m echanicznej. Jeżeli go w ygrzejem y w tem p eraturze 250° do 300°, w tedy w zrasta znacznie jego tw ardość i w ytrzym ałość m echa
niczna. N astępuje to w skutek w ykrystalizow a
n ia kryształów b erylu z roztw oru stałego berylu w miedzi, jaki pow stał w pierwszej fazie obróbki term icznej (w ygrzew anie w tem peraturze 800°).
J e s t to zatem utw ardzanie stopu przez tak zwa
ne „strącanie".
N a przykład stop o podanym powyżej skła
dzie, w ygrzany w tem peraturze 800°, w ykazy
w ał po szybkim schłodzeniu tw ardość 110 w skali Brinella, w ytrzym ałość n a wyciąganie 70 000 psi (funtów na cal kwadratow y), w ydłu
żenie 45%. Po starzeniu go w tem peraturze 300°
przez 2 godziny tw ardość wzrosła do 340, w y
trzym ałość do 275 000 psi, a w ydłużenie zmalało do 5,3%. Te korzystne własności mechaniczne można jeszcze popraw iać przez obróbkę m echa
niczną (walcowanie, tłoczenie, ciągnienie itp.).
Stopy takie m ają przewodnictwo elektryczne odpow iadające 17—25% przew odnictw a czystej miedzi. D odatek niklu lu b kobaltu zapobiega rekrystalizacji tw orzyw a w czasie obróbek.
Stopów podw ójnych Be-Cu nie można u tw ar
dzać w opisany sposób jeżeli zaw ierają mniej niż 1% berylu. Po dodaniu jednak około 1,5% niklu lub kobaltu (albo więcej) można utw ardzać stopy zaw ierające naw et 0,2% Be. Na przykład stop 0 zaw artości 0,25% berylu, 1,35% niklu i 0,08%
żelaza, ogrzew any przez godzinę w tem peraturze 900° i gw ałtow nie ochłodzony wodą, m iał tw ar
dość 55, w ytrzym ałość 39 150 psi i w ydłużenie 24,4%. Po starzeniu w tem peraturze 475° (po
trzebne są tu wyższe tem p eratu ry starzenia) przez dwie godziny jego tw ardość wyniosła 210, w ytrzym ałość 96 850 psi, w ydłużenie 5,7, a prze
w odnictwo od 46 do 65% przew odnictw a czystej miedzi.
Dzięki tej szerokiej skali własności stopów b ery lu z m iedzią są one przydatne w wielu działach techniki. Sporządza się z nich sprę
żyny, od najm niejszych do największych, w y łączniki elektryczne silnie obciążone, elektrody do spaw ania, łożyska ciężkich maszyn, tłoki, narzędzia chirurgiczne, form y do przem ysłu plastyków i w iele innych przedmiotów. Należy jeszcze dodać, że stopy berylow e nie dają iskier 1 z tego powodu są szeroko stosowane do w y
robu narzędzi przeznaczonych do: fabryk pro
chu, zakładów gazowych, górnictwa itp.
Stopy miedzi z berylem sporządzane są z re guły przez redukcję tlenku berylu koksem, w obecności miedzi, w piecach łukowych.
Stopy nik lu z berylem m ają własności po
dobne do stopów miedzi z berylem. Przez ich obróbkę term iczną można uzyskać stopy niezwy
kle tw arde (o tw ardości około 480 w skali Bri- nella). Gorsze jest natom iast ich przewodnictwo elektryczne. Stopy te nadają się zwłaszcza do przem ysłu stosującego wyższe tem peratury, gdyż w yróżniają się również odpornością na działanie czynników korozyjnych.
Stopy żelaza z berylem nie znalazły dotąd za
stosowania z powodu zbyt grubego ziarna i służą raczej jako dodatek do stali chromoniklowej.
Stopy m agnez-beryl nie znalazły również do
tąd zastosowania, gdyż nie udało się uzyskać ty ch stopów, prawdopodobnie z powodu lotno
ści magnezu. Należy jednak zaznaczyć, że doda
P a ź d z ie r n ik 1954
tek 0,005% Be do magnezu zm niejsza jego za
palność oraz zdolność do utleniania się po sto
pieniu.
Stopy glin-beryl tw orzą się łatwo, ale w sku
tek krzepnięcia w szerokim zakresie tem peratur (od tem peratury topnienia eutektyki 644° do tem peratury topnienia czystego berylu — 1285°) łatw o w ystępują segregacje i uzyskane two
rzywo nie jest jednorodne. Dodatek 0,1 do 0,5%
Be do glinu znacznie zwiększa płynność ciekłego alum inium i zm niejsza wielkość ziaren. W czasie II w ojny światowej Niemcy do w yrobu głowic cylindrów chłodzonych pow ietrzem na szeroką skalę stosowali stop Al, zaw ierający około 0,2%
Be.
Pomimo niezwykłych zalet stopów berylu za
stosowanie ich jest jeszcze ograniczone przede wszystkim z powodu wysokiej ceny berylu m e
talicznego.
195
T U R K U Ć P O D J A D E K
Fot. Wł. Strojny
G r y llo ta lp a v u lg a r is L. — T urkuć p od jad ek (O rth o p te ra , G rylid a e). L arw a w g rzeb u ją ca się d o ziem i.
Z d jęcie w y ró żn io n e n a k o n k u rsie fo to g ra ficzn y m W s ze c h św ia ta
196 W S Z E C H Ś W I A T
S T A N IS Ł A W B E D N A R Z (W rocław )
S Z A R A Ń C Z A K I W Ę D R O W N E
S zaran czak i, n a le ż ą c e do g ru p y o w a d ó w p r o sto - sk rzy d ły ch (O r th o p te r a ), zw ra ca ły n a sieb ie u w a g ę ju ż w sta ro ży tn o ści, jak o szk o d n ik i r o ślin u p ra w n y ch . D o w o d e m te g o są m a lo w id ła p o z o sta w io n e p rzez lu d y sta r o ż y tn e i w ia d o m o śc i o m a s o w y m w y stę p o w a n iu ty c h o w a d ó w w E gip cie, L ib ii i P a le s t y n ie w la ta c h 1490— 904 r. przed n. e. N isz c z y c ie ls k a ich d z ia ła ln o ść b y w a ła n ie je d n o k r o tn ie p o w o d em g ło d ó w n a ob szarze C hin, A rm en ii, S y r ii i M ezop otam ii. P ie r w s z e śla d y w y stę p o w a n ia sza ra ń czy w E u rop ie śro d k o w ej p rzy p a d ają n a la ta 552 i 553 n. e., a w R o sji n a p o c z ą te k X I s tu le c ia (1008). D a n e o m a so w y m w y s tę p o w a n iu w R o sji n ie k tó r y c h g a tu n k ó w sz a ra ń czy sta d n e j, ja k C a llip ta m u s ita lic u s L., D o c io sta u ru s m a r o c c a n u s T hunb. i in n y c h oraz ż y ją c y c h n ie s ta d n ie sza r a ń c z a - k ó w , zn a jd u je m y w h isto r y c z n y c h d o k u m e n ta c h w ie k ó w śred n ich i n a p o g ra n iczu n o w y c h cza só w . O g ó ln e w z m ia n k i d o k u m e n ta ln e o sza ra ń czy p od ało r o sy jsk ie cza so p ism o W ia d o m o śc i z roku 1712. P ie r w sz e w ia d o m o ś c i o m a s o w y m w y s tę p o w a n iu sz a ra ń czy (p ra w d o p od ob n ie L o c u sta m ig r a to r ia L.) w P o lsc e zn a jd u jem y w d z ie le R z ą c z y ń s k i e g o H is to r ia n a tu r a lis c u rio s a R e g n i P o lo n ia e, p ó źn iejsze, w p ra cy F e j f e r a z 1859 roku.
S zc z e g ó ln y m te r e n e m b ad ań n a d tą g ru p ą o w a d ó w sta ła się R o sja ze w z g lę d u n a sw ój r o z le g ły , różn orod n y p o d w z g lę d e m k lim a ty c z n y m ob szar, g d zie sza ra ń cze zn a la z ły k o r z y stn e w a r u n k i rozw oju . O b ecn ie n a te r e n ie Z w ią zk u R a d zieck ieg o ż y je o k o ło 10— 12 g a tu n k ó w sza ra ń cza k ó w . O d zn aczają s ię on e w s z y s tk ie w y b itn y m p o lifa g iz m e m i są w ie lk im i szk o d n ik a m i p ó l u p r a w n y ch , łą k i p a stw isk . D a w n ie j, p rzy n ie d o s ta te c z n ie zn a n y c h m eto d a ch w a lk i, w y rzą d za n e p rzez n ie szk o d y b y ły zn a czn ie d o tk liw sz e ; ta k np. w 1891 r. n a te r e n ie gu b ern i p erm sk iej zn isz c z y ła sza ra ń cza 116,950 h a zb óż u p ra w n y ch co sta n o w iło 47°/o o g ó ln ie o b sia n y c h teren ó w , a w rok u 1901 w g u b ern ii to b o lsk iej 164,850 h a za sie w ó w . S to so w a n e o b ecn ie w Z w ią zk u R a d ziec
k im m e to d y w a lk i ch em iczn ej p rzy p o m o cy s a m o lo tó w p r z y n io s ły p o z y ty w n e w y n ik i. M im o te g o n a te r e n a ch n ie z a m ie sz k a ły c h , n ie d o s tę p n y c h d la c z ło w ie k a szarań cza w y stę p o w a ła m a so w o , c h ę tn ie m ig ru ją c w sta d iu m d o jrza ły m na te r e n y k o rzy stn e, k tó ry m i z w y k le są p o la u p ra w n e.
K a żd y g a tu n e k sza ra ń czy m o że w y s tę p o w a ć w 2 f a zach, m o że b o w ie m p ro w a d zić ż y c ie sta d n e (p h a sis g reg a ria ) lu b ż y c ie n ie s ta d n e (p h a s is so lita ria ). F a zy te różn ią s ię c h a r a k te r y sty c z n ą b a r w ą cia ła . U p h a sis g re g a r ia b a rw a sk ła d a s ię z p o łą c z e ń p la m e k c z e r w o n y c h i c e g la s ty c h , p h a s is s o lita r ia za ś je s t je d n o b a r w na, p r z e w a ż n ie k oloru z ielo n eg o lu b żółtego. B a rw a sza ra ń cza k ó w m a duże zn a c z e n ie w ic h ż y c iu , w p ły w a zn a czn ie n a ic h b io lo g ię . T em p era tu ra c ia ła sz a r a ń c za k ó w z a le ż y od in te n sy w n o śc i p r o m ie n io w a n ia s ło n eczn eg o , r o śn ie w ra z z p o d w y ż sz e n ie m , ro zm a icie jed n a k u fo rm ró żn ie za b a rw io n y ch . O b serw o w a n o np., że w p e łn y m sło ń c u w g o d zin a ch p o łu d n io w y c h fo rm a o z a b a r w ie n iu z ie lo n y m ju ż w c ią g u 5 m in u t n a g rza ła s ię do 33,5° C, a cza rn o b ru n a tn a do 37,6° C, tj. o 4,1°
w ię c e j, g d y w c ie n iu n a to m ia st tem p e r a tu r a ty c h form b y ła je d n a k o w a i b lisk a tem p e r a tu r z e o to czen ia (28° C).
Z za g a d n ie n ie m te m p e r a tu r y ś c iś le w ią ż e s ię z a g a d n ie n ie sta d n eg o ż y c ia sza ra ń cza k ó w , ich zd o ln o ść do o d b y w a n ia w ę d ró w ek . F aza sta d n a (m igru jąca) w sta d iu m la r w y w y tw a r z a w d rod ze p rzem ia n fiz jo lo g ic z n y c h p r o p o rcjo n a ln ie w ię k sz ą ilo ść cza rn eg o p ig m e n tu w sto su n k u do b a r w ja ś n ie js z y c h , ja k ie z w y k le m a fa za sta cjo n a rn a . J a k w ia d o m o z p r a w fiz y k i, cie m n e p rzed m io ty n a ś w ie t le sło n e c z n y m n a g rzew a ją się bardziej n iż jasn e.
P rócz w sp o m n ia n y c h z ja w is k b a r w a sz a r a ń c z a k ó w o d g ry w a w a żn ą ro lę och ron n ą. C ejlo ń sk a sza ra ń cza
A c r id iu m v io la c e u m za a ta k o w a n a p rzez p tak a, k ła d zie s ię n a boku, a n a d ru gim b o k u w y ła n ia s ię w te d y s e r ia cza rn o sza ry ch p lam ek , k tó re o d straszają n a p a st
n ik a . P r z y k ła d ó w p o d o b n y ch m ożn a b y p rzytoczyć w ię c e j.
F orm y d o jrza łe p h a sis g re g a r ia p o sia d a ją p o k ry w y b ard ziej w y d łu ż o n e n iż u p h a sis so lita ria , k tóra prócz te g o m a ty ln e b iod ra krótsze. D ojrzałe fo rm y p h a sis s o lita r ia a z ja ty ck iej sza ra ń czy o d zn aczają s ię garb a
ty m p rzed tu ło w iem , a u m a ro k a ń sk iej szarań czy m a ły m i ro zm ia ra m i ciała.
W p rzyrod zie m oże zach od zić p r z e jśc ie jed n ej fa zy w drugą, w za le ż n o śc i od w a ru n k ó w ek o lo g iczn y ch . S u sz a np., w zw ią z k u z w y sy c h a n ie m ro ślin n o ści, p o w o d u je k o n c e n tr a c ję la r w lu b fo rm d ojrzałych . F aza sta d n a m o że p o w sta ć ta k że w o k resie o b fity c h d e sz czó w , k ie d y r o ślin n o ść szy b k o ro śn ie i rozrasta się, w y w o łu ją c z a c ie n ie n ia , u tru d n ia ją ce p o ru sza n ie s ię la rw . K o n cen tra cja ta k a m oże się te ż odbyć w w y p a d k u b a r
d zo rzad k iej ro ślin n o ści.
W n a stę p stw ie ta k ie g o sk u p ien ia , la r w y za czy n a ją s ię sty k a ć w z a je m n ie , w y z w a la ją c w so b ie w te n sp o sób , pod w p ły w e m p o w ta rza ją cy ch się sp otk ań , in s ty n k t sta d n o ści. Z w ierzęta zd ają s ię w te d y p r z y z w y cza ja ć do sta łe g o o trzy m y w a n ia od s w y c h są sia d ó w ta k ic h b od źców , ja k w z r o k o w y i d o ty k o w y . L a rw y ta k ie lu b fo rm y d o jrza łe (im ago) trzy m a ją s ię sp ołem , p o r u sza ją s ię ra zem lu b te ż p rzela tu ją m a sa m i n a in n e te r e n y b o g a te w p o ży w ien ie. D o p rzejścia fa z y n ie s ta d - n ej w fa z ę sta d n ą p o trzeb a n ie k ie d y d łu g ieg o o k resu c z a su (2— 3 lin ień ), ch oć n ie k ie d y ju ż p o p ierw szy m lin ie n iu la r w y m o g ą p rzejść w fa z ę sta d n ą . J e ś li k o n c e n tr a c ja o d b y ła się w sta d iu m d o jrza ły m (im ago), to sza ra ń cza m oże s ię sta ć stad n ą, za ch o w u ją c jed n a k że c e c h y fa z y n ie sta d n e j (barw ę, b u d o w ę ciała). P r z e jśc ie w fa z ę n ie s ta d n ą m oże za jść pod w p ły w e m ś m ie r te l
n o ści, p o w sta łe j n a sk u te k n ie sp r z y ja ją c y c h w a ru n k ó w ż y c io w y c h czy n ie u sta n n e j w a lk i c z ło w ie k a z ty m i szk o d n ik a m i. W ob u w sp o m n ia n y c h w y p a d k a ch , n a sk u te k zn a czn eg o z m n ie jsz e n ia za g ęszczen ia p op u lacji, zm n iejsza się m o żliw o ść sty k a n ia się je d n y c h o so b n i
k ó w z d ru gim i, co w k o ń c u w p ły w a n a u tr a tę in sty n k tu sta d n o śc i i p r z e jśc ie w fa z ę n iesta d n ą . M iejsca, w k tó ry ch g n ieźd zi się sta d n ie ż y ją ca szarańcza, n a z y w a s ię „ o g n isk iem m a so w eg o w y s tę p o w a n ia ”. O g n i
sk a ta k ie o b ejm u ją ob szary ch a ra k tery zu ją ce się z m ie n n o śc ią w a r u n k ó w ek o lo g iczn y ch i śred n ią g ę sto ś c ią sz a ty ro ślin n ej. O bszary, n a k tó ry ch n ie p o w sta ją o g n isk a , m o g ą b y ć k o rzy stn e je d y n ie d la p h a sis s o li
ta r ia , d la p h a s is g re g a r ia zaś sta n o w ić m o g ą te r e n jej cza so w e g o b y to w a n ia , ja k o p rz y sta n ie w c za sie m a s o w y c h p rzelo tó w .
J e ż e li ch o d zi o rozp rzestrzen ien ie sta d n ej szarań czy n a te r e n ie Z SR R o b ejm u ją cej ta k ie ty p o w e gatu n k i, ja k : m a ro k a ń sk a szarań cza D o c io sta u ru s m a ro cca n u s T hunb., sza ra ń cza w ęd r o w n a L o c u sta m ig r a to r ia L., sza ra ń czą p u sty n n a S c h is to c e rc a g re g a r ia Fórsk., sz a ra ń cza w ło sk a C a llip ta m u s tu r a n ic u s T arb. — to p o sz c z e g ó ln e z n ic h p o sia d a ją sw o is ty te r e n b y to w a n ia o c h a r a k te r y sty c z n y c h w ła śc iw o ś c ia c h ek o lo g iczn y ch . D o n ajb ard ziej ro zp rzestrzen io n y ch w Z SR R g a tu n k ó w sta d n e j sz a ra ń czy w ęd ro w n ej n a leży : szarań cza w ę d ro w n a (p rzelotn a) L o c u s ta m ig r a to r ia m ig r a to r ia L., za jm u ją c a p o łu d n io w e te r e n y Z SR R o ch a ra k terze p u s ty n n y m i c z ę śc io w o ste p o w y m . N a to m ia st śro d k o w o - r o sy jsk a sza ra ń cza w ę d r o w n a L o c u sta m ig r a to r ia ro s- s ic a U v. e t Zol., za jm u je p o łu d n io w e o b szary le ś n o - s te p o w e w c z ę śc i eu ro p ejsk iej Z w ią zk u R a d zieck ieg o o g le b a c h p ia sz c z y sty c h . M arok ań sk a szarań cza D o c io s ta u r u s m a r o c c a n u s T hunb. za jm u je g ó rzy ste te r e n y
e śn o -p u s ty n n e p o łu d n io w eg o K a za ch sta n u , A z ji śro d
k o w e j i w s c h o d n ie g o Z ak au k azu oraz ste p o w e ob szary
P a ź d z ie r n ik 1954 197
P rzed k au k azu , p o łu d n io w eg o K rym u, p ołu d n io
w ej U k rain y i M o łd a w ię — g d zie m iejscem jej p rzeb y w a n ia są u g o ry i p a stw isk a . P u sty n n a szarańcza, S c h isto c e rc a g reg a ria F órsk., ob ejm u je obszary p o d zw ro tn ik o w e A fr y k i i połu d .-zach . A zji (A rabia połud., Iran, zach. In d ie), jed y n ie w n iek tó re la ta m o że sięg a ć p o łu d n io w y ch czę
śc i środ k ow ej A zji i p o łu d n io w eg o Z akaukazu (rys. 1),
L oty szarań czy i ic h m a so w e po ja w y w og ó l
n o śc i są m ięd zy in n y m i jed n ą z p rzy czy n p o w o d u ją cy ch w ęd ró w k i p ta k ó w . Szarańcza stanow i je d e n z g łó w n y c h p o k a rm ó w b o cia n ó w i w ie lu in n y ch p ta k ó w n a step a ch p o łu d n io w ej A fry k i (S o k o ło w sk i 1950). W la ta ch m a so w eg o rozm n o
żen ia, p rzela tu ją on e 4 szlak am i n a terytoriu m Iranu (rys. 2).
L o c u sta m ig ra to ria L. n a w ied za ją ca teren y P o l
sk i w ub. w ie k a c h , m u sia ła p rzela ty w a ć U krainę, b y om in ąć K arpaty.
Z a sa d n iczy m w a r u n k ie m do p rzep row ad zen ia c e lo w ej w a lk i z szarań czą je st:
1) w y k r y c ie sie d lis k d o jrzew a ją cy ch la r w
2) u n ie m o ż liw ie n ie k o n cen tra cji (która w p ły w a na w y z w o le n ie in sty n k tu stad n ości)
3) n ied o p u szczen ie do ro zszerzen ia s ię ognisk, a ty m sa m y m do za ra żen ia n o w y c h te r e n ó w w o ln y c h jeszcze od szarań czy.
W ęd rów k i sza ra ń czy za leż ą od w ie lu czyn n ik ów , a p rzed e w s z y stk im od m ik ro k lim a tu (tem peratury, w ilg o tn o śc i i k ie r u n k u w ia tró w ). W jed n ej z prac W e i s - F o g h a z 1949 r. zn a leźć m ożn a c ie k a w e sp o strzeżen ia ty c z ą c e się u rzą d zeń k ie ru ją cy ch lo te m sz a rań czy. A u to r te n w y r ó ż n ia n a g ło w ie p u sty n n ej sz a ra ń czy S c h is to c e rc a g re g a r ia tr a n s ie n s 5 par p ą czk ó w w ło so w y c h o ch a ra k terze czu cio w y m , rozłożonych w cz ę śc i czo ło w ej i c ie m ie n io w e j, do k tó ry ch dochodzi sp e c ja ln y n e r w o fu n k c ji do n ied a w n a n iezn an ej.
W w y n ik u sz ereg u d o św ia d czeń , sto su ją c „stacjon arn ą m e to d ę lo t u ”, a u to r stw ie r d z ił, iż organ a te są „aero
d y n a m iczn y m i sty m u la to ra m i lo tu ”. S zarań cza m oże w y k o r z y sty w a ć p rąd y p o w ietrza , sk iero w u ją c lo t w z a le ż n o ś c i od k ieru n k u w ia tru . P o d o b n e d o św ia d czen ia p rzep ro w a d za ł r o sy jsk i u czo n y S z w a n c z i c z , k tóry w śró d 5 w sp o m n ia n y c h par p ą czk ó w w ło so w y c h w y różn ia 3 parę, jak o sta b iliz a to r y lo tu w p ła szczy źn ie h o ry zo n ta ln ej. U la r w sza ra ń cza k ó w ró w n ież w y s tę p u je ty c h 5 par p ą czk ó w w ło so w y ch , n a p o d sta w ie czeg o tw ierd zić m ożn a, ż e i tu sp e łn ia ją on e podobną
R ys. 2
R ys. 1
rolę, a le w m a so w y c h m arszach po lą d zie ze w zg lęd u n a n ie w y k sz ta łc o n e jeszcze sk rzyd ła. W p orze n ocn ej, p rzy tem p era tu rze n ie n iższej od 10— 15° C, la r w y sz a ra ń cza k ó w zn a jd u ją się w sta n ie ch ło d n eg o o tęp ien ia , sied zą c n a p o w ierzch n i ziem i lu b na roślin ach , je ż e li te w y stę p u ją gęsto. Z n a sta n iem dnia, sk oro ty lk o te m peratu ra p o d w y ższy się n ieco, la r w y p rzechodzą w stan ru c h liw y . W w y p a d k u n ied o sta teczn ej tem p eratu ry, la r w y k o n cen tru ją s ię w n ied u że g ęsto sk u p io n e gru p ki, tak , że cia ła ich p rzy leg a ją do sieb ie, co ch ron i je przed u tratą ciep ła.
P o d o b n e zja w isk o o b serw o w a łem u sp ieszk a c ie p larn ian ego, T a c h y c in e s a sy n a m o ru s A d el., z ro
d zin y p a sik o n ik ó w (L o cu stid a e), k tó re h o d o w a łem przez ok res 2 lat; sz czeg ó ln ie w o k resie zim y o b serw o w a łem la r w y sied zą ce jed n a obok d ru giej. W r. 1S52, gdy tem p eratu ra w lip cu doch od ziła od + 3 0 ° C do + 3 5 ° C, p rzy d o k ła d n y ch o b serw a cja ch an i razu n ie stw ierd zi
łe m m o m en tu tw o rzen ia się ch o cia żb y k ilk u o so b n iczy ch gru p ek larw . K a żd y rodzaj, a n a w e t g a tu n e k posiada s w o is te w y m a g a n ia w z a k resie tem p era tu ry , p otrzeb nej do a k ty w n eg o ży cia i p oru szan ia się, ja k iś o k re
ś lo n y „term o p u n k t”, którego p rzek ro czen ie h a m u je a k ty w n o ść zw ierzęcia . T ak np. u sza ra ń czy azjatyck iej sk u p ien ia oso b n ik ó w rozp ad ają s ię w tem p eratu rze + 4 1 ° C. J e ż e li zach od zi m o m en t o sła b ie n ia słon eczn ej ra d ia cji (poniżej „term op u n k tu ”), w sp o m n ia n e zgru p o
w a n ia p o w sta ją n a now a. K ie d y „term o p u n k t” b ęd zie przek roczon y, n a stę p u je p rzegrzan ie la r w do teg o sto p nia, iż tracą o n e w sz e lk ą ru ch liw o ść.
O d ży w ia n ie la r w od b yw a s ię je d y n ie w god zin ach ra n n y ch i w ieczo rn y ch . L arw y, po w y jśc iu z jaja, przez k ilk a n a śc ie g o d zin n ie p o b iera ją pokarm u, żyjąc za
p a sa m i em b rion aln ej d eu to p la zm y zn a jd u ją cej się w je lic ie . In te n sy w n o ść o d ży w ia n ia z a le ż y w dużym sto p n iu od tem p era tu ry i pogody. N a ja k ty w n ie jsz e o d ż y w ia n ie od b y w a s ię w tem p era tu rze od 20— 28° C, a ob n iża się do m in im u m p rzy p ochm urnej p ogodzie i tem p era tu rze obniżonej a lb o te ż s iln ie p od w yższon ej.
P rzed k ażd ym lin ien iem , k tó ry ch z w y k le je s t 5— 7, in te n sy w n o ść o d ży w ia n ia m a leje, a tu ż przed sam ym lin ie n ie m u sta je zu p ełn ie. P o w y jśc iu z w y lin k i, która z w y k le b y w a zjad an a, la r w a w cią g u k ilk u n a stu g o d zin n ie p ob iera pokarm u, a dopiero p óźn iej n a stęp u je in te n sy w n e o d ż y w ia n ie się.
W zm ożone p o b iera n ie p ok arm u n ie je s t p ołączon e ze w zro stem c ią g ły m i w ie lk o ś ć cia ła p o w ięk sza się je d y n ie po k ażd orazow ym lin ie n iu — sk o k o w o (w ła sn e o b serw a cje n a L o c u sta v ir id is s im a L.). C yk l w zrostu k o ń czy się w y k sz ta łc e n ie m o rg a n ó w k o p u la cy jn y ch (a ty m sam ym i zd oln ością do rozm n ażan ia się), oraz p e łn y m rozw ojem sk rzyd eł. W ed łu g Z a c h e r a, fo rm y o dobrze ro zw in ięty ch sk rzy d ła ch za m ieszk u ją te r e n y p ia szczy ste, u b o g ie w roślin n ość, fo rm y zaś o n ied o ro z
w in ię ty c h sk rzy d ła ch — sie d lisk a o b u jn ej ro ślin n o
ści, co je s t w y ra źn y m p rzy sto so w a n iem się ty c h form
do w a lk i o b y t. M ając g łó w n ie n a u w a d ze szarań czak i
ży ją c e n a te r e n ie Z w iązk u R a d zieck ieg o , ch c ę u b o cz-
198 W S Z E C H Ś W I A T n ie n ieco m ie jsc a p o św ię c ić sza ra ń cza k o m P o lsk i. Z s z a -
rań czak ów , ży ją c y c h n a te r e n ie P o lsk i, z n a n y c h je s t k ilk a g a tu n k ó w w ę d r o w y c h , ja k C a llip ta m u s ita lic u s , P so p h u s s tr id u lu s L., O e d ip o d a sp., S p h in g o n o tu s sp., k tó re n ie p row ad zą w y ra źn eg o sta d n e g o ży cia , a ty m sa m y m n ie w y rzą d za ją ta k p o w a żn y ch szkód, ja k n a te r e n ie Z w ią zk u R a d zieck ieg o . K r ó tk ie sto su n k o w o la ta , b rak o d p o w ied n ich ro z le g ły c h te r e n ó w n a k o n ce n tr a c ję i ro zm n ażan ie, o d m ien n y k lim a t, są te g o pow od em .
N a m a r g in e sie ch c ia łb y m ty lk o w sp o m n ie ć o p a s i
k o n ik a ch , k tó ry ch s ie d lisk ie m są ro zm a ite p agórk i, n ie u ży tk i, m ied ze, d rogi p o ln e, r o w y p rzy d ro żn e często p o k ry te c h w a sta m i i k rzew a m i — za tem o b sza ry m n ie j u ży teczn e, a ty m sa m y m m n iej z w r a c a ją c e u w a g ę c z ło w iek a . N a le ż y się lic z y ć z tym , że tu m o ż e k ie d y ś zro dzić s ię n ie b e z p ie c z e ń stw o m a so w eg o p o ja w ie n ia się p a sik o n ik ó w i w y w o ła ć z a g ła d ę u p r a w n y c h p ó l i o g ro d ów . W sk u p ie n ia c h p a sik o n ik i r ó w n ie ż w y k a z u ją in sty n k ty sta d n eg o ży cia . W b a rw ie ic h la r w p o ja w ia s ię cza rn y p ig m en t, w sk a z u ją c y z w ię k sz o n ą e n e r g ię p r z e m ia n y m a te r ii ( C h o p a r d 1935 r.).
J a k ju ż zaznaczono, w y stę p o w a n ie sz a ra ń czy z a le ż y w zn a czn y m sto p n iu od w a r u n k ó w k lim a ty c z n y c h a w d od atk u te ż od w ilg o tn o śc i i ilo ś c i o p a d ó w a tm o sfe r y c z n y c h . W c ie p łe la ta w y jś c ie la r w sza ra ń czy z jaj od b y w a s ię w c z e śn ie j, a ty m sa m y m i c a ły c y k l ro z
w o jo w y u le g a sk ró cen iu , a g d y w d o d a tk u je s ie ń je s t ciep ła , o k res sk ła d a n ia ja j p rzez d o jrza łe ju ż fo r m y zo sta je zn a c z n ie p rzed łu żo n y .
P r z e c iw n ie rzecz się p rzed sta w ia w la ta p och m u rn e i ch ło d n e, k ie d y p o w y ż sz y c y k l z o sta je sk ró co n y , ok res sk ła d a n ia jaj zb liża się do m in im u m , a d o jrzew a n ie jaj z w y k le n ie d o b ieg a koń ca, n a sk u te k czeg o szarań cza g in ie . W Z w ią zk u R a d zieck im w d o rzeczach K ubania, S y r d a r ii itp., g łó w n y m czy n n ik iem reg u lu ją c y m roz
w ó j sza ra ń czy je s t sta n w ó d ty ch rzek. W w y p a d k u p o w o d z i w o d a z a le w a d u że ob szary, zło żo n e na n ich ja ja u le g a ją za g ła d zie. D la m a ro k a ń sk iej szarań czy cz y n n ik ie m r e g u lu ją c y m rozw ój są op ad y w io sen n e.
Z a się g w y s tę p o w a n ia m a ro k a ń sk iej sza ra ń czy je s t ś c i
ś le zw ią z a n y z ob szaram i, w k tó ry ch w io se n n a ilo ść o p a d ó w w a h a s ię w g ra n ica ch ok oło 100 m m . N ie z n a c z n e bodaj ic h z w ię k sz e n ie lu b z m n ie jsz e n ie m a z g u b n y w p ły w n a szarań czę, k tóra g in ie w sta d iu m ja j z p o w o d u r o z w ija ją c y c h s ię w k o k o n a ch ja jo w y c h g r z y b k ó w w rod zaju F u sa riu m sp. i in n y ch ; n iszczą o n e w te n SDOsób od 50— 100% k o k o n ó w (B e j-B ie n k o 1936 r.).
Z n a czn e zaś z m n ie jsz e n ie op a d ó w w io se n n y c h sp rzy ja w y s y c h a n iu ja j.
W ta k k ró tk im u ję c iu za g a d n ien ia tru d n o b y ło p o r u sz y ć w s z y s tk ie sp r a w y d o ty czą ce sza ra ń cza k ó w w ę d ro w n y ch , sta r a łe m s ię p od ać rzeczy n a jw a żn iejsze, zw ią z a n e p r z e w a ż n ie z fo rm a m i, k tó re na te r e n ie n a sz e g o k raju n ie w y stę p u ją .
Z ob szaru P o ls k i p o zn a n y ch je s t d o ty ch cza s około 130 g a tu n k ó w p r o sto sk rzy d ły ch (O r th o p te r a ), a w tym w ię k sz o ś ć sta n o w ią szarań czak i, k tó re p rzew a żn ie p ro
w a d z ą n ie s ta d n y tryb życia.
K O W A L B E Z S K R Z Y D Ł Y
Fot. Wł. Strojny
P y rr h o c o r is a p te r u s L. — K o w a l b ezsk rzy d ły . L a r w y i ow a d y dorosłe.
Poispolity g a tu n ek zb iera ją cy s ię często w gro m a d y u p o d sta w y pni w ią z ó w , lip a n a w e t n a słu p a ch sto ją c y c h obok ty c h drzew . — Z d jęcie
w y ró żn io n e n a k o n k u r sie fo to g r a fic z n y m W s z e c h ś w ia ta
P a ź d z ie r n ik 1954 199
T A D E U SZ N O W A K (K raków )
A L E R G I A
Z a g a d n ien ie a lerg ii n a b iera coraz w ięk szeg o zn a cze
n ia, p rzed e w sz y stk im d latego, że różne sch o rzen ia a le r g ic z n e szerzą się coraz b ard ziej i w w ie lu p rzyp ad k ach u p o śled za ją c p o w a żn ie i na d łu go sta n zd row ia d o tk n ię ty c h n ią osób sta ją s ię p la g ą n ie ty lk o osobniczą, a le i sp ołeczn ą.
A l e r g i a — to n a zw a , k tórą stw o r z y ł przed 52 la ty w ie d e ń sk i u czo n y P ir ą u e t. S k ła d a s ię ona z d w ó ch słó w p o ch o d zen ia greck ie g o , a m ia n o w ic ie a llo s = in n y i e r- g e in = d z ia ła ć (inaczej od d ziaływ ać, stąd in n o czy n - ność).
P rzez a lerg ię, k tórej p rzeja w y k lin ic z n e w p ostaci ty c h czy in n y c h sch o rzeń n a z y w a ją się alergozam i, a k tó re po p o lsk u n a z w a łe m u czu licam i, rozu m iem y w y stę p u ją c ą w p e w n y m o k r e sie i w p e w n y c h w a r u n k a ch zd oln ość do zm ienionej,, z w y k le w zm ożon ej, r ea k c ji tk a n e k u stro ju n a t e sa m e bodźce. Ś w ia d czy to o ty m , że w u stro ju za szło coś n o w eg o , że ustrój, który n a p e w ie n b od ziec p o p rzed n io alb o n ie r e a g o w a ł zu p e łn ie , alb o r e a g o w a ł w sposób z w y k ły i so b ie w ła śc iw y , n a g le za czy n a rea g o w a ć o p a czn ie i n iezw y k le.
To, co w u stro ju zaszło, n a zy w a m y u czu len iem czyli n a d w ra żliw o ścią . U c z u le n ie to sp raw ia, że w u stroju u czu lo n y m , np. po z je d z e n iu b u łk i p szen n ej, w y stę p u je d y c h a w ic a o sk rzelik o w a . U c z u le n ie m o żem y stw ierd zać sp o so b a m i p rzed m io to w y m i.
Z ach od zi p y ta n ie ja k p o w sta ją u czu len ia.
U zw ie r z ą t d o św ia d cza ln y ch , np. u św in k i m orskiej, u c z u le n ie m o ż e m y ła tw o w y w o ła ć p rzez p od sk órn e w s tr z y k n ię c ie o b c o g a tu n k o w eg o białk a, np. b ia łk a jajk a kurzego, p rzy czym n a le ż y zazn aczyć, że u czu len ie m ożn a ró w n ie ż w y w o ła ć k arm iąc św in k ę p rzez dłu ższy cza s ja jk iem . D o w y w o ła n ia u czu len ia m ożem y u żyć b ia łk a k a żd eg o in n e g o g a tu n k u zw ierzęcia . W ciągu k ilk u d n i p o w str z y k n ię c iu o b co g a tu n k o w eg o b iałka, w k om órk ach n a rzą d ó w św in k i zach od zą ja k ie ś b liżej n a m je sz c z e n iezn a n e z m ia n y fizy k o ch em ic zn e, k tóre d op row ad zają do w y tw o r z e n ia w k om órk ach ustroju ś w in k i p e w n y c h cia ł, n a z y w a m y o d d z i a ł y w a - c z a r n i lu b in a czej r ea g in a m i, n iw e c z n ik a m i czy w r e sz c ie a lerg in a m i. C iała te są g lo b u lin a m i o ład u n k u e le k tr y c z n y m p r z e c iw n y m n iż cia ła (cząstk i o b co g a tu n k o w eg o b ia łk a ), k tó r e ich p o w sta n ie w y w o ła ły , a k tóre n a z y w a m y a n ty g e n a m i (an tysam atogen y), alergenam i, a n a fila k to g en a m i, se n sy b ilin o g e n a m i, se n s y ty nogenam i, ato p en a m i, a po p o lsk u w y w o ł y w a c z a m i . Tak w ię c w y n ik ie m p ie r w sz e g o w str z y k n ię c ia b ia łk a k u rzego je s t o sta te c z n ie p o w sta n ie w y m ie n io n y c h ciał, p rzy czym o b ecn o ść ic h w u stro ju n ie zdradza się na r a z ie ż a d n y m i ch o ro b o w y m i ozn ak am i. C iała te m ogą łą czy ć się w k om ó rk a ch u stro ju ty lk o z ty m b iałk iem , pod k tó reg o w p ły w e m p o w sta ły , n ie łą czą s ię n atom iast z b ia łk ie m in n e g o ga tu n k u . C iała t e s ą w ię c s w o is te dla te g o g a tu n k u b ia łk ą , pod k tó reg o w p ły w e m p o w sta ły . P rzez w y tw o r z e n ie s ię w u stro ju zw ierzęcia o d d zia ły - w a c z y p o w sta je po p ie r w sz y m w str z y k n ię c iu o b coga
tu n k o w eg o b ia łk a sta n p ew n e g o p o g o to w ia o d d zia ły - w a w c z e g o k tó reg o m e ch a n izm za czy n a n a ty ch m ia st d ziałać, sk oro ty lk o to sam o białk o, k tó r e sp o w o d o w a ło p o w sta n ie o d d z ia ły w a c z y , b ęd zie po k ilk u d n ia ch p o n o w n ie w s tr z y k n ię te ś w in c e u czu lo n ej, tj. w y k a zu ją cej n ie ty lk o w k om órk ach , a le ró w n ie ż i w e k rw i o b ec
n o ść o d d zia ły w a czy . W ów czas w tk a n k a ch u stroju św in k i n a stę p u je p o łą c z e n ie w y w o ły w a c z y z o d d zia ły - w a cza m i, c z y li p rzy ch o d zi do ta k z w a n eg o o d d z i a ł a n i a o d d z i a ł, y w a c z o -w y w o ł y w a c z o w e g o , któ reg o n a stę p stw e m je s t tzw . w strzą s a lerg iczn y (an a- fila k ty c z n y ), za zn a cza ją cy s ię p e w n y m zesp o łem o b ja w ó w . W strząs te n u św in k i m orsk iej p o leg a n a skurczu m ię śn i g ła d k ic h o sk rzeli, p ęch erza m o czo w eg o i jelit.
T oteż z w ie r z ę w c za sie w str z ą su o d d a je m ocz i stolec, a coraz z w ię k sz a ją c a s ię d u szn ość, sp o w o d o w a n a sk u r
czem m ięśn i g ła d k ich osk rzeli i jed n o cześn ie ob rzękiem ich ślu zów k i, doprow adza o sta teczn ie do śm ierci z w ie rzęcia z p ow od u u d u szen ia. O p isan y w strzą s w y stę p u je u św in k i u czu lon ej w ted y , k ie d y zw ierzęciu w str z y k n iem y a lerg en d o ży ln ie lub d ootrzew n ow o. U k ró lik ó w w e w strzą sie a n a fila k ty czn y m (u czu len iow ym ) n a stę p u je sk u rcz ż y ł p łu cn y ch , co u trudnia, a w reszcie u n ie m o żliw ia o d p ły w k rw i z p ra w eg o serca i zw ierzę g in ie z p ow od u u d u szen ia w n a stę p stw ie n ie w y d o ln o śc i k rą
żen ia k rw i. U p só w w strzą s p o w o d u je zn aczn e p rze
k rw ien ie narząd ów ja m y b rzusznej, zw ła szcza w ątrob y, przy czym serce w y rzu ca bardzo m ałą ilo ść k rw i do ogóln ego k rw iob iegu . P ro w a d zi to do b iegu n k i, często k rw a w ej, d u szności, o sła b ien ia ogóln ego m ięśn i, z m n ie j
szen ia k rzep liw o ści k rw i i śm ierci. P r z ek rw ien ie w z a k resie n arząd ów ja m y b rzusznej w y s tę p u je w sk u te k za m k n ięcia o d p ły w u k rw i p rzez zw ężon e od p row ad za
ją ce ż y ły w ątroby.
U czło w ie k a w strzą s a lerg iczn y , cz y li rea k cja tk a n ek na alergen, w p ro w a d zo n y do u stroju ró żn y m i drogam i, n ie ogran icza się ty lk o do p ew n y ch n arząd ów i za sa d n i
czo w strzą sem ty m ob jęty je s t ustrój ja k o całość, przy czym o b ja w y m ogą b yć siln iej u w y p u k lo n e ty lk o w p e w
n ym n arządzie. T ak zw a n y p r z e ł o m k o l o i d o k l a - z y c z n y W i d a l a (ob n iżen ie ilo śc i k r w in e k b ia ły ch , w zg lęd n a lim fo cy to za , ob n iżen ie k rzep liw o ści k rw i, za
b u rzen ie ró w n o w a g i elek tro lity czn ej, ob n iżen ie w sk a ź nik a refra k to m etry czn eg o su ro w icy k rw i, sp ad ek c i
śn ie n ia krw i, przyspieszenie* op ad an ia k r w in e k czerw o n y c h i zm n iejszen ie k rzep liw o ści k rw i) św ia d czy do
b itn ie o tym , że w strzą s a lerg iczn y je s t sp raw ą d o ty czącą n ie ty lk o p o szczeg ó ln y ch n a rzą d ó w ustroju, ale ta k że u stro ju jak o całości. U o g ó ln ien ie w strzą so w e g o o d czyn u a lerg iczn eg o n a c a ły ustrój n a stęp u je n a d e w sz y stk o w sk u te k tego, że p o szczeg ó ln e ogn iw a w strzą su a lerg iczn eg o p o w ią za n e są ze sobą w jed en je d n o lity ła ń c u c h p rzez o b w o d o w y i ośro d k o w y u k ład n erw o w y , k tó ry sca la p oszczególn e an atom iczn e części u stro ju w jed n ą czy n n o ścio w ą , d y n a m iczn ą całość. D zi
siaj n ie m ożna już p rzy jm o w a ć o d d zia ły w a n ia od d zia
ły w a czo -w y w o ła c z o w e g o , a w ię c o d d zia ły w a n ia m ie jsc o w e g o kom órk ow ego, narząd ow ego jak o p o d sta w y zja w is k alerg iczn y ch . W iem y b o w iem d zisiaj, że b ez w ą t
p ien ia istn ie ją k lin ic z n e obrazy sch orzen ia alergiczn ego w k tórym n ie m ożn a żad n ym ze zn an ych sp osob ów w y k ryć od d zia ły w a czy , lu b w k tórym n ie od gryw a roli fa k ty c z n y alergen , je s t on b o w iem za stą p io n y ja k im ś bod źcem zm y sło w y m (w zrok ow ym , w ęch o w y m , słu c h o w y m czy ciep ln ym ). B od ziec te n d ziała n a te sam e k o m órk i kory m ó zg o w ej, n a k tóre p oprzednio d zia ła ł a le r gen . B od ziec te n p rzeto n a le ż y u w a ża ć za b od ziec w a ru n k ow y, k tó ry w y z w a la n a drodze o d ru ch u w a ru n k o w eg o p e w n e o b ja w y alergiczn e. N a le ż y p rzyjąć, że g d y b y m ech an izm d zia ła n ia a lerg en u b y ł ty lk o m ie j
sco w y , kom órk ow y, narząd ow y, gd yb y p o le g a ł ty lk o na
o d d zia ły w a n iu o d d z ia ły w a c z o -w y w o ły w a c z o w y m i g d y
b y n ie b y ł ś c iśle zw ią za n y z czy n n o ścia m i kom órek
k o ry m ózgow ej, to n ie m o g ło b y b y ć n a w e t m o w y o w y
z w a la n iu o b ja w ó w a le rg iczn y ch w ty c h p rzypadkach,
w k tó ry ch n ie m a u ch w y tn eg o alergen u , a w k tórych
ro lę jeg o m o że o d gryw ać n ie ty lk o b o d ziec z m y sło w y
a le n a w e t je d y n ie drugi u k ła d sy g n a liz a c y jn y . M usi
się uznać, że k om órk i kory pod w p ły w e m bardzo często
p o w ta rza ją cy ch s ię sy g n a liz a c ji z ob w od u czy te ż z n a
rzą d ó w w ew n ę tr z n y c h m ogą o siągn ąć ta k ie w y ć w ic z e
n ie sw ej zd oln ości do w y tw a rza n ia o d ru ch ó w w a r u n
k o w y ch w p ostaci ty c h czy in n y ch o b ja w ó w a le r g ic z
n y ch , że o d ru ch y te m ogą p o w sta w a ć p od w p ły w e m zu
p e łn ie ju ż in n y ch i ca łk iem n o w y ch b od źców w a r u n
k o w y ch , w n iczy m n a w e t n ie p rzy p o m in a ją cy ch a le r
g en u . D o ty ch cza s te g o rodzaju w strzą sy z w ie s ię p a -
ra lerg iczn y m i czy te ż m eta lerg iczn y m i. O czy w iście
2 0 0 W S Z E C H Ś W I A T
m u si się b ez w ą tp ie n ia u zn ać, że k o m ó rk i k o ry m ó zg o w ej n ie p rzera b ia ją c a łe g o szereg u sy g n a łó w n a o d ru ch y w a r u n k o w e le c z u n ic e s tw ia ją p e w n ą ilo ść s y g n a łó w w zarodku. D o w y tw o r z e n ia o d r u c h ó w w a r u n k o w y c h , w p o sta c i ty c h c z y in n y c h sch o rzeń a lerg iczn y ch , d och od zi dop iero w te d y , k ie d y z a is tn ie je za b u rzen ie sto su n k u k o ro w o -p o d k o ro w eg o , a z a te m k ie d y is tn ie je r ó w n ież i n ie p r a w id ło w e n a p ię c ie u k ła d u m im o w o l
n ego, n a zw a n eg o p rzez M ich a ło w icza u k ła d em w s p ó ł- czu ln ym , au tom atyczn ym , p o z a k r ę g o w o -c z a sz k o w y m , p rzy n a czy n io w y m i w re sz c ie , za M ullerem ,, u k ła d em n erw u ży cia .
W y w o ły w a c z e m (alergen em ), a w o b szern iejszy m u ję c iu b od źcem od ru ch ow o - w a ru n k o w o - tw ó rczy m , o c z y w iśc ie poza d ru gim u k ła d em s y g n a liz a c y jn y m , m o ż e b y ć k ażd e ciało, i to n ie ty lk o b ia łk o w e , le c z n a w e t n ie b ia łk o w e (lip oid y, różn e z w ią z k i ch em iczn e, w ie lo c u k r y b a k tery jn e, a n a w e t m e ta le ). N ie o r g a n ic z n e su b sta n c je sta ją s ię w ó w c z a s a lerg e n e m , k ie d y w ią ż ą się z b ia łk ie m u stro ju d en a tu ru ją c i c z y n ią je p rzez to b ia łk ie m d la d an ego u stro ju o b co g a tu n k o w y m . Są to ta k z w a n e a n ty g e n y p o ło w ic z n e — h a p te n y . A le r g e n y m o żem y p o d z ie lić n a d w ie o lb rzy m ie gru p y, tj. z e - w n ą trzp o ch o d n e i w ew n ą trzp o ch o d n e. D o p ie r w sz y c h z a licza m y a le r g e n y p rzed o sta ją ce s ię d o u str o ju drogą o d d ech o w ą (p yłk i n a jro zm a itszej p rzyrod y, za p a ch y ), d rogą p rzew o d u p o k a rm o w eg o (n a jro zm a itsze p o k a rm y , lek i), p rzez sk ó rę i b ło n y ślu z o w e (p rzez k o n ta k t lu b p rzez w str z y k n ię c ie ). O sobną g ru p ę sta n o w ią c z y n n ik i fiz y k a ln e (św ia tło , zim n o, ciep ło , m e c h a n ic z n y u c is k itp.). A le r g e n y w e w n ą trzp o ch o d n e m o g ą b y ć p o c h o d z e n ia u str o jo w e g o (p o śred n ie w y tw o r y p r z e m ia n y m a t e rii), ch o ro b o w o zm ien io n e, a w ię c z d e n a tu r o w a n e b ia łk o w ła sn y c h tk a n e k u stroju , b a r w ik o czn y itp.) lu b p o ch o d zen ia p o z a u stro jo w eg o , p rzy c z y m je d n a k ż e z u str o je m są on e d łu go i ś c iśle z w ią z a n e (plom by, sz w y ch iru rg iczn e, p o cisk i, p a so ż y ty je lito w e , za ra zk i itp.).
D o w y z w o le n ia o b ja w ó w sc h o r z e n ia a le r g ic z n e g o m u szą z a istn ie ć p e w n e w a ru n k i. N a le ż y tu w y m ie n ić :
1) o g n isk a za k a źn e w u stroju : p r ó ch n icze zęby, z ia r - n in ia k i zęb o w e, sch o r z a łe m ig d a łk i i ja m y o b o czn e n osa, p r z e w le k łe z m ia n y za p a ln e p rzy d a tk ó w , w y ro stk a rob aczk ow ego, gryp a itp.;
2) za tru cia lek a m i, w p ły w szczep ien ia , w s tr z y k iw a n ia su ro w ic, zą b k o w a n ia u n ie m o w lą t, ro b a k i, n ik o ty n a , k tóra p o w o d u je p r z e w le k ły sta n p o d ra żn ien ia i za b u rzen ia u k ła d u m im o w o ln eg o ;
3) n ie p r a w id ło w o ś c i z e stro n y p r z e w o d u p o k a rm o w e g o i b łę d y o d ży w ia n ia : p rz e k a r m ia n ie ilo ś c io w e i j a k o ścio w e, n ie w y d o ln o ś ć g r u czo łó w tr a w ie n n y c h , s c h o rzen ia za p a ln e p rzew o d u p o k a rm o w eg o , n a d u ż y w a n ie a lk o h o lu i u ży w ek , z w io tc z e n ie j e lit i p r z e w le k łe z a p arcie;
4) u p o śle d z e n ie o d tru w a ją cej d z ia ła ln o ś c i w ą tro b y ; 5) w p ły w h orm on ów , z k tó r y c h je d n e d z ia ła ją o s ła biająco, d ru g ie za ś w zm agaj ąco n a w y tw a r z a n ie w s tr z ą só w a lerg iczn y ch , p rzez za b u rzen ie sto su n k u u k ła d u m im o w o ln eg o , a m ia n o w ic ie p rzez w z m o ż e n ie p o b u d li
w o ś c i u k ła d u b łęd n eg o ;
6) w p ły w y k lim a ty c z n e : w ilg o tn o ść , c ie p ło ta , c iś n ie n ie b a ro m etry czn e, d o d a tn ie lu b u je m n e z jo n iz o w a n ie p o w ietrza itp.;
7) w p ły w y p sy ch iczn e;
8) ró ż n e p o d ra żn ien ia n ie s w o iste : z a n ie c z y sz c z e n ia p o w ietrza , h a ła s w ie lk o m ie js k i, o p a rzen ia , u c is k m e
c h a n ic z n y itp.
T ak w ię c do w y z w a la n ia w str z ą só w a le r g ic z n y c h p o trzeb n e są p e w n e sp rzy ja ją ce o k o liczn o ści, b ez k tó ry ch , m im o p o g o to w ia o d d z ia ły w a w c z e g o u stro ju , n ie d och o dzi często do w y z w o le n ia o b ja w ó w ch o ro b o w y ch . D la te g o te ż w p r o fila k ty c e sch o rzeń a le r g ic z n y c h w a ż n ą sp ra w ą je s t w z ię c ie ty c h w s z y s tk ic h o k o lic z n o śc i pod
u w a g ę , g d y ż u n ik a n ie ich m o że za b ezp ieczy ć u czu lo n e g o przed w y b u ch em u n ie g o o b ja w ó w ch orob ow ych , c z y li — ja k to m ożn a p o w ied zieć — przed p rzejściem a le r g ii p o te n c ja ln e j w a le r g ię k in ety czn ą .
M ięd zy tzw . w strzą sem a n a fila k ty c z n y m u zw ierzą t a w str z ą se m a lerg iczn y m u lu d z i zach od zi ty lk o ta ró ż
n ica , że w strzą s a n a fila k ty c z n y u zw ierzą t w y w o ła n y je s t u c z u le n ie m p rzez w id o m e, n ie k ie d y n a w e t ty lk o jed n o ra zo w e, w s tr z y k n ię c ie białk a, n a to m ia st w strzą s u c z u le n io w y u czło w ie k a zach od zi p o sp o licie po p o w o l
n y m , sto p n io w y m , n ie u c h w y tn y m w p ro st p o w sta w a n iu u c z u le n ia , z w y k le p rzez w p ro w a d zen ie u czu la cza (a ler
gen u ) albo drogą d ou stn ą, alb o od d ech o w ą , albo też p op rzez sk ó rę cz y b ło n y ślu zo w e. U c z ło w ie k a od gryw a d u żą ro lę sp r a w a d zied ziczen ia p ew n ej sk ło n n o ści do w y tw a r z a n ia u czu len ia , u zw ie r z ą t n a to m ia st d zied zicz
n o ść za sa d n iczo n ie m a zn a czen ia . N a le ż y stw ierd zić, że n ie m a zasa d n iczej r ó żn icy p o m ięd zy w strzą sem a n a fila k ty c z n y m a alerg iczn y m , p od o b n ie ja k n ie m a te ż ró żn icy m ię d z y tzw . id io sy n k ra zją a alergią.
N a su w a się w r e sz c ie p y ta n ie, k ie d y p o w in n iśm y p o d ejr z e w a ć u ch o reg o a le r g ic z n e tło jeg o sch orzen ia.
P r z e d e w s z y stk im u ch o ry ch ro d zin n ie o b cią żo n y ch tzw . sk azą alergiczn ą, sz czeg ó ln ie u o b cią żo n y ch o b u stro n n ie, z e stro n y m a tk i i z e stro n y ojca, zw ła szcza o b ja w y k la sy c z n e g o sch o rzen ia a lerg iczn eg o (p ok rzyw ka, d y ch a w ica o sk rzelik o w a , w y p ry sk , często p o w ta rza ją c e s ię i b ez sp ecja ln eg o le c z e n ia u s tę p u ją c e za b u rzen ia p rzew o d u pokarm ow ego) p r a w ie z p ew n o ścią p r zem a w ia ją za tłe m u c zu len io w y m . R ó w n ież w ty c h p rzy p a d k a ch p r z e w le k ły c h sch orzeń , w k tó ry ch sp e c ja l
n y m i sp o so b a m i w y k lu czo n o p od łoże b a k te r y jn e czy te ż organ iczn e, p o w in n o s ię d o m n iem y w a ć a lerg iczn eg o p o d ło ża cier p ien ia , ch oćb y n a w e t d ok on an e w y w ia d y n ie s tw ie r d z a ły a lerg iczn eg o o b cią żen ia rod zin n ego.
U d z ie c i z w ła sz c z a n a su w a s ię p rzed e w sz y stk im z a w sz e p rzy p u szczen ie p o k a rm o w o -a lerg iczn ej p rzyrod y sch o rzen ia , p rzy czy m n ie n a le ż y za p o m in a ć o ta k cz ę sto w y s tę p u ją c y m w ty m w ie k u u c zu len iu na o w o ce i ja rzy n y . G odzi s ię ró w n ie ż p a m ięta ć, że u c z u le n ie na p o k a rm y m o że b y ć u d z ie c i p rzy czy n ą p rz e w le k łe g o sc h o r z e n ia a lerg iczn eg o , p rzy p o m in a ją ceg o w z u p e łn o śc i sch o rzen ie, k tó re n a z y w a m y o g ó ln y m za k a żen iem b a k te r y jn y m . P o za ty m trzeb a stw ierd zić, że n ie m a ta k ie g o obrazu ch orob ow ego, k tó reg o p rzy czy n ą n ie m o g ła b y b y ć a lerg ia , tj. u c z u le n ie u stroju . Z chorób w y w o ły w a n y c h u c z u le n ie m w y m ie n ię ty lk o te, w k tó ry ch n a j
rzad ziej je s z c z e d o p a try w a ć się z w y k ło m o ż liw o śc i tła a lerg iczn eg o , i to n a w e t p o k a rm o w o -a lerg iczn eg o . Do s p r a w ty c h n a le ż y p ad aczk a (o p isy w a n o p rzyp ad k i p a d a c z k i z p o w o d u u c z u le n ia n a pom arańcze), różn e ch o ro b y n a czy ń k rw io n o śn y ch , a m . in . ró w n ie ż choroba B u rg era , ch o ro b y serca (m. in. z a w a ł m ię śn ia serco w eg o ), w ie le ch orób n arząd u w zrok u , w ie le sch orzeń n a rzą d u rod n ego k o b ieceg o łą czn ie n a w e t z b ezp ło d n o śc ią (u czu len ie n a p le m n ik i m ęża) i ob u m iera n iem p ło d ó w , w rzód żo łą d k a i d w u n a stn ic y i w ie le , w ie le jeszcze in n y c h sp r a w ch orob ow ych , k tóre n iesp o só b tu w y li
czać.
L e c z e n ie sch o rzeń a le r g ic z n y c h j e s t n ie z m ie r n ie tr u d n e, tru d n e b o w ie m je s t p rzew a żn ie w y sz u k a n ie a le r g e n ó w , a le k ó w o g ó ln ie o d czu la ją cy ch , zm n iejsza ją cy ch zd o ln o ść r ea g o w a n ia tk a n e k u stroju , n a d obrą sp ra w ę w o g ó le d otąd je sz c z e n ie p o sia d a m y . W ażna rola w l e c z e n iu sch o rzeń a le r g ic z n y c h p rzyp ad a sto so w a n iu śr o d k ó w o g ó ln ie w zm a c n ia ją c y c h , a ta k że śro d k ó w ob
n iż a ją c y c h p o b u d liw o ść k o ry i u k ła d u n erw o w eg o , p rzed e w s z y s tk im zaś d u że zn a czen ie le c z n ic z e m a w ty c h w y p a d k a c h z a p e w n ie n ie n a le ż y te g o fiz jo lo g ic z n eg o , a w ra zie p o trzeb y n a w e t p o g łęb io n eg o i p rze
d łu żo n eg o , sn u .
N a s tę p n y 9— 10 z e s z y t W S Z E C H Ś W IA T A (lis to p a d -g r u d z ie ń 1954) p o ś w ię c o n y b ę d z ie w ca ło ści o m ó w ie n iu d zie się c io le tn ie g o d o ro b k u i r o z w o ju n a u k p r z y r o d n ic z y c h w P o ls k ie j R z e c z y p o s p o lite j L u d o w e j. O m ó w io n e z o s ta n ą p r z e z w y b itn y c h s p e c ja lis tó w m . in . n a s tę p u ją c e d z ia ły n a u k i p o ls k ie j: a n tro p o lo g ia , a rch eo lo g ia , a s tr o n o m ia , b io lo g ia , fiz y k a , geologia, g le b o z n a w s tw o , m e d y c y n a , m e te o r o lo g ia , p a le o b o ta n ik a , p a le o zo o lo g ia , r o l
n ic tw o , r y b a c tw o itd . . . . .
D IC R A N U L A V IN U L A
Fot. W ł. Strojny
D icra n u la v in u la L. (L epidoptera, N otodontidae). P o rtret sam icy (głow a w id oczn a z przodu).
Z d jęcie w y ró żn io n e n a k o n k u rsie fo to g ra ficzn y m W sze c h św ia ta
Z R E G L A G Ó R N E G O W T A T R A C H
L y c o p o d iu m a n n o tin u m — L as reg la g ó rn eg o w D o lin ie K o ścielisk iej (Tatry)
Fot.
