Z czasów wojen kozackich : przyczynki do dziejów Lublina z lat 1648-1655 ze źródeł współczesnych zebrane

Z czasów wojen kozackich.

Przyczynki do dziejów Lublina z lat 1648 — 1655.

Ze źródeł współczesnych zebrane

(z teki pozgonnej Hieronima Lopacińskiego).

(Dokończenie).

V I I . , 0 z a b r a n i a c z ę ś c i D r z e w a K r z y ż a ś w . z L u b l i n a w r . 1 6 5 5 .

W źródłach miejscowych, róžn}^ch książkach i artykułach o Drze­ wie Krzyża ś w iętego w Lublinie, rzecz dziwna, niema wzmianki o fak­ cie, podanym przez bezim ie nnego autora na str. 6 „ R e la t i o n “ nie­ mieckiej; że jedn akże to, co „ R e l a c y a “ mówi, nastąpiło z pewnością, za dowód służą inne źródła, które tu przytoczymy. W . Rudawski w „Hi- storyi polskiej od śmierci W ła dy sła w a IV -go aż do pokoju oliw sk iego “ (w przekładzie W . Spasowic za, t. II, str. 38) powiada, że w r. 1655 K o ­ zacy i wojska moskiewskie „do szczętu zniszczyli miasto, zostawując zaledwie cień j e g o wielkości. O gro m ne łupy odesłano W . Księciu Mo­ skiewskiemu, z a b r a n o i c z ą s t k ę K r z y ż a Ś w i ę t e g o , którą cho­ wali O jcow ie Dominikanie, a która nieraz wyraźnie przepowiadała przy­ szłe klęski, tak np. w r. 1648 sączyła z siebie przez czas długi krew, zastygającą w dziwne i okropne kształty. Z d o b y c z tak wielka dostała się w ręce nieprzyjaciół, że zadowolniła tych nawet, któ rych nie na­ syciłoby złoto Indyi i Arabii: Magistrat lubelski zmuszo ny został w y k o ­ nać W . Księciu Moskiewskiemu przysięgę, a po zniszczeniu miasta, Moskwa wraz z Kozakam i ruszyła ku K rasno staw o w i tąż drogą, którą przyszła. Działo się to w e w rześniu “ (tu błąd, g d y ż połączone wojska d. 15 października zjaw iły się pod Lublinem).

O pustoszeniu w tym czasie miast sąsiednich przez kozactw o, świad­ c z y np. akt, sp isa ny z pow odu zniszczenia przez K o z a k ó w ksiąg gr o d z ­ kich krasnostawskich, który zaznacza, że Bohdan Chmielnicki, rozło­ ż y w s z y się obozem pod Zamościem, wysłał K o z a k ó w i S c y t ó w (t. j. T a ­ tarów) na rabunek, niszczył kraj ogniem i mieczem, zrujnował wiele zam ków królewskich, kościołów, dworó w i majątków szlacheckich (Księga ziemska krasnostawska vol. 27, str. 750). P is z ą c y te

-wyrazy widział

Z C ZA SÓ W W O JEN K O ZA CKICH . 3 4 3

przed laty 20 jeden pergamin, zawierający przywilej królewski dla miasta Krasnegostawu, poszarpany, bez pieczęci z adnotacyą:

„Per Cosa-

cos destructum“ .

„per Kozacos destructum“ .

W s p ó łczesny w o jnie z Kozakami, nie zaw sze i nie we wszystkim jednak zasługujący na wiarę, Samuel z Grądów Grądzki w wy d anej przez K. K o p p ie g o w Peszcie w r. 1789:

„H istoria b elli Cosacco-polonici,

authore Samuele Grondski de Grotidi, conscripta anno

16 76

“ ,

Z autorów późniejszych, którzy wspominają o zabraniu z Lublina części Drzewa K rzy ża św. przyto czyć możem y En gla i L ongin ow a. P ierw szy z nich w książce:

„Geschichte der Ukraine und der ukrai­

nischen Cosackenu, (Halle 1796, na str. 198) krótko wspom ina o tym,

3 4 4 Z C ZA SÓ W W O JE N KOZACKICH.

na znajdującą się tam, mniemaną część Drzewa K rzy ża świętego, że w tej cerkwi nigdy znowu nabożeństwo katolickie nie będzie się od­ bywało. Kawałek z tej części Krzy ża św . dla więksżej pew ności posłany b ył Chmielnickiemu z zaklęciem, aby sam ten krzyż ukarał k rzyw o - przysięsców wszystkiemi pla gami“ . Widzim y, że w tym ustępie Engla, nie popartym żadnym świadectwem źródłowym, prawie co w y r a z — to błąd, bo do wsk aza nych omyłek Grądzkiego nową dodał: wiemy, że Chmielnicki sam nie był w Lublinie, jakby ze słów E n gla wnosić należało, lecz Daniel W y h o w s k i i w ó dz moskiewski, Piotr Iwanowicz Potiomkin.

I znowu błędną wiadomość o posłaniu Chmielnickiemu cząstki D rze w a Krzyża św. powtarza z Grądzkiego, z powołaniem się jednak na tego autora, również mało wiarogod ny pisarz, A . W . Łongin ow, w artykule: „Pomniki starożytności ruskiej w m. L u b lin ie “ , umieszczo­ nym w znanym w y da wnictwie tendencyjnym P. N. Batiuszkowa „Pa- miatniki russkoj stariny w Zapadnich Guberniach“ (t. VIII, „Chołmskaja R u ś “, Petersburg 1883, str. 258).

* *

*

Z e źródeł małoruskich współczesnych zasługuje na przytoczenie kronika Grabianki, któ ry tak mówi o wzięciu Lublina w roku 1655:

„ C h m i e 1 n i c k i j w z i a w o k u p o t h r a ż d a n (miasta L w o w a ) p o j d e p o d Z a m o s t ' s a m , a D a n i ł a W y h o w s k o g o z Mo - s k o w s k i m i K o z a c k i m w o j s k o m p u s t i k u L u b l i n u , k o t o - r o h o M o s k w a z K o z a k a m i , p r í s t u p o m d o b u w s z i , w i e l i - k i c h t a m b o h a t s t w n a b r a l i , h d e i c z a s ť z i w o t w o r i a - s z c z o h o d r e w a K r e s t a H o s p o d n i a M o s k w a w z i ą ł a, n o d o n i e l e n i e w o z w r a t i s i a w - o j s k o o t L u b l i n a . C h m i e l n i ­ c k i j z b o j a r i n o m W a s i l i j e m W a s i l i j e w i c z e m B u t u r l i - n o m s t o j a s z e p o d Z a m o s t i e m c z t i r i n i e d i e l , c h o t i a j e h o d o b u w a t i . Z a m o s k i j e ż e h r a ż d a n i e d a l i o k u p z a s e b e , a t i e m w r e m i e n i e m K o z a k i z M o s k w o j u , p o z a W i s ł o j u o p u s t o s z i w s z i P o l s k u j u z e m l u i w o j s k o P o l s k o j e p o d G r o d n o m z o b o m a h e t m a n y , p o d o b i e m B a t o h s k o j r o z ­ b i l i i o t t u d u w o z w r a s z c z s z e s i a w w e l i k i m i k o ř i s t m i , i d i a c h u n a U k r a i n u “ (p. „ D i e j s t w i j a p r e z i e 1 n o j... b r a n i B o h d a n a C h m i e 1 n i с к o g o... t r u d o m H r i h o r i j a G r a b i a n k i “, wyd. w Kijowie 1854 str. 1 3 5 — 6 pod r. 1655).

WT kronice p. n. „ K r a t k o j e o p i s a n i j e M a ł o r o s s i i “ , wydanej w Kijowie w r. 1878 przy „ L e t o p i s i S a m o w i d c a “ czytamy pod r. 1655 (str. 243): „ W t o m ż e r o k u C h m i e l n i c k i j h e t m a n , s o-w о к u p i o-w s z y i s i a s b o j a r i n o m W a s i l i j e m W a s i l i j e o-w i c z e m B u t u r l i n o m , c h o d i l i p o d K a m i a n i e c P o d o l s k i j , a o t t u d u p o d L w ó w h o r o d , k o t o r o h o , r a d i b ł a h o c z e s t i w y c h , n e w o j e w a l i , n o p o d Z a m o s t j e p o s z l i , a c z a s t ’ w o j s k o b i e- i c h k o m e n d o r o w a l i s W y h o w s k i m d o L u b l i n a , h d e M o ­ s k w a s K o z a k a m i , d o s t a w s z i h o r o d a, n a b r a l i b e z c z i s - l e n n y c h b o h a t s t w i c z a s t ’ Ź i w o t w o r i a s z c z o h o d r e w a

Z CZA SÓ W W O JEN KOZACKICH . 3 4 5 w z i a 1 i, C h m i e l n i c k i j ż e s B u t u r l i n o m c z e t i r e n e d i e l e s t o j a l i p o d Z a m o s t i e m , n a ż i d a j a o t L u b l i n a w o j s k , n o z a m o s k i j e ż i t e l i , i s k u p d a w s z i i m, o t o s a d y s w o b o d i - l i ś . I t o h d a ż W i e l k o r o s s i j a n i e i M a ł o r o s s i j a n i e p o-z a W i s ł o j u o p u s t o s z i w s z i z e m l u P o l s k u j u i w o j s k o i c h s d w u m i a h e t m a n a m i p o d G r o d o m r a z b i l i " . (Dw a odpisy tej kroniki posiada biblioteka hr. Krasińskich w W arszaw ie : z rękopisu Uniwersytetu Charkowskie go i z rękopisu biblioteki Ł a w r y Peczerskiej w Kijowie Ł).

*

*

*

Ponie waż przy głębokiej wierze, właściwej wiekowi XVII-mu, uznaw ano stratę z naszej strony części Drzewa K r zy ża św ię tego za nadzwyczaj ważną, starano się j ą odzyskać i osądzono tę sprawę za go dną umów m ięd zy na rodow y ch, przeto trzy razy włączano żądanie zwrotu tej relikwii do traktatów pom iędzy Polską, a państwem Mo- skiewskiem zawieranych, i w lat kilkanaście je s zc z e o niej nie z a p o­ mniano; przytaczamy tutaj odpowiednie szczegóły, które zbijają twier­ dzenie Grądzkiego, a za nim E n gla i Ł o n gin o w a o mniemanym darze, uczynionym Chmielnickiemu przez 0 0. Dominikanów w postaci czą­ stki Drzew a K r zy ża Św ięte go.

Podcza s rokowań pokojow ych, pop rzedzających zawarcie dłuższego rozejmu Andruszow skie go (1667) jeszcze w r. 1664 w Durowiczach dnia 12 lipca pom iędzy warunkami pokoju był taki, że M oskwa „zwróci zabrane w Litw ie księgi grodzkie, ziemskie, trybunalskie, broń, w i ę ­ źniów, D r z e w o K r z y ż a ś w , , z a b r a n e w L u b l i n i e itd.“ (p. „Przed pokojem And ruszow skim “ w „Szkicach h is to r y c z n y c h “ A da m a Darowskie go, S e r y a II, Petersbu rg 1895, str- 402). W warunkach ro­ zejmu Andruszow skie go pomiędzy innemi powiedziano, że wszystkie zabrane papiery, rzeczy, zabrane w miastach i zamkach królewskich i szlacheckich, rzeczy kościelne, c z ę ś ć c u d o w n e g o D r z e w a K r z y ż a ś w i ę t e g o , w z i ę t a w L u b l i n i e , relikwie św. Kalistrata w Smoleńsku, będą powrócone, ile tylko ich się znajdzie, (p. Soło wjew: „Istorija Rossii" t. XI, 250). Oto jak brzmi artykuł dziewiąty paktów andruszowskich, w którym je st o Drzewie K r zy ża świętego mowa: „ A co się tknie rożnego ochędostwa y rzeczy k oście ln ych y cerkie w­ nych, Panu Bogu na chwałę poświęcon ych, iako to wszelkie go

naczy-') T ak zw any Sam ow idiec m ów i w swej kronice: „A h e t m a n C h m i e l n i c k i j z w o j s k a m i s w o i m i i j e h o c a r s k o h o w e l i c z e - s t w a s i ł a m i p o d L w ó w c h o d i i i, o b l e h s z i L w ó w , r a z n y j e h o ­ r o d y p o b r a ł i L u b l i n w z i ą ł i o p u s t o s z a ł t o j e j z e m l i n i e m a- ł o...“ (p. „L e t o p i ś S a m o w i d c a“, w yd. Kulisza, M oskw a 1846, str. 24 pod r. 1655— tu bardzo krótko op ow iada Sam ow idiec o w ypadkach r. 1655; w wyd. „Letopis S am ow idca“ K ijó w 1878, p sir. 40. O d pis je j z rękopisu daw nego posiada Bibl. Krasińskich). W B ibliotece hr. K rasińskich w W arszaw ie w rę­ kopisie N. 2885, stanow iącym odpis Latopisca m ałorosyjskiego z Biblioteki U niw ersytetu C harkow skiego, na k. 9 pod r. 1655 jest krótka w zm ianka, że C hm ielnicki z B uturlinem chodzili pod Kam ieniec. L w ó w i Zam ość: „o s o- b e n n o ż e c z a s t ' w o j s k o w o b o i c h d o s t a l i L u b l i n a i b e z c z i - s l e n n y b o h a t s t w a t a m o n a b r a l i “.

3 4 6 Z C ZA SÓ W W O JE N KOZA CKICH .

nia, świętości y reliquii, osobliwie s z t u k i D r z e w a K r z y ż a Ś- g o, w L u b l i n i e w z i ę t e y, y rożnych obrazow y ozdob kościelnych y cerkiewnych, to wszystko, cokolwie k się zebrać w Państwie J° C W a bę­ dzie mogło, nayd aley w roku iednym, za obesłaniem się wielkich naszych Hospodarów, p rzy w ró co ne będzie. O dzw ony zasie z Państw Jego Kr. W a y Rzeczypospolitey do Państwa Jego Car. W a M oskiew skiego w y ­ wiezione, na pierw szey Commissiey o nie przez wielkich z obu stron pełnomocnych posłów do ukontentowania D oh o w o r u czynio ny b ęd zie“ . Ob. L. Huberta „Pamiętniki h isto ry czne 11, W arszawa 1861, t. I, str. i i i ; Metryki Koronnej 206 f. 646 nast. z d. 30 stycznia 1667 r., odpis nie­ dokładny i z błędami; poprawniejszy tekst z collectaneów J. W ie lo p o l­ skiego wydał Franciszek K lu czycki w „Pismach do wieku i spraw Jana S o b ie s k ie g o “ t. I, cz. I, str. 5 7 1 w t. II w y daw nictwa Akad. Um. „ A kta historyczne do objaśnienia

rzeczy polskich służące“ , K ra k ów 1880, por.

Ż e posłowie p olscy niezwłocznie, stosownie do przyto czonego artykułu 9-go umowy andruszowskiej, o zwrot wy m ó w io n ych r ze czy się upominali, świadczy „D yaryusz w o je w o d y witebskiego, Jana A n to n ie g o Chrapowickiego... w y d a n y przez J . R u sie ckie g o “ w W arszaw ie 1 8 4 5,

str. i — 2; pod rokiem 1668 d. 7 stycznia Chrapowicki zapisał co na­ stępuje: „Odebrałem list od P a na Referendarza z stolicy (t. j. z Mo­ skwy) pisany i5 Decem bra (1667 г.): pisze, że już się układa w drogę, i że powtórnie byli u Cara i rozmawiali o więźniach naszych, o D r z e ­ w i e Ś w i ę t e g o K r z y ż a , p r z e z M o s k w ę w L u b l i n i e z a b r a ­ n y m , i o innych publicznych aktach; na to dumać mieli i dać w sta­ nowisku respons, a Car im proposuit, żeby pokój w ieczny co prędzej z niemi zawierano, że by Rzeczpospolita pamiętała na carewicza, syna je go , czasu interregni, żeby mu c h o ć t r z e c i ą c z ę ś ć u d z i e l o n o D r z e w a K r z y ż a Ś w i ę t e g o , co się działo 1 4 Decem bris“ .

Do niczego jednakże, jak widać z wypadków późniejszych, per- traktacye te nie doprowadziły, bo podczas umowy nowej w końcu roku 16 7 1 i początku 1672, prow adzonej w Moskwie przez posłów Jana Gniń- skiego i Pawła Brzostowskiego, w liczbie 11 punktów postanowiono na dziewiątym miejscu warunek taki; „Zw racają się c z ę ś c i D r z e w a b w i ę t e g o , w z i ę t e g o w L u b l i n i e , o i l e m o ż n a j e b y ł o z e b r a ć ; zwracają się relikwie św. Kalistrata, złoto, srebro, sprzęty i d zw on y katedry w Sm oleńsku, ile ich można było znaleźć. Je go C e ­ sarskie Wieliczestw o roześle ukazy, aby odszukiwać wszelkie księgi, akta, obrazy, sprzęty kościelne i ozdoby i, co będzie znalezione, z w ró ­ cić Jego Królewskiej Mości“ , (p. S o ło w je w „Istorija R o s s ii“ t. XII, str. 83). C z y rzeczywiście część Drzew a Krzyża św. zwrócono, wiadomości niema. W fatalnym dla Polski traktacie moskiewskim Krzysztofa Grzy- mułtowskiego z r. 1686 nie znajdujemy już wzmianki o relikwii lubel­ skiej (p. „Traktaty między Mocarstwami Europejskiemi od roku 1648 zaszłe. Po dług lat porządku z przyłączoną potrzebney Historyi wiado­

Z CZA SÓW W O JE N KO ZA CKICH . 347

mością opisane“, w W arszaw ie 17 7 3 , t. I, str. 224— 265; inne wydanie z tegoż roku str. 225— 266; t. I V tegoż dziełka p. n. „Traktaty... od r. 17 63 z a szłe “ , przez ks. Franciszka Siarczyńskiego S. P. w r. 1789 b yły „opisane i zebrane", zap ew n e więc i 3 tomiki z r. 17 7 3 j e g o są pracą).

Zjaw ia się pytanie, dlaczego, pomimo najzupełniejszej pewności, że część Drzew a K r zy ża św. z kościoła 0 0. Dominikanów w r. 1655 została zabrana, źródła miejscow e o tym milczą? Przypuszczam y, że z jednej strony wiadomość o tym mogła, jak wiele innych wa żnych do­ kumentów, zaginąć z czasem podczas tylu klęsk i nieszczęść, które L u ­ blin dotykały, a z drugiej — ponieważ spodziewano się cudu, jak w i­ dzimy z „ R e l a c y i “, a cud nie nastąpił, więc zamilczano o stracie, k tó ­ rej i tak nie widziano możności powetować.

V III. Brygidki.

W aktach konsystorza lubelskiego (vol. 25, str. 291) pod rokiem 1655 krótka jest tylko wzmianka o najściu wrogów:

vFeria

6

ipso die

ýesio Sanctae H edvigis Viduae, quae fu it i j M ensis Octobris, In-

cursio Moschorum et Cosacorum in Civitatem Lublinensem “ .

W e wspomnianym wyżej rękopisie, pozostałym po zniesionym je s z ­ cze w r. 18 19 zgromadzeniu B rygid ek w Lublinie, p. n. „ C a t a l o g itd.“ , w spisie zmarłych zakonnic znajdujemy niektóre szczegó ły , dotyczące napadu K ozaków i wojsk moskiewskich na ten klasztor w r. 1655. Mianowicie w książce tej, w „Pamiętniku albo spisaniu panien... z tego świata zeszłych!..“ na k. 91b. czytamy:

„Panna Maryanna Kisielkówna, Panna Reina Stanisławska, Panna D orota K onwie rska Dnia 17 Października w R oku 1655 pozostałe w klasztorze, od nieprzyjaciela, M oskwy z kozakami, którzy, przebiw szy w sadzie mur, do klasztoru wpadszy, teyże go dzin y zamordowali ie, (s.). Ciała ich nazajutrz przez ie dnego Zakonnika w grobie naszym, któ ry był otwarty, p o c h o w a n e Ł). A potym w trumny za rado (s.) D u ch o­ w n y ch włożone.

Panna Zofiia D rzew ie cka tegoż czasu y od tychże nieprzyiacioł m ię d zy ludem zabita jest.

Panna Jadwiga Gostomska zmarła nazajutrz po nowym lecie, g d y się poczynał R o k 1656, w kamienicy podle kościoła O y c ó w Dominika­ nów, kiedyśmy dla trwogi w mieście mieszkali“ .

K. 92b — 93: „ G d y Pan B o g dopuścił na K oronę P o lską y na to Miasto Lublin Kozaki z Moskwą, potym S zw ed y, W ę g r y , uchodząc z nie- ktoremi Siostrami Zgrom adzenia swego, Panna Dorota Firlejowna, Xięni, wielkich cięszkosci y utrapienia zażyła, ze wszy tkie go o gołocona będąc, g d y ż tak kościelne ochendostwo we złocie y w srybrze, iako y c o ­ dziennym pożywieniu zabrali, ze nie miała czem sicstr zakonnych, także kapłanów’ przy kościele będących, y czeladzi klasztorney żywić, aż

348

trznosć Boska przez pob ożnych ludzi nastąpiła; g d y Moskwa Brzysc (t. j. Brześć L i t e w s k i *) odjeli, z niektoremi siostrami do Z a m ościa uchodzic musiała, a ze nie mogła z sobą wszytkich zabrać, musiała w mieście Lubelskim, opatrzyw szy wszystkiemi potrzebami, zostawić, z cze g o dla Sióstr pozostałych, serdecznie (w) wielkim utrapieniu będąc, które za mi­ łosierdziem Boskim zdrowe pozostały 2) (5.); w tak wielkim iey smutku Roku 1660 Dnia 24 Stycznia w Zamościu wzioł ią P a n B o g do siebie; ciało iey P a n n y Siostry, które przy niey w Zamościu były, przy w iozły z sobą do klasztora y według· porządku kościelnego y Z a k o n n e g o pochowane iest w grobie z ak o n ny m “ .

IX . Acigastyanie na Kalinowszczyźnie.

W październiku 1655 wojska kozackie i rosyjskie, podstąpiwszy pod Lublin, przedmieścia tego miasta i najpiękniejsze gmachy, istniejące na tychże przedmieściach, spaliły i z ziemią zrównały. W dniu 15 paź­ dziernika o godzinie i -e j po południu nieprzyjaciel, niszcząc miasto, od R y n k u S ł o m i a n e g o 3) szturm przypuścił; wpadł do klasztoru 0 0. A u g u - styanów i, kogo tylko napotkali, natychmiast zabijali; obdarli naprzód bezbożną ręką kościół X X . A u g u s t y a n ó w ze wszelkich ozdób i koszto wno­ ści, zniszczyli wszelki sprzęt świątyni, a g d y już nic nie było do znisz­ czenia, kościół wraz z klasztorem zapaliwszy, w perzynę obrócił. W cza­ sie tej klęski ksiądz F e r d y n a n d Damianowicz, ex-prowincyał i przeor zgromadzenia krasnostawskiego, któ ry tutaj się schronił, unosząc do Lublina skarby s w e g o klasztoru, w kawałki od żołnierstwa został roz­ siekany; ksiądz Józef Czechow ic z, zakonnik, boleścią śmiertelną złożony, nie mogąc ruszyć się z miejsca, na którym leżał, w płomieniach grób dla siebie znalazł; zginęli też Witalis subdyakon i brat F elic y a n z Kra- snego-Stawu, ksiądz kaznodzieja, człowiek w sile wieku, uprowadzony do obozu i przykuty do harmaty, jako niewolnik, w yglądał chwili śmierci dla siebie. Zostal się z całego zgromadzenia je d e n tylko braciszek, imie­ niem Józef, człowiek pełen ducha ewangielicznego; spęd ziwszy wiele lat w zakonie na pracy i bogomyślności, okryty siwizną i wiekiem, za­ lany łzami niedoli, błąkał się po zgliszczach siedziby zakonnej, a nie m ogąc sam radzić w tak smutnej kolei, udał się do obozu nieprzyja­ ciela, gdzie, znalazszy dowódcę, przypatrującego się z zimną krwią pa­ lącemu się grodowi, bie dny starzec upadł mu do kolan, a, łzami zalany, błagając, zaklinał dowódcę, mówiąc: „Ja wiekiem obciążony nie zdołam być pomocą, ale ten młody kapłan, któ rego trzymasz w niewoli, bę­ dzie pracował, aby znowu na tym miejscu chwała B o gu powstała. Nie mam, Panie, czym wykupić brata mego z niewoli, ale rozkaż z niego zdjąć te kajdany i na mnie włożyć, ja zniosę niewolę w cierpliwości

') W Brześciu L ite w sk im b y ł też klasztor Brygidek.

2) To zdanie, tak źle ułożone, dosłow nie tak b rzm i w rękopisie. 3) W części północno-w schodniej L u b lin a. S ło m ia n y K ynek graniczy z przedm ieściem K alinow szczyzną, gdzie znajduje się kościół ks. Augustya­ n ó w , założony w r. 1624.

Z C ZA SÓ W W O JEN K O ZA C KICH . 3 4 9

przy tej harmacie, p rzy której on ję czy . Panie, przyjmij łzy starca w miejsce okupu, przyjmij mię samego, będę ci wiernym niewolnikiem do śmierci“ . Po ko ra zakonnika zw y cię ży ła wodza, i obadwaj (t. j. w y ­ żej wspomniany ksiądz kaznodzieja i braciszek Józef) zostali wolni. [Z rękopisu ks. K arola B oniew skiego p. n. „Lublin w pamiątkach“, pi­ sanego w Fajsławicach, gdzie ks. B. był proboszczem, w r. 1859; autor rękopisu, b ędą cego zbiorem notât, w części z dzieł drukowanych, w części z rę kopisów czerpanych, powołuje się tutaj na str. 289 na A k ta księży A u g u s ty a n ó w lubelskich]. Ślady zburzenia klasztoru Augu- s tyan ó w i krzywd, w y rządzo nych zakonnikom, zazna czo ne są w akcie, umieszczonym w K sięd ze 196, str. 123, Archiwum G łó w n e go w W a r ­ szawie.

Z e słów kronikarza klasztornego dowiadujemy się jeszcze, że K o ­ z a c y uprowadzili z sobą O. Klemensa D uńkow skie go, brata Kozielskiego, prokuratora klasztoru, i in nych zakonników, których mieszczanie lubel­ s c y pod wieczór uwolnili i do miasta z sobą zaprowadzili. G d y zaś brat Bonawentura w y w o ził ubiory kościelne, został schwytany, odarty ze wszystkiego i nadto raniony; puszczono go na wolność, ale skarby kościelne z wozami i końmi zabrano. Takie okrucieństwa i rabunki w klasztorze O O . A u g u s t y a n ó w i okolicach Lublina trwały przez cały tydzień. G d y nieprzyjaciel odszedł, przeor konwentu, O. Honorat Górny, mag. św. teol., któ ry w chwili napadu wsiadł na konia i, uchodząc, w ten tylko sposób życie sw e uratował, przybył z powrotem do L u ­ blina i, znalazszy tylko popiół i trupy zakonników, ciała zabitych z wiel­ kim żalem pogrzebał. O gro m n e było zniszczenie, jakie tu 0. Honorat znalazł: wszystko było zabrane, zburzone, nawet dzw on z dzwonnicy b ył zrzucony. W takim położeniu rzeczy O. Honorat z innemi braćmi, któ rzy się wśród murów miejskich skryli, nie mogąc zamieszkać w kla­ sztorze, przeniósł się do mieszkania swej siostry, Siwertowej, w Lubli­ nie i tamże aż do końca roku zamieszkiwał. (Z udzielonych mi łaska­ wie notatek do dziejów k ościo łów w Lublinie, zebranych przez ks. ka­ nonika A . J. Wadow skie go).

*

*

£■

X . Ze źródeł hebrajskich.

Wiadomo, że w s y n ag o ga ch w Polsce zachow ały się gdzie nie ­ gdzie t. zw.

pinkesy (zepsuty wyraz grecki

р іп а х —

Niestety, o ile nam wiadomo, w Lublinie pinkes żaden się nie zacho­ wał. Pożary i w ojny, oraz czas, wszystko niszczący, a w najznaczniejszej

’) Treść jed ne go z nich przytacza Nussbaum w t. V , „H istoryi Ż y d ó w “, str. 209— 210.

3 5 0 Z CZA SÓ W W O JE N KOZACKICH .

bodaj części i niedbalstwo ludzi, którzy powinniby mieć pieczę i staranie 0 zabytkach przeszłości, znis zczyły bardzo wiele dawnych pamiątek piśmien­ n y ch , a między niemi i pinkesów. T o też dowiedzieliśmy się z rado­ ścią przed kilku laty, że badaczowi dziejów Ż y d ó w w Lublinie p. S. B. Nisenbaumowi, któ ry w yda ł cenną książkę w ję zy k u hebrajskim p. n.

„Lekoros hajehudim blublin“

W e d łu g zwyczaju żydowskie go wspomniane resztki pogrzebano na Starym kirkucie. Modlitwy, uratowane przez

p.

Un manuscrit de la

M usafen 2)',

') Synagoga ta składa się z dw u części: dolnej, zw anej Maharam-szył

(szył— zepsuty wyraz niem iecki Schule—-szkoła) t. j. synagoga M aharam a, (zw a ­

nego też Meirem Lubelskim , k tóry ży ł od r. 1558— 1616 i synagoga Marszała lub Maharszała, a w łaściw ie S alom o na L u ria (1510 — 1573), ra b in a w L ublinie, p. „Ilustrow any przew od nik po L u b lin ie u łożon y przez M. A. R (o nik iero w ą), W arszaw a 1901, str. 229. W y r a z M aharszał albo Marszał składa się z hebr. mar— pan i in ic y ałów im ienia i nazw iska S zlo m y (Salom ona) L o rii albo L u rii (przyp. pierw szy L oria lub L u ria). „Z ałożył on w ielk ą akadem ię talm udyczną (jeszybot) w O strogu na W o ły n iu , a ostatnie 10 lat życia spędził w L u blin ie , gdzie w ielka synagoga nosi na jego cześć nazw ę synagogi M arszała“ . Por. art. Dubnow a: „W o s c h o d “ 1900 zesz. II, str. 17. O m eirze ben Gedalia z L u b lin a — M aharam ie p> niedaw no w ydany przez Mathiasa B ersohna „S ło w n ik biograficzny uczonych Ż y d ó w polskich X V I, X V I I i X V III- g o w ieku“. W a rs za w a 1906, str. 56 — 60; o L u r ii Salom onie ben Jechiel, zw anym M ’harszal, tam że str. 53— 4.

2) „M usafem “ n azyw ają się m odlitw y dodatkow e po nabożeństw ie, od­

Z C ZA SÓ W W O JEN K O ZA CKICH . 3 5 1

jest spis zam ordowanych męczenników, w tym celu, aby za dusze ich modlono się w s yn ago dze podczas na bożeństwa w soboty i święta. Spis zawiera imiona wybitych przy w ó dców duchowych Ż y d ó w lubel­ skich, dobroczyńców s w e g o narodu, o których dziś przeważnie nic nie wiadomo; historykom jednak wspomnienie o nich przydać się może. P o m ię dzy innemi mieści się tutaj modlitwa za spokój duszy znanego rabina lubelskiego z p ołow y w. XV II-go, Naftali K ohena, i stąd poraz pierw szy dowiadujemy się, że zginął śmiercią męczennika. Pom ię dzy modlitwami je st jedna oryginalna, dziś nieznana i nie praktykowana w synagodze; błaga ona o szczęście osób, nie rozmawiających w s y ­ nagodze podczas nabożeństwa; widocznie, w ó w c z a s takie o so by pobo­ żne b yły rzadkością.

O czasie, w którym modlitw y te ułożono, domyślić się można z opiewanych przez nie wypadków , doty czących wojen kozackich, i imienia króla Kazimierza, przez którego rozumieć nale ży Jana Kazi­ mierza !), bo za n ieg o w o jn y te się odbywały; treść modlitw y jest na­ stępująca:

„M o d l i t w a z a k r ó l a .

T en , który udziela pom o cy królom i rządzącym władzy, któ ry k ró ­ luje nad wszystkiemi światami, który wybawił sługę sw ego Daw ida od miecza złego, któ ry toruje drogę przez o cean y i ścieżki, przez bałwany wzburzone, niech broni, wspomaga, wznosi i wzmacnia monarchę na­ szego, króla Kazimierza. Nie ch rozszerzy się j e g o sława. Król królów przez miłosierdzie S w o j e niech broni go od wszelkiego nieszczęścia, niech poddaje mu narody, niech rozbija j e g o nieprzyjaciół i niech wień­ czy pomyślnością wszystkie przedsięwzięcia je go . Król królów niech zasieje w sercu j e g o i wszystkich je go blizkich łaskawość ku nam i ku całemu Izraelowi. Niech w je g o i naszym czasie zesłana Dędzie pomoc dla Judy, niech Izrael żyje bezpiecznie. A m e n “ .

*

*

*

Następują potym modlitwy, zaczynające się od słów

„ E l mole

rachmim“ , t. j. Boże najmiłosierniejszy, za dusze zmarłych,— o ile się

Pierwsza z tych modlitw, jak się domyśla p. Nisenbaum, doty czy Pinkusa L e w i e g o Hurwicza. S ą tu więc modlitwy za dusze świę tego B e n ­ jamina, syn a św iętego Naftalego, rabina Lubelskiego, Naftalego Hersza,

ł) Przypuszczać m ożna, że m od litw a ta pochodzi jeszcze z czasów K a­ zim ierza W ie lk iego , który, ja k wiadom o, w iele dobrego d la Ż y d ó w uczynił; zresztą J a n a K azim ierza często tylko Kazim ierzem nazyw ano.

3 5 2 Z C ZA SÓ W W O JEN KOZACKICH.

sy n a rabi Benjamina, (znanego z wied zy rabinicznej) rabina lubelskiego i rektora

jeszybotu 1), Mojżesza, syn a Izaaka; (był on zięciem znakomi­

„Boże najmiłosierniejszy

(E l mole rachmim), któryś je s t w nie-

Syw an

*) J u ż w latach ІЬЗО — 1558 słynna była lubelska jeszyw a S zalom a Sza- chny. Następnie, na pro śbę Ż y d ó w lubelskich, Z y g m u n t August w d. 23 sier­ p n ia 1Ь67 r. p rzy w ile je m sw ym zezw olił na założenie kosztem gm iny ży do w ­ skiej A kadem ii talm udycznej, zw anej jeszyba albo jeszybot (w dokum encie „ g y ­ m n a s i u m “ na gruncie rab ina Izaaka Maja, przy synagodze na Podzam czu; ze szkoły tej w yszło w ielu znakom itych rab in ów , ( ľ . objaśnienie do wydanego przezem nie „Najdawniejszego w ido ku L u b lin a “ i „Ilustrow any przew odnik po L u b lin ie “ str. 226, oraz artykuły B e r s z a d s k i e g o „Pierwsze jeszyboty w P o l­ sce, urządzone za pozw oleniem w ładzy państw ow ej“ w czasopiśm ie rosyjskim , pośw ięconem spraw om żydow skim „W o s c h o d“ 1896, Zeszyt I, str. 13 — 16, D u b n o w a „W ew nętrzne życie Ż y d ó w w Polsce i na L itw ie w w. XV I-ym “ w „K u i ż к i W o s c h o d a * 1900 r. zesz. II, str. 17— 19, A. K r a u s h a r a „Hi- storya Ż y d ó w w Polsce“, W a rsza w a 1865, t. II, str. 288, H N u s s b a u m a „Historya Ż y d ó w “, W arszaw a 1890, t. V, „Żydzi w Polsce“, str. 106, d-ra M. S c h o r r a „O rganizacva Ż y d ó w w Polsce“ str. 36. M. Bersohna „S ło w n ik biog r uczonych Ż y d ó w “ str. 68— 9).

’ ) W nawiasach dodajem y wiadom ości dodatkow e o w y m ienionych oso­ bach, z innych źródeł czerpane. O E jdelesie p. Bersohna „Słow . biogr. Ż y d ó w “ str. 22— 3.

3) Mowa tu jest o 8-iu latach, licząc od 1648, w których Chm ielnicki p o ­ w stał przeciw ko R zeczypospolitej, do r. 16bb.

l) Miesiąc S yw an odpow iada czasowi od p o ło w y czerw ca do połow y

lipca.

s) T. j. w yznaw cy w iary greckiej, czyli Kozacy.

6) Patrz o Jechie lu M ichelu ben E leazar, B ersohna „S ło w n ik Ż y d ó w “ str. 3b—6; o jego zabiciu w N iem irow ie pisze H anow er, p. K ostom arow „B. Chmiel- n ick ij“, str. 292; S tern w „Pam . W a rs z.“ 1823 t. IV , 228.

Z C ZA SÓW W O JEN K O ZA CK ICH . 3 5 3

depcząc lub obracając na obuwie *) zwitki T o r y i inne przedmioty re­ ligijne. T oro, T oro! włóż na siebie w o r e k 2), bo tak wy w a rł się na nas gn ie w Pański. C z y ż długo jeszcze będzie nas prześladowała Jego ka­ rząca prawica? Biada! O d czasów zburzenia św ią ty ni naszej, nie d o ty ­ kały nas jeszcze takie straszne klęski, które niczym są w porównaniu z ówczesnemi. Przecież nikt nie spodziewał się nawet, aby okrutny niszczyciel doszedł do Lublina, środowiska religijno-moralnego i mate- ryalnego dla całego narodu żydowskiego, ży ją c e g o w rozproszeniu 3); tymczasem dnia 14 miesiąca T y s z r y 4) w przeddzień święta Kuczek, wpadły tutaj tłumy G r e k ó w i M osk w itó w (tak w oryginale) i uczyn iły rzeź niezliczonego mnóstwa ludzi, bez różnicy płci i wieku; prześlad o­ wali nawet tych, któ rzy szukali ratunku w ucieczce, do Kurow a.. .5), i zabijali ich na polach, w lasach, po wsiach, rzucając ich na pożarcie ptakom i psom. T y m , którzy po rzezi tej ocaleli, dano do wyboru śmierć lub chrzest, ale padli w s z y s c y do jednego, przenosząc śmierć nad zdradę B o g a sw y ch ojców . W k r ó tc e niszcząca działalność w ro ga doszła do Sandomierza, a stąd zawróciła się na L itw ę i Ruś, wszędzie tysiące ofiar z pomiędzy Ż y d ó w zabierając... Nie ch N a jw y ż s z y stokrotnie ich (t. j. nieprzyjaciół) ukarze za krew tych wszystkic h i za zniszczenie zwitków T o r y “ (dalej następują— opuszczone tutaj— straszne przekleństwa na w ro gó w Izraela) — „a zmarli pobożni niech będą przez swoją świę­ tość naszemi orędownikami przed tronem króla królów, który uczyni k o ­ niec wszystkich klęsk naszych. Nie chowaj, ziemio, ich krwTi, dopók

’) To jest z pergam inu, na którym Tora była napisana, rob ili sobie obuwie.

2) Na znak żałoby Żydzi w k ład ali na siebie worki lub odzież z najgrub­ szego płótna.

3) L u b lin był od daw na prze;: Ż y d ó w zam ieszkiw any i przez czas długi by ł środow iskiem g łó w n y m oświaty, kultury i zam ożności żydow skiej w P o l­ sce. W w ieku XV I-ym i X V II- ym podczas jarm ark ów , na które grom adzili się kupy z różny ch k rajów , odbyw ały się zjazdy czyli synody czterech krajów , t. j. W ie lk o polsk i, M ałopolski, U k rainy i Kusi C zerw onej; była to instytucya centralna dla wszystkich Ż y d ó w w Polsce, gdyż zjeżdżali się tu rabini z w y­ m ienionych dzielnic. S yno dy te m iały w ładzę sądow o-adm inistracyjną i pra­ w odaw czą, a nadto zadaniem ich było odw racanie grożących Izraelow i nie­ bezpieczeństw, zbioro w a pom oc podupadłym , roztrząsanie spo rów w różny ch gm inach, cenzura ksiąg, zezw alanie na drukow anie i sprzedaw anie jednych, a zakazywanie innych, jak o uznanych za szkodliwe. S yno dy te przetrw ały w L u b lin ie do r. 1690. w Polsce zaś wogóle do końca r. 1764. Z apoczątkow ał je podobno rabin lubelski Mordechaj Jafe, k tóry w latach 1572— 1592 był ra ­

binem w Grodnie, K rzem ie ńcu i L u blin ie . S yno dy zb ie ra ły się przy jednej z synagog tutejszych. W L u b lin ie b y ł sław ny jeszybot, o k tóry m w zm ianko­ waliśm y wyżej. W po ło w ie w ieku XVI-go była tu drukarnia hebrajska, w r, 1559 po raz pierw szy w yd an o tu talm ud babiloński, (por, „Ilustr. przew ód po L u b i.“ str. 223 — 6, objaśnienie do „N ajdaw niejszego w ido ku L u b lin a “ , Krau- shara „Hist. Ż y d ó w w Polsce“ II, 288—9, Nussbaum a „Żydzi w Polsce“ 198— 203, d-ra M, S cho rra „Organizacya Ż y d ó w w Polsce“ , oďb. z t. X I I I „Kwart, hist.“, L w ó w 1899, str. 64—77).

Miesiąc T yszry odpow iada czasowi od p o ło w y w rześnia do połow y października. Napad był, ja k w iem y, rozpoczęty d. 15 października.

s) Miasteczko K u ró w na zachód od L u b lin a w odległości 4 mil.

3 3 4 Z CZA SÓ W W O JEN KO ZA CK ICH .

nie będzie w zn ow io n y dom B o ż y *), i dopóki Izrael nie powróci do swej przeszłej' s ł a w y “ 2).

*

*

*

Następują modlitwy za dusze kilkudziesięciu znakomitych Ż y d ó w w Lublinie w w. X V I- y m i XV II-ym ; często imion ich trudno od czy­ tać. Przytaczam y te, które są czytelne; w nawiasach dodajemy obja­ śnienia, o ile o osobach tych skądinąd cośkołwiek wiadomo.

Szalom Szachna, syn Józefa, i synow ie jego: rabi Izrael i rabi Meir (Szalom Szachna ż y ł w latach 1500— *558 i był jednym z pierwszych i najwybitniejszych krzewicieli nauki talmudycznej w Polsce; w Lubli­ nie, jak wspomnieliśmy w y żej, miał w i a ta c h 1 5 3 0 — 1558 szkolę w y ż ­ szą, zwaną jeszybą, albo jeszybotem , z którego wyszło wielu znakomi­ tych talmudystów. P o j e g o śmierci rabinem w Lublinie i kierownikiem jeszy b o tu b y ł syn je go , Izrael Szachnowicz, o którym j e s t wzmianka w przywileju Zygm unta A ugusta z r. 15 67 (p. w y ż e j w przypisku o je- szybotach w Lublinie) na założenie jeszybotu w Lublinie; czyta m y tam, że rektor nowej szkoły nie ma podlegać w ła d z y rabina lubelskiego, Izraela Szachnowdcza. (Por. Nussbaum „Żydzi w P o ls c e “ str. 106 i 182, wspomniane artj^kuły Dubnow a i Berszadskiego, D ubnowa „ J e w r e j - s k a j a i s t o r i j a “ t. II, 1896, str. 308; Berso hn „Słownik ucz. Ż y ­ d ó w “ str. 68— 9).

Szloma, syn rabi Jechiela Lorii (patrz o nim wyżej w przypisku 0 synagodze Marszała albo Maharszała; zwano go też Raszalem). Rabi Józef, syn rabi Menachema i ż o n y j e g o Ity, córki rabi Jakóba K o h e - na. Rabi Abram, s y n Mordki. Rabi Szloma, s y n rabi Jehudy Lejb}’·, 1 syn je g o rabi L e jba Szloma, syn Jehudy L ejby , znany je s t u Ż y d ó w pod nazwą Szloma reb Lejbuszes, t. j. Szloma, s yn L ejby ; był on wielkim rabinem i rektorem jeszybotu w Lublinie. Ojciec i syn zmarli w r. 1591, (p. Nisenbauma

„Lekores hajehitdim blublin, str. 27).

') To jest św iątynia Jerozolimska.

Z C ZASÓW W O JEN K O ZA CK ICH . 3 5 5

swoich w sp ółw y z n a w c ó w z grożącego niebezpieczeństwa. (Na je g o na­ grobku jest napis tej treści: „ T y ś się udał na od poczy nek, pozosta­ w iw sz y nas w nieszczęściu... byłeś przedstawiciem s w ego narodu...“ Z e słów tych można wywnioskować, że był on dobroczyńcą i niejako patronem Ż y d ó w ; umarł w r. 1615 , p. Nisenbaum, str. 45). R. Dawid, sy n r. Joszui. Ela, córka b ogatego rabi Mojżesza. Betsahe, córka r. Jo- szui, Mejruka, córka r. Borucha. R. Mojsze, syn r. Barucha. Joka Me- nachem, syn rabi Chaima. Baruch-Jakób, syn Pesacha. Mordka syn r. Abrama. (Przypuszczać można, że to Mordochej Jafe, o którym w sp o ­ minaliśmy wyżej w przypisku o synodach; żył w połowie wieku X V I-g o , pochodził z Czech, był uczniem sławnych Ż y d ó w polskich: Szlomy Lorii i Majera Isserlesa; będąc jeszcze młodym, miał wielu uczniów w C z e ­ chach, skąd w r. 15 6 1, z powodu prześladowania tam Ż y d ó w , prze­ niósł się do Włoch; tu napisał wiele dzieł talmudycznych i filozoficz­ nych; po 10-ciu latach przyjechał do Polski, gdzie zajmował godność rabina w Grodnie, Lublinie i Krzemieńcu; był prezesem synodu 4-ch krajów; wrócił do Pragi, gdzie w ciągu lat kilku był rabinem, nastę­ pnie udał się do Poznania, gdzie w r. 1 6 1 1 życie zakończył, (p. Nisen­ baum, str. 25, Nussbaum str. 184 i 202, Bersohn str. 31 — 3). Z acna niewiasta, Pesa, córka Hersza, syn a rabi Mojżesza, Izaak, syn Mojżesza. Rachel, córka r. Jehoszui. Małka, córka rabi Józefa. Rachela, córka Chaima. R. Abram, syn r. Szlomy, i żona jego , Tszytla, córka Mojżesza. Pesach, syn Barucha. Rabi Eljezer, syn r. Sadoka. R. Jerenyasz, syn r. Józefa. Samuel, syn Chaima, który był sumiennym sługą swego na­ rodu; zakończył życie w Ziemi Św iętej, w Cefacie. R. Menachem, syn r. Samuela i żona jego , Rebeka, córka Samuela. Sadok K ohn E g g e r . Guta, córka Samuela. Hanna, córka r. Mojżesza. Isachar Beer, sy n r. Józefa. Z e lig, syn rabina i rektora jeszybotu, Naftalego Herca, (p. B er­

sohn 63— 4), który życie zakończył w Ziemi o w ię te j w Chebronie. R. Izaak, syn Natana, (prawdopodobnie jest to Izaak, syn Natana Szapiry, o którym patrz wyżej). R. Szloma, syn r. Jehoszui. R. Baruch, syn r. Izaaka z pokolenia Lewi. R . Mordka, syn r. Jehudy L eona , który był d o ­ broczyńcą gminy i bronił swych współw yznawców , oraz żo n y jego , Szej- ny, córki szlachetnego rabi Śzuwolno. Rabi Szloma Eljakin, syn Izraela, zna ny lekarz, któremu P a n B ó g dał szczęście ocalenia wielu dusz, (prawdopodobnie je st to Szloma Loria, lekarz, potomek S zlo m y Lorii, 0 którym wyżej; zmarł on około r. 1625, (p. Nisenbaum, str. 41). Sła­ w n y rabi Meir (zapewne to r. Meir Szapiro, który był długo wielkim rabinem gminy). Izaak Ajzy k , sy n Arii L e jby , (rabin i rektor j e s z y ­ botu w Lublinie; umarł w r. 1623, ob. tamże str. 68). R. Mojsze, syn r. Daniela. Daniel, syn Mojszego. Efraim Zelman (Salmon), syn N a ­ ftalego Hersza Szora (był zięciem znanego bogacza, Szaula Wahla, który dał powód do utworzenia się legie nd y o Ż y d z ie — królu polskim. Cała już o tej legiendzie je st literatura, (por. rozdz. X X I I p. n. „Saul W a h l “ w t. Il-im, str. 2 7 9 — 286 Kraushara: „Hist. Ż y d ó w “ , Nussbauma: „Żydzi w Po lsce" str. 189 — 198, Maciejowskiego: „ Ż y d z i w Polsce, na Rusi 1 L i t w i e “, W a r s z a w a 1878, str. 138 — 147, oraz „ Ż y d królem polskim przez jeden dzień“ . E. S. Św ieżawskiego: „Jako Ż y d był królem polskim“, w „Przeglądzie bibliograficzno-archeologicznym“ , t. III 1882, str. 57 — 65, 121'— 123; dalej— rozprawę Berszadskiego p. n. „ J e w r e j k o r o l p o l

-3 5 6 Z C ZA SÓ W W O JEN K O ZA CKICH .

s k i j . S a u l J u d i c z W a h l i z B r e s t a L i t o w s k a g o , p r e j e m - n i k S t e f a n a B a t o r i j a . I s t o r i c z e s k a j a l e g e n d a “ w czasopi­ śmie „ W o s c h o d “ 1889, ze szy ty stycznio w y do majowego, i sprawo­ zdanie piszącego te w y r a z y w „ W i ś le “ t. I V [1890], str. 232 — 234). Nadmienić należy, że w Lublinie na Podzamczu w domu pod N. 433 jest synagoga, zw a na

„Lajfer-szył“

*

·*

Oprócz przytoczonych i w y m ie nio nych tu rzeczy, rękopis, nas tu­ taj zajmujący, zawiera.

S p i s p o s t ó w , w p r o w a d z o n y c h w m i e ś c i e L u b l i n i e . . . (Ostatnie karty rękopisu bardzo są zniszczone: kropki oznaczają miej­ sca, których odczytać nie można).

Przytaczamy ze spisu tego, bardzo, niestety, zdefektowanego, to tylko, co z wypadkami historycznemi ma związek:

20 s y w a n a post lub ofiara na biednych dla zbawienia duszy... w roku przybyszowym... modlitwy... (zapewne domyślać się należy: za dusze) rabina z Niemirowa .. rabina i rektora jeszybotu, św ię tego Mi- chela... rabi E l j e z e r a !) i rabina... Azriela... Izaaka i rabi Chaima i rabi Szlomy, syna Izraela z pokolenia Lewi... i duszę... i świętych z Niemi­ row a i Ukrainy... P o d o la “ .

T u objaśnić należy, że w d. 20 syw an a 1648 (10 czerwca) K o ­ z a c y wyrżnęli około 6000 Ż y d ó w w Niemirowie na Podolu, a w tej liczbie wspomnianego rabina Michela, który przewidział nieszczęście. D la uczczenia ich pamięci syn o d 4-ch krajów, zebrany w Lublinie w zi­ mie r. 1650, z in icy a ty w y Sabataja K o h e n a postanowił, aby rocznica pierwszej rzezi w Niemirowie, t. j. 20 sywana, obchodzona była postem przez innych Ż y d ó w polskich (patrz Nussbaum str. 2 3 1 — 2,239, Du- b n o w „Jewr. istorja“ II, 356, H a n ow er u Kostomarowa, „B. Chmielni- c k ij“ t. III, 2 9 1 — 293 i 304), w przekładzie Sterna („Pam. W a r s z . “ 823 t. VI, 227— 9).

Z CZA SÓ W W O JE N K O ZA C KIC H . 3 5 7

„ W przeddzień Kuczek post do południa, ofiara dla biednych, dla zbawienia duszy, modlitw y 63-ia, 72-a...

E l mole rachmim za św ię ­

„ W początkach sejmu w Warszawie... lub w innych miastach, też z rozpoczęciem T rybun ału ustanawia się post w Lublinie dla dobra całego Izraela i o d c zy ty w a n e są modlitwy s p ec y a ln e '1.

Przyczyn ą tego ostatniego postu jest to, że na sejmach omawiano, a w Tryb unale sądzono wszelkie sprawy, doty czące całego państwa, a więc i Ż y d ó w .

X I.

r.

P o tak' niebywTałej klęsce, jakiej Lublin doznał w r. 1655, dopeł­ nionej nadto napadem S z w e d ó w w początkach r. 1656, a S z w e d ó w w połączeniu z W ęgram i R ak o c z eg o w rok później, w mieście, a szcze­ gólniej na przedmieściach, na Podzamczu i w poblizkich wioskach długo jeszcze widoczne b y ły ślady fatalnych wydarzeń. Tam, zamiast ludnych ulic, zaległa pustka, sterczały tylko kominy spalonych budowli; owdzie z kamienic i dw orków pozostały nędzne ruiny; piękne ogrody, urodzajne pola b yły zniszczone i nieuprawne, ludność miejska bardzo się prze­ rzedziła, samych Ż y d ó w na Podzamczu 2700 wycięto, a wiejska— nie widząc bezpieczeństwa dla siebie,— porzuciła swe chatki, zrujnowane i spa­ lone, i pouciekała do lasów; wszystko długi czas jeszcze świadczyło o tym, że przeszedł tu ogie ń i miecz, że nawała obca doprowadziła kraj do zupełnego wyniszczenia. Gwarne karczmy podmiejskie również w g r u ­ zach leżały; młyny, liczne przedtym na B y strzy cy , Cz echówce, Skrzy- n i cy i innych rzeczkach okolicznych, terkotać przestały, ule głszy spa­ leniu. Słowem, ruina, pustka, smutek i żałoba, częste mogiły składały się na obraz w ca le nieponętny. Uwydatniła ten stan nęd zy i rozpaczy lustracya w o je w ó d ztw a Lubelskiego, sporządzona w latach 16 59— 1660. W spisie własności i docho dów miejskich co krok spotykać się można z wyrazami: pustka, ruina, desolacya, pożar, ogień i t. p. Na urodzajnych polach podmiejskich zamiast łanów całych— kilku lub kilkunastu— upra­ wiano zaledw ie poletka małe, lub conajwyżej pół-łanki; na przedmie­ ściach, licznie przedtem zamieszkanych i gę sto domami zabudowanych, widzimy puste place bez właścicieli; trudno nieraz było się dopytać, do kogo dom lub plac należy, tak się wyludniło. O to kilka wy jątków z wspomnianej „Lustracyi w o jew ód ztw a lubelskiego“ z r. 16 59— 1660, znajdującej się w A rch iw um głów nym w W arszaw ie: „(Żydzi) pokazali uniwersał J. K. Mci P. N. M.

w roku 1659 do wszystkich urzędów tak

„Dom ow żydowskich, okrom Bużnice, Jatek Rzeźniczych iest ad 7

3 5 8 Z CZA SÓ W W O JE N KO ZA CK ICH .

praesens osiadłych Nro 56, o placach— wieleby ich miało zostaw ać pu­ stych— dostatecznie informować nas nie vmieli; opowiadali, że ich iest Nro 2 5 0 “, (str. 176).

„Szpital (żydowski) ogniem nieprzyiacielskim zniesiony, sąm ieno grunt pusty z osta ie “ (tamże).

N a Podzamczu wiele mieszkało ludności; za uboższych komorni­ k ó w Żydzi, właściciele domów, podatki uiszczali; teraz lustratorowie n o ­ tują: „Płacili przedtym Ży d zi za komorników, którzy byli p rzy mieście Żydowskim , na rok do zamku po zło ty ch 70. T e r a z nic nie daią, bo żadnego komornika niemasz, g d y ż Moskwa 2700 Ż y d ó w w y cięła pod­ czas in kursyey s w o ie y “ , (str. 176). P ię k n y zamek lubelski, w budowle i środki obronne zasobny, ruinował się ogromnie, bo „był przez nie­ przyjaciela s p a lo n y “ (str. 178).

„ B y ła łaźnia pod zamkiem, w niey piwa rożne szynko wano, pła­ cono z niey y od szynku czy nsz roczni po złotych 200, teras przez nieprzyiaciela z gruntu spalona, sąm tyło komin m urow an y zostaie“ (str. 179).

„Piw a przewoźnego s zyn ko w a n o przed wojnami bardzo dużo, „przedtym na rok prow entu tego od beczek 7280, teras, że miasta y miasteczka zpustoszafy, ludzi sieła vbyło, podw od do w o żen ia piw niemasz, у co przedtym wożono piwo bydgoskie, janow skie, między­ rzeckie, niemieckie, garwolińskie etc., teras szczegulne ie no kąnsko- wolskie, nie może się rachowac w i ę c e y ieno od beczek 5ooo“ (str. 180). W wyliczaniu dworow zaznaczono, że połowa dworu F irlejów przez nieprzyjaciela była zniesiona (str. 187).

W s i e podmiejskie nie b y ły od czasów w ojen osiadłe i obsiewane: c zy ta m y o wsi T a ta r y (str. 191): „ T e r a s zadney dusze nie masz y w e ­ dług abiurat w grodzie Lubelskim feria 5-ta post festům S. Francisci A . 1658 (10 paźdz.) vc z y n io n y ch , 'nic a nic nie siano y nie sieią, bo ta wioska przez nieprzyiaciela funditus ze wszystkim zniesiona ie st“ . „Karczma, Budzin nazwana, p rzy gosciencu, z ktorey dawano arendy po złot. 40, teras ieno mie ysce znac, na którym była, bo ogniem cale zniesiona nieprzyiacielskim“ (str. 192).

Z opisów dalszych okazuje się, że włościan nie było; pouciekali, nie wrócili, i nikt ziemi nie obrabiał i nie zasiewał. Popalo ne b y ły i młyn y, np. „Młyn na W ro tk o w ie z gruntu ogniem przez nieprzyja­ ciela koro nnego zniesion}'“ . Z n iszczo ny był i staw tamże. „ T e n przez K o z a k ó w przekopany w ostatku znacznie zalazł, pożytku żad nego nie c z y n i “ (str. 194). T a k ich cytat możnaby wiele jeszcze z tej lustracyi przytoczyć, ale sądzimy, że i tych wystarcza, aby uznać, że zupełnie słusznie wy rzekł historyk, w sp ó łczesn y wypadkom opisanym (R uda­ wski t. II, 38), iż klęski i nieszczęścia, którym uległ w t e d y Lublin, p ozostaw iły „zaledwie cień j e g o w ielk o ści“ , a podane wyżej skargi i użalania się Izraelitów lubelskich, w modlitwach do B o g a w z n o ­ szone, bynajmniej przesadzone nie były. Nie dość jednak było tych nieszczęść, bo w latach nastę pnych (1656 i 1657) no we klęski cze­ kały Lublin ze strony S z w e d ó w i R a k oc zeg o.