O pochodzeniu narodowości wielkorosyjskiej
(notatka historyczno-etnograficznaj.Głośną n ieg dy ś b yła w historyografii polskiej, szczególniej w do bie emigracyjnej, teorya o mongolskim, fińskim i wo gó le niesłowiań skim pochodzeniu W ie lk orosyan. T e o r y a ta znajdowała posłuch i wśród niektórych R o s y a n , chociaż większość u cz o n y c h rosyjskich z oburze niem ją odrzucała. S ły n n a n ieg dy ś i w y w iera ją ca wielki w p ły w na poglą dy historyk ów naszych, uległa ona z czasem zapomnieniu. R ea k - cya, ja k a po r. 1863 zapanowała w zglę d em t. z. romantyzmu w histo ryi, odbiła się i na danym zagadnieniu. Poczęto uważać za „rom an ty z m “ twierdzenie o niesłowiańskim pochodzeniu W ie lk o rosyan. Z r e sztą, nie poruszano tej kwestyi wcale, bo swobodne roztrząsanie jej przy ów c ze s n y c h warunkach cenzuralnych było niemożliwe.
G d y więc his torycy polscy milczeli, sprawa ta omawiana była przez history ków rosyjskich, któ rzy doszli pod tym w zględ em do do niosłych i cennych wniosków. Z wnioskami tymi ma zamiar zaznajo mić czytelnika polskiego niniejszy artykuł.
C o do zagadnienia głów nego, t. j. c z y W ielk o ro syan ie są S ło wianami, czy nie, niema dwóch zdań wśród his toryków rosyjskich: w s z y s c y je dnogło śn ie uznają słowiańskość narodu wielkorosyjskie go. Lecz, uznając W ie lk o ro syan za Słowian, p rzyznają je d n oc z eśn ie, że w żyłach narodu w ielkorosy jskie go p ły n ie wiele krwi obcej, s z cz e g ó l niej fińskiej. Określeniu stosunku, jaki zachodzi pom iędzy pierwiast kiem słowiańskim i fińskim w typ ie etnicznym W ielk orosyan ina są po świę cone liczne badania z dziedziny antropologii, lingwistyk i i etn o grafii.
B ada nia antropologiczne, d o k o n y w a n e nad czaszkami, znajdowa· nemi w gr ob ow cach i kurhanach R o s y i środkowej, nie dawały w y r a ź nych wskazówek co do pochodzenia ludności, zamieszkującej n ieg d y ś obszar obecnej W ie lk o ro sy i.
Nieliczne grob ow ce, pochodzące z epoki kamiennej, oraz o wiele liczniejsze kurhany, odnoszone obecnie do w. I X — XI, w y c z u j ą wśród
124 MISCELLANEA.
dawnej ludności R o s y i środkowej znaczną przew agą dłu gogłow có w nad krótkogłowcami, co zostaje w jaskraw ej sprzeczności z o b ecnym sto sunkiem obu typów w tychże miejscowościach. C o do pochodze nia tych typów zjawiły się teorye wręcz ze sobą sprzeczne. G d y j e dn i chcieli w długogłow cach widzie ć Słow ian, a w nielic znych krót- kogło wcach pierw otną łudność fińską *), drudzy, odwrotnie, w krótko- głowcach dopatrywali się ludności słowiańskiej, osiadającej wśród dłu- go głow ej ludności fińskiej 2). Badania archeologów nad kulturą epoki kurhanów potwierdziły do p ew n e g o stopnia p ie iw s z ą teoryę. O becnie w nauce rosyjskiej przeważa pogląd, iż kurhany R o s y i środkowej u sy pane zostały przez łudność słowiańską, osiadającą wśród Finnów w epoce, poprzedzającej przy jęcie chrześcijaństwa 3). Przyjm ując diu- g o g ło w c ó w epoki kurh anów za Słowian, trzeba było wyjaśnić dlacze go i kiedy typ d łu g o g ło w y zmienił się w tych stronach na typ krót- ko g ło w y. W W ie lk o r o s y i zmiana ta może być wprawdzie objaśniona silną p rzym ie szką typu krótk ogłowego, fińskiego, na le ż y jedn ak pa miętać, że podobna zmiana typu spostrzegać się daje i w innych kra jach słowiańskich, a także w Niemczech. Jest to zjawisko dotąd je s z
cze niew yjaśnione i w y m a g a ją ce dalszych studyów.
W ię c e j światła na pochodzonie narodu wielk o rosy jsk iego rzucają badania an tropolo giczne nad współczesną ludnością W ielko rosyi. B a dania prof. N. Zo grafa nad ludnością wielkorosyjską gubernii W ło d z i mierskiej, Jarosławskiej i K ostromskie j w y k a z a ły obecność wśród lu dności tych gubernii dwu jaskraw o różniących się ze sobą typów antropolo gic znych: w y sok iego , z mocnym zarostem, o prawidłowym nosie i nizkiego, z zarostem słabym, o nosie szerokim, trochę zadar tym. P ie r w s z y typ je s t to wyraźnie typ słowiański, drugi— typ prze w ażający wśród plemion fińskich. O ba t y p y mieszają się ze sobą, lecz niektóre okolice wykazują wyraźną przew agę j e d n e g o lub drugiego typu. T a k w środkowej i (zachodniej części gub. Włodzimierskiej, a także w sąsiadujących z gub. Now ogrodzką powiatatach gub. Jarosław skiej, daje się zau w aży ć przew aga typu w y s o k ie go ; tymczasem w p o wiatach gub. Włodzimierskiej i Jarosławskiej, otaczających jezioro R o- stowskie (Nero), w powiatach gub. W łodzimierskiej przy zlaniu się K la źm y z O k ą i w północn ocnycb, p rzyle gających do gub. W o ło g o d z- kiej, powiatach gub. Kostromskiei, przew aża typ niski. W zd łuż w iel kich rzek, w powiatach położonych nad O k ą i W o łgą , t y p y te w y s tę pują daleko mniej wyraźnie, a ludność w y kazuje charakter bardziej mieszany 4).
1) А. Б о г д а н о в і . Матеріали для антропологіи курганнаго періода въ Моек. губ. (ІІзві>стія Общ. любит естествозн. m. IV Москва 1867) str. 175, 176.
а) A. T a r a n e t z ky. B eiträge zur Craniologie der grossrussischen Be-v ölkerug (Mémoires de l ’A cad. Im p. des Sciences de St.-Petersb., Y ll-e Série. T om X X X II, Nr. 13, 1884), str. H5, 66.
3) Patrz po glądy prof. D. A n u c z i n a w Энцикл. слов. Брокгауза и Ефро на t. 10 str. 823 (1892), t 54 str. 135 i t. 55 str. 428 (1899).
4) H. З о г р а ф ъ Антроп. изслід. великорусск. населенія Влад., Яроел. и Костромской губ. (Труды Антроп. Отд. Общ. Любит, Еетеетвозн. m. X V Москва 1892).
W p ł y w y fińskie najmniej odbiły się na ję z y k u wielkorosyjskim. F ilo lo dzy nie ustalili jeszcze tych zjawisk w fonety ce i morfologii wielkorosyjskiej, które należałoby położyć na karb w p ły w ó w fińskich; zgadzają się jedn ak wszyscy, iż w p ły w y te b y ły bardzo nieznaczne. W i ę k s z y w p ły w w y w a r ły narzecza fińskie na słownictwo wielkorosyj- skie. Szczegó lniej w guberniach północn ych g w a r y miejscowe prze pełnione są wyrazam i zapożyczonym i od Finn ów , naprz. dla ozn acze nia gatunków lasu, jeziora, rzeki, gór, błot, roślin, jagód, ptaków, ryb, sposobów i narzędzi rybołówstwa, myśliwstwa, żeglarstwa, przemysłu leśnego i t. d. C a ły s zereg w yrazów fińskich posiada i literacki j ę zyk rosyjski, naprz. т у р и т ь , х о ли ть, б о т а т ь , к ов ы ра ть , кувы ркать, (ся), м о р о ш к а , я г ел ь , т у н д р а i t. d. *).
Dzieje j ę z y k a wielkorosyjskie go w bliskim zostają związku z dzie jami dwóch innych ję z y k ó w wschodnio-słowiańskich: mało— i— biało ruskiego. T e trzy ję z y k i tworzą razem grupę ruską, powstałą z j e dnego, praruskiego języka. Język praruski już w odległej przeszłości rozpadf się na 3 narzecza: północne, środkowe i południowe. Narze cza te nie odpowiadają w zupełności trzem ję zy k om współczesnym^ T y l k o narzecze południowe identy czne jest z późniejszym język iem małoruskim. N arzecze północne odpowiadało współczesnemu dyalek- towi północno-wielkorosyjskiemu z charakterysty czn ą w y m o w ą na o (оканье) i twardym g. Narzecze środkowe obejmowało w s p ó łc z es n y j ę z y k białoruski wraz z dyalektem południowo-wielkorosyjskm : oba ma ją wyraźną w ym ow ę na а (йканье) oraz h zamiast g. N ie którzy u cze ni, bacząc na bliższe pokrewie ństwo, ja k ie zachodzi pom iędzy narze czem północnym a środkowym, przypuszczają p ier w o tn y rozłam na 2 narzecza (południowe i północno-środkowe), z którego już potem w y łoniły się p o w y ż s ze 3 d y a le k ty 2).
Co do czasu powstania trzech n a rzeczy ję z y k a praruskiego, filo logowie do cho dzą do dość sprzecznych wniosków. G d y członek ak ade mii petersburskiej, A . S z a c h m a t o w, odnosi początek trzech narzeczy do epoki poprzedzającej wiek XII 3), prof. A . S o b o l e w s k i j przesuwa roz łam j ę z y k a praruskiego na dwie części aż w wiek X IV , a rozpadnięcie się tegoż j ę z y k a na trzy odłamy odnosi do w. X V . P ie r w s z y z tych p o g lą dów jest niewątpliwie bardziej zbliżony do prawdy, ponieważ już w po mnikach X I wieku trafiają się charakterysty czn e c e c h y narzecza półno c nego, a w pomnikach w. XII spotykamy już c ech y południowe-ruskie. C e c h y środkowo-ruskie (wymawianie na а. аканье) spotykają się wprawdzie nie wcześniej niż na samym początku w. X IV , jedn ak fakt ten nie może być decydującym wobec małej ilości zachow anych tek stów środkowo-ruskich wogóle.
Dalsze lo sy narzeczy ruskich zostają w najbliższym związku z po- litycznemi losami krajów ruskich. Moskwa, zagarniając północne
‘) W y r a z y fińskie w ję zy k u w ielkorosyjskim zebrał: M. II. В е с н е : Сло- вяно-Финекія отношенія по даннымъ языка. (ІІзв-бстія Общ. Археол., Исторіи и Этногр, при Ими. Казан. Унив. m. V II I b. 1, Казань 1890).
2) Poglądu tego trzym a się prof. A. S o b o l e w s k i ] · Лекцій по исторіи руескаго языка Petersburg 1891, str. 251.
3) А Ш a x м a x о в ъ. Къ вопросу объ образованіи русскихъ нарічій и русскихъ народностей СІІБ. 1899, str. 2э.
12 6 MISCELLANEA.
i wschodnie ziemie ruskie, łączy pod swym panowaniem narzeeze pół nocne ze wschodnią połow ą środkowego. Oba te narzecza stykają się ze sobą w swej dążności kolonizacyjnej już w w. X !) na ziemi Suzdalskiej i z biegiem czasu tworzą s z er e g gw ar przejściowych, w których c e c h y półocno-ruskie mieszają się ze środkowo-ruskiemi. Jedną z takich gw a r mieszanych je s t gw a r a miasta M o s k w y , która z biegiem czasu stała się językiem państwowym państwa moskiewskiego, a w p ó źniejszej już dobie ję z y k iem literackim rosyjskim. Państwowość mo skiewska, oraz gw a r a stołecznego miasta stały się cementem, co połą czył i związał ze sobą dwa odrębne odłamy ję z y k o w e . Łącznik ten był niewątpliwie sil ny i w p ły w jego doniosły, a jednak i obecnie nie można je s z c z e mówić o jednolitym języku wielkorosyjskim. I dziś jeszcze u cze n i rozróżniają: dy alekt pólnocn o-wie lkorosyjski (z w y m o wą na o, о к а ю щ іе гов ор ы ), d y alekt południowo-wielkorosyjski (z w y mową na а, йкающіе г о в о р ы ), oraz g w a r y mieszane, do których na le ż y zaliczy ć i współczesny j ę z y k literacki rosyjski.
Narzecze środkowo -ruskie we wschodniej tylko swej połowie weszło w skład państwa m oskiewskiego; zachodni je g o odłam stał się częścią skła dową państwa litew sk iego i w y tw o r z y ł narodowość biało ruską. Powstaje pytanie, c z y głó w n e różnice, zachodzą ce obenie po między ję z y k iem białoruskim, a dyalektem południowo-wielkorosyjskim, powstały po rozdziale politycznym tych krajów, czyli też istniały przed tem. A . Sz achmato w jest zdania, że gałąź zachodnia narzecza śród· kow o-rusk iego różniła się już w bardzo odległej epoce od gałęzi w sch o dniej. C h a r a k te r y s ty c z n ą cechą gałęzi zachodniej są dźwięki dź i ć. D źwię ki te gałęź zachodnia miała przy sw o ić sobie jeszcze w epoce przeddziejowej, mieszkając w bliskiem sąsiedztwie z Pola kam i 2). Inne go zdania są: badacz j ę z y k a białoruskiego prof. E. K a r s k i j oraz prof. A . S o b o l e w s k i j . P ie w s z y odnosi powstanie dźw ię ków dź i ć do w. XIII— X I V 3), drugi powstanie ję z y k a białoruskiego, oraz dźwię ków dź i ć przypisuje w y łą cznie w pływ owi polszczyzny i odnosi do w. XVT. Słow iańscy , pod w z g lę d e m ję zy k a , W ie lk o ro sy a n ie wykazują pod innemi w zglę dam i dużo obcych, fińskich wpływów. Etnografowie stwier dzają cały szereg zapożyczeń od ludów fińskich, jak naprz. system pierwotnej gospodarki rolnej osadników wielkorosyjskich, polegający na wypala niu lasu (t. z. „подс'Ь чное х о з я й с т в о “ ), oraz architektura dużych domów mieszkalnych ( „ и з б а “) w północnej R osyi. W p ły w ó w fińskich dopatrują się rów nież w stroju (szczególniej w ubraniu g ło w y u kobiet), w zdobnictwie, w sposobie przew ożenia ciężarów, w niektó rych zabobonach, wierzeniach i obrzędach, w poglądach na stosunki płciowe (miejscami — wielka obojętność na zachowanie niewinności u dziewcząt) i t. d. B adacze poezyi ludowej odszukali w p ły w y fińskie
’) A. III a x μ а т о в ъ. O p . cit. str. 39.
2) A. III a x m a т о в ъ. O p . cit. str. 9, 10. A u to r przypuszcza, iż g ałęź za
chodnia o b e jm o w a ła daw niej nietylko p óźniejszych B ia ło ru sin ó w , lecz i miesz k ańc ów obecnej gu b K ałuskiej. Języ k ich bow iem bardzo jest zbliżony do białoruskiego; są naw et poszlaki, iż nie lak jeszcze daw no po siad ał on dźw ięk dź (Ibid str. 14).
na epo sy wielkorosyjskie ( „ b y l i n y “) Ł), oraz w sferze instrumentów mu zyc z n y c h 2).
W śród cech, wyróżnia jących naród wielkorosyjski z pośród innych narodowości słowiańskich, na sz cz e g ó ln ą uwagę zasługują: ustrój ro dziny wielkorosyjski, oraz pojęcie „miru“ . R od zin a wielkorosyjska oparta je s t na nieo graniczonej władzy starszego członka rodziny (t. z. „b o lsza k á“), któremu b e zw z glę d n ie ulegają młodsi członkow ie i który według swej woli rozporządza całym do bytkie m rodzinnym. „Mir“ wielkorosyjski jest to pojęcie wspólnoty, gminy, społeczności ludzkiej, związanej poczuciem solidarności i wspólności interesów. Podstawą tego pojęcia jest głęboko zakorzenio ny w ludzie wielkorosyjskim zmysł społeczny, stanowią cy jaskraw y kontrast z wybujałym indyw idualiz mem in nych ludów słowiańskich. N a pojęciu „miru“ oparty jest ustrój wsp óln oty rolnej we wsi wielkorosyjskiej, oraz organiz acya wiel- korosyjskich związków robotniczych, zw anych „artela mi“ .
O b ie te cechy: patryarchalna władza ojcowska, oraz silne poczu cie solidarności społecznej, znajdują swój wyraz w dziejach, oraz w ustro j u państwa moskie w skie go. B ezw zględ na , niemal niew olnic za uległość
władzy, łączy się tam z głęboko zokorzenionym poczuciem solidarności społecznej i narodowej. O bie te cechy razem stały się podwaliną, na której wyrosła p o tęga pań stwowa Rosyi.
O ile do w y rob ie n ia cech tych p r zy cz y n iły się w p ły w y fińskie, pozostaje jeszcze niezbadanem . U c z e n i jed n ak zwrócili już uwagę na p ew ne analogie, zachodzące pomiędzy ustrojem rodzinnym, oraz „mi rem“ wielkorosyjskim z jednej, a podobnymi objawami u niektórych plemion fińskich z drugiej strony 3).
J. J.
pochodzenie i znaczenie nazwy „jjniezno".
Kronik a wielkopolska, Bogufałowi bisk poznańskiemu przy pisy wana, obfitująca w w y w o d y etym ologic zne nazw różnych miejscow o ści, podaje o początku Gniezna następującą opowieść:
„ K ie d y L e c h ze swem plemieniem przebył niezmierzone lasy, pokryw ające obszary państwa polskiego, dotarł do pewnego, bardzo p rzy jem nego jeziora, śród ż y z n y c h okolic obfitujących w ryb y i zw ie rzynę. R o z b iw s z y tu swe namioty i pragnąc zbudować pomieszkanie dla siebie i swoich, rzekł: „gnie źdźm y się “ . S tą d miejsce to aż d o tąd „ G n i e z n a “ , czy li gn ie żdżenie się (nidificatio“) na zywane b y w a “.
‘) Во. М и л л е р ъ . Отголоски финскаго эпоса въ руескомъ. Ж. М. Η. Mn. m. CCVI (1879).
2) Ф а м и н ц ы н ъ . Домра 189 .
3) Prof. A n u czin przytacza jako przykład, W o tia k ó w (co do rodziny), oraz M ordwę (co do „m iru “). Patrz jego artykuł p. t. , .В ет к ору ссы " w Энцикл. слов. Брокгауза и Ефрона, t. 10, str 842.
