Jan Draus
Uniwersytet Jana Kazimierza we
Lwowie w latach 1939-1944
Prace Komisji Historii Nauki Polskiej Akademii Umiejętności 7, 105-128
Tom VII
P O L S K A A K A D E M I A U M I E J Ę T N O Ś C I
P R A C E KOM ISJI HISTO RII N A U K I 2005
Jan D R A U S
UNIW ERSYTET J A N A K AZIM IERZA WE LWOWIE
W LATACH 1939-1944
I. O k u p a c ja s o w ie c k a (1939-1941)
Po zajęciu L w ow a p rz e z A rm ię C z e rw o n ą U n iw e rsy te t Jan a K a z im ie rz a ju ż n a p o c z ą tk u p a ź d z ie r n ik a 1939 ro k u w z n o w ił d z ia ła ln o ść . F u n k cję re k to ra UJK s p r a w o w ał prof. R o m a n L o n g c h a m p s de Berier, z a ś p ro re k to ra ks. prof. P io tr Stach. Je d n a k ż e ju ż 16 p a ź d z ie r n ik a 1939 ro k u K om itet C e n tra ln y KP(b)U m ia n o w a ł n o w eg o re k to ra w o so b ie d o c e n ta M ichajła Iw a n o w ic z a M a rc z e n k i z I n s ty tu tu H isto rii U k ra iń sk ie j A k a d e m ii N a u k w K ijow ie1. W ów czas ro z p o c z ę ły się p race n a d p rz e b u d o w ą s tr u k tu r y o rg a n iz a c y jn ej U n iw e rsy te tu . N a jp ie rw 29 p a ź d z ie r n ik a 1939 ro k u z lik w id o w a n o W y d z ia ł T eologiczny2, k tó re g o d z ie k a n e m był ks. prof. A d a m G e rs tm a n n . P óźniej, z d n ie m 1 g ru d n ia 1939 ro k u , w m yśl u p rz e d n ie j decyzji R ad y K o m isa rz y L u d o w y c h USRR, w y łą c z o n o z U n iw e rs y te tu W y d ział L e k arsk i i O d d z ia ł F a rm a c e u ty c zn y , tw o rz ą c L w ow ski In s ty tu t M ed y czn y z W y d z ia ła m i: L e c z n ic zo -P ro fila k ty c z n y m i F a rm a c e u ty c z n y m 3. W k ró tc e z re o rg a n iz o w a n o ta k ż e in n e w y d z ia ły . W y d ział H u m a n is ty c z n y p o d z ie lo n y z o sta ł n a
1 A. G łow acki, Sowieci wobec Polaków na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 1 939-
1941, Ł ódź 1998, s. 460.
2 Ks. S. B izuń, H istoria krzyżem znaczona. W spom nienia z życia Kościoła katolickiego na
Ziem i Lwowskiej 1939-1945. O pracow ał, w stę p e m i p rzy p isa m i op atrzył oraz p o d a ł do d ru
ku ks. Józef W ólczański, L ublin 1993, s. 58;. Ks. prof. Piotr Stach podaje, że W yd ział T eologiczny z lik w id o w a n o 3 XI 1939 r., zob. Ks. P. Stach, W spom nienia, U jan ow ice 1954, m pis, II, s. 101, b.sygn. (A rch iw u m M etrop olii L w ow skiej ob. łac. w Krakowie).
3 T. C ieszy ń sk i, Działalność W ydziału Lekarskiego U]K we Lwowie w czasie II w ojny św iato
106 JA N D R A U S
W y d z iał H isto ry c z n y , p o sia d a ją c y ty lk o je d e n k ie ru n e k stu d ió w : h isto rię , o ra z W y d ział F ilo lo g iczn y z 4 o d d z ia ła m i: jęz y k a i lite ra tu ry u k ra iń sk ie j, języ k a i lite r a tu r y rosyjskiej, filologii sło w iań sk iej i filologii ro m a ń sk o -g e rm a ń sk ie j. W ów czas trz y p rz e d w o je n n e p o lsk ie k a te d ry lite ra tu ro z n a w c z e p o łą c z o n o w je d n ą K a te d rę H is to rii L ite ra tu ry , k tó rą k ie ro w a ł prof. Ju liu sz K leiner. U trz y m a n o te ż K a te d rę Języka P o lsk ieg o prof. W ito ld a Taszyckiego. P o zo stałe d a w n e k a te d r y W y d z ia łu H u m a n is ty c z n e g o z lik w id o w a n o 4. W p rz y p a d k u W y d z ia łu M a te m a ty c z n o - P rz y ro d n ic z e g o p o d z ie lo n y o n z o sta ł n a jp ie rw n a W y d zia ł M a te m a ty c z n o - F izy czn y i W y d z ia ł P rz y ro d n ic z y , k tó ry z kolei od ro k u a k a d e m ic k ie g o 1940/1941 p rz e k s z ta łc o n o w 3 W y d ziały : G e o lo g iczn o -G eo g raficzn y , B iologiczny o ra z C h em iczn y . N a to m ia st W y d z iał P ra w a p o d d a n o g ru n to w n e j re o rg a n iz a c ji, jak o że p r z e d m io te m k sz ta łc e n ia stało się te ra z p ra w o so w ieckie. W p o ło w ie 1940 ro k u , po a n ek sji p ó łn o c n e j B u k o w in y do ZSRR, z U n iw e rsy te tu w C z e rn io w c a c h p r z e n ie sio n o n a U n iw e rsy te t L w ow ski W y d ział P ra w a 5. N a U n iw e rsy te c ie z a in s ta lo w a n o n o w e k a te d ry , m .in.: M a rk siz m u -L e n in iz m u , M a te ria liz m u D ia le k ty c z n e g o i H isto ry c z n e g o , E k o n o m ii Politycznej, W y c h o w an ia F izycznego, H is to rii U k ra in y i H is to rii ZSRR. Jeszcze w g r u d n iu 1939 ro k u z lik w id o w a n o in s ty tu c je s a m o r z ą d o w e U n iw e rsy te tu : S e n a t i R ady W y d z iału . W ich m iejsce w p ro w a d z o n o p ó źn ie j R ad y N au k o w e: o g ó ln o u n iw e rsy te c k ą i w y d z ia ło w e . D n ia 3 s ty c z n ia 1940 ro k u n a w ie c u p ra c o w n ik ó w U n iw e rsy te to w i n a d a n o im ię Iw a n a F ra n k i, co oficjalnie p o tw ie rd z iła 8 s ty c z n ia R ada N a jw y ż sz a USRR6.
W raz z re o rg a n iz a c ją s tr u k tu r y U n iw e rsy te tu n a w z ó r so w ie c k i n a s tą p iły z m ia n y p ro g ra m ó w s tu d ió w i w o b sa d z ie k ad ro w ej. W ielu p o lsk ic h p ro fe so ró w , z w ła sz c z a n a d a w n y m W y d zia le P raw a i H u m a n is ty c z n y m , z o sta ło zw o ln io n y c h , a n a ich m iejsce s p ro w a d z o n o U k raiń có w , g łó w n ie z K ijow a i C h a rk o w a , i c z ę ś ciow o R osjan. N ajczęściej U k ra iń c y z T o w a rz y stw a N au k o w e g o im . S z e w c z e n k i w e L w ow ie objęli w sz y stk ie n a jw a ż n ie jsz e fu n k cje u n iw e rsy te c k ie . B raki k a d r o w e, p o w s ta łe w sk u te k w ery fik acji p o lsk ich s to p n i i ty tu łó w n a u k o w y c h p rz e z N a c z e ln ą K om isję A te sta c y jn ą w M oskw ie, p ró b o w a n o p o s p ie s z n ie u z u p e łn ia ć , u ru c h a m ia ją c w p a ź d z ie r n ik u 1940 ro k u s tu d ia a sp ira n c k ie . N ie m n ie j z d e c y d o w a n a w ię k sz o ść p o lsk ic h w y k ła d o w c ó w z p o w o d u b ra k u a lte rn a ty w y k a d ro w e j p o z o sta ła n a U n iw ersy tecie, p o m im o p rz y m u so w e j in d o k try n a c ji id eo lo g iczn ej i sto p n io w e g o w y p ie ra n ia języ k a p o lsk ieg o jako języ k a w y k ła d o w e g o n a rz e c z języ k a u k ra iń s k ie g o , k tó ry zo sta ł o ficjalnym ję zy k iem w y k ła d o w y m . N a le ż y
4 J. Starnaw ski, Z arys dziejów katedr historii literatury polskiej iv U niwersytecie Lw ow skim , „A nalecta. Studia i M ateriały z D ziejów Nauki", 1992, z. 2, s. 62-63; A. G łow ack i, op.cit., s. 461.
5 S. K albarczyk, Polscy pracownicy nauki ofiary zbrodni sowieckich w latach II w ojny św iato
wej. Zamordowani - więzieni - deportowani, W yd aw n ictw o N eriton, W arszawa 2001, s. 20-22.
6 Portret teg o ż U n iw ersy tetu p rzed sta w ia M. Inglot, Polska kultura literacka Lwowa lat
U n h v e r s y te t Jana K a z im ie r z a w e L w o w ie w la ta c h 1 9 3 9 -1 9 4 4 107
w s p o m n ie ć , że lo k a ln e w ła d z e lw o w sk ie ju ż w s ty c z n iu 1940 ro k u w y d a ły p o lecenie, aby p o lscy p ro fe so ro w ie w c ią g u ty g o d n ia p rz e sz li n a język u k ra iń s k i. O sta te c z n ie p o in te rw e n c ji W an d y W asilew skiej S ta lin w y ra z ił zg odę, a b y Polacy n ie z n a ją cy języ k a u k ra iń s k ie g o m o g li w y k ła d a ć p o p o lsk u . A le n o w y re k to r H eo rh ij S te p a n o w y c z B yczenko (objął fu n k c ję w e w rz e ś n iu lu b w p a ź d z ie rn ik u 1940 roku), k o n ty n u u ją c y sto p n io w ą u k ra in iz a c ję U n iw e rsy te tu , 5 m a rc a 1941 ro k u o strz e g ł p ro fe s u rę p o lsk ą, że jeśli d o w rz e ś n ia 1941 ro k u n ie p rz e jd z ie na język u k ra iń s k i, to u tra c i p ra c ę 7.
D o d ep o lo n iz a c ji U n iw e rs y te tu w io d ła ta k ż e n o w a p o lity k a p rzy jęć n a stu d ia . Z jed n ej stro n y lim ity przy jęć, z d ru g ie j p re fe re n cje d la m ło d z ie ż y o tzw . w ła ś c iw y m p o c h o d z e n iu sp o łe c z n y m o ra z z e z w o le n ie n a s tu d io w a n ie o so b o m b ez m a tu r y i w p ro w a d z e n ie s tu d ió w zao c z n y ch s p o w o d o w a ły g w a łto w n y o d p ły w p o lsk ic h s tu d e n tó w z u c z e ln i n a rz e c z U k ra iń c ó w i Żydów . P olska m ło d z ie ż nie ch c ia ła stu d io w a ć n a ta k im U n iw e rsy tecie, g d z ie o d b y w a ła się in d o k try n a c ja id e o lo g ic z n a („pojęcie n a u k i p o w ią z a n e z filozofią m a rk sisto w sk ą , a d y d a k ty k a z p ro p a g a n d ą p a rty jn ą " 8), m e to d y p ra c y p rz y p o m in a ły szkołę ś re d n ią i o b o w ią z y w a ł u k ra iń s k i języ k w y k ła d o w y . Toteż ab so lw en ci p o lsk o języ czn y ch szk ó ł ś re d n ic h n ie m ieli p e rs p e k ty w n o rm a ln e g o k sz ta łc e n ia się n a p o lsk o jęz y czn y c h u c z e ln ia c h 9.
P o d c z a s w ojny i o k u p acji sow ieckiej U n iw e rsy te t Jana K a z im ie rz a p o n ió sł d o tk liw e straty. W K a ty n iu zginęli: B olesław B aran o w sk i (asy sten t chem ii), S tefan D rz e w ic k i (dr zoologii), S tefan K a c z m a rz (dr m a tem a ty k i), Z d z isła w K o p n ia k (a sy sten t chem ii), S ta n isła w P o stęp sk i (se k re ta rz UJK). W C h a rk o w ie w 1940 ro k u ro z s trz e la n y z o sta ł R o m an K ałucki, a s y s te n t ch em ii. A re sz to w a n i i w y w ie z ie n i d o ła g ró w zo stali: A d a m B ard eck i (dr psychologii), W ojciech Bem (dr ek o n o m ii, z m a rł w W orkucie w 1941 roku), Józef B rzeski (dr p ra w i n a c z e ln ik w y d z ia łu P ro k u ra to rii G e n e ra ln e j RP w e Lwowie), E u g e n iu sz D o liń sk i (dr n a u k lekarskich), E d w a rd D u b a n o w ic z (p ro fe so r praw a), Z b ig n ie w D u m a-R ó ży ck i (dr n a u k le k a r skich), S ta n isła w G łą b iń sk i (p ro feso r ek o n o m ii, z m a rł w w ię z ie n iu w C h a rk o w ie 14 V I I I 1941 roku), S ta n isła w G ra b sk i (p ro fe so r ekonom ii), K a z im ie rz G rz y b o w sk i
7 T. T om aszew sk i, Lwów 1940-1944. Pejzaż psychologiczny, W arszaw a 1996, s. 56; S. K albarczyk, op.cit., s. 24-33; A. Podraża, Lvov U niw ersity in the Years 1939-1945, w: U niversities D uring W orld W ar II. M aterials o f the International Sym posium Held at the
Jagiellonian U niversity on the 40 A nniversary o f „Sonderaktion Krakau". Edited by J. B uszko
and I. P aczyń sk a, K raków 1984, s. 435-438; A. Podraża, U niw ersytet Lwowski w latach II woj
ny śioiatowej, w: Lwowskie środowisko naukowe w latach 1939-1945. Pod redakcją I. S ta siew icz-
Jasiukowej, w y d . 4, W arszaw a 1993, s. 40-57. 8 M. Inglot, op.cit., s. 238.
9 A. G łow ack i, op.cit., s. 465-466; P roces so w iety za cji U n iw ersy tetu , P olitech n ik i i in nych u czeln i lw o w sk ich p rzed sta w ił Z b ig n iew S. O lesiak, O lw ow skim środowisku akademic
108 JA N D R A U S
(docent praw a), W ładysław H e tp e r10 (docent logiki, z m arł w 1941 roku), M arian K arp iń sk i (dr praw , z m a rł na zesłaniu), T adeusz K osiński (dr praw), Leon K ozłow ski (b. p re m ie r R ządu RP, profesor archeologii), Stanisław Leja (asystent m atem atyki), Józef L enczow ski (docent n a u k lekarskich), Leszek O ssow ski (docent filologii sło w iańskiej), S tanisław O stro w sk i (docent n a u k lekarskich, od 1936 roku p rezy d en t Lwowa), T adeusz Siuta (asystent historii), S tanisław S k rzy p ek (dr praw), S tefania S k w arczy ń sk a (docent filologii, n a z esłan iu od k w ietn ia do w rz eśn ia 1940 ro k u 11), Z d zisław S tahl (docent ekonom ii), W iktor Turek (dr praw ), W ładysław W ojtowicz (asy sten t geofizyki i m eteorologii). A reszto w an i i ro zstrzelan i w 1941 roku byli: L u d w ik D w o rzak (profesor praw a), A lfred L aniew ski (dr praw), W ładysław M ik u szew sk i (dr praw ), K azim ierz S zu m o w sk i (docent n a u k lekarskich), A lek san d ra V alenta (asystent pedagogiki), Z en o n W achlow ski (docent prawa). Szczególne represje d o tk n ęły p ro fe sora n a u k lekarskich R om ana Renckiego. A resztow any w k w ie tn iu 1940 roku, uciekł z w ięzienia B rygidek w e Lw ow ie w nocy z 23 na 24 czerw ca 1941 roku, a w ięc po w y b u c h u w ojny niem iecko-sow ieckiej. N iedługo cieszył się w olnością. W nocy z 3 n a 4 lipca 1941 ro k u zo stał ro zstrzelan y w zbiorowej egzekucji lw ow skich profesorów n a W zgórzach W uleckich w e Lw ow ie12. Ponadto p rze z 4 m iesiące p rzeb y w ał w w ię zieniu na Z a m a rsty n o w ie d r E d w ard Szpilrajn (E dw ard M arczew ski), m atem aty k z U n iw e rsy tetu W arszaw skiego, któ ry p o d koniec g ru d n ia 1939 roku w ra z z o d d z ia łem, z k tó ry m w alczył w k a m p a n ii w rześniow ej, p róbow ał p rzed o stać się n a W ęgry w okolicach C zarnohory. Z w olniony został po interw encji profesora P olitechniki Lwowskiej i UJK, S tanisław a M a z u ra (m atem atyka), d ziałacza k o m unistycznego, w ykładającego w ów czas n a U niw ersytecie Iw ana Franki13.
II. O kupacja n iem iec k a (1941-1944)
W skutek w ojny sow iecko-niem ieckiej ju ż 30 czerw ca 1941 ro k u Lw ów z n a la z ł się p o d okupacją n iem iec k ą i tego d n ia O rg an izacja U k ra iń sk ic h N acjo n alistó w
10 O u w o ln ie n ie doc. W ładysław a H etpera z ob ozu w Starobielsku zab iegał b ezsk u teczn ie u w ła d z so w ie c k ic h jego m istrz, prof. Leon C h w istek i prof. S tan isław M azur. O bydw aj g ło sili p o g lą d y lew ico w e, K. Estreicher, Leon Chwistek. Biografia a rtysty (1884-
1944), K raków 1971, s. 343.
11 Powróciła z Kazachstanu dzięki staraniom prof. Juliusza Kleinera przy poparciu W andy W asilewskiej. Z rew anżow ała się prof. K leinerow i, pomagając m u w u kryw aniu się podczas okupacji niem ieckiej do czasu w yjazdu na Lubelszczyznę, por. M. Inglot, op.cit., s. 256.
12 A. Bolecki, H. P ierzchała, Losy polskich pracowników nauki w latach 1939-1945. Straty
osobowe, O sso lin e u m 1989, s. 115-147; S. K albarczyk, op.cit., s. 204, passim ; M. W alczak, Szkolnictwo w yższe i nauka polska w latach w ojny i okupacji 1939-1945, W rocław 1978, s. 2 06-
285 (lista strat).
13 E. Szpilrajn w ra z z p rofesoram i U n iw ersy tetu W arszaw skiego, którzy z n a le ź li się w 1939 roku w e Lw ow ie: B ronisław em Knasterern i S tan isław em S ak sem (m atem atykam i),
U n iw e r s y te t Jana K a z im ie r z a loe L w o w ie w la ta c h 1 9 3 9 -1 9 4 4 109
S te p a n a B an d ery p o w o łała w łasn y rz ą d k rajo w y w e L w ow ie p o d k ie ro w n ic tw e m Jarosław a Stecki, k tó ry p o k ilk u d n iac h , tj. 11 lipca, zo stał p rz e z N iem ców a re sz to w a n y (p re m ie r i k ilk u m in istró w ) i p rze w iezio n y do B erlina. Je d n a k ż e w cześniej, 1 lipca 1941 roku, n iem iec k ie siły b e z p ie c ze ń stw a w kraczające n a K resy W sch o d n ie o trz y m a ły ro z k a z R e in h a rd a H ey d rich a, w k tó ry m „za g ru p y szczeg ó ln ie n ie b e z pieczn e d la in te re só w n iem ieck ich " o p ró cz Ż ydów i k o m u n istó w u z n a n o in te li gencję polską. C hoć d ecyzja o o statecz n y m jej losie zap aść m iała później, to je d n a k w p o szczeg ó ln y ch p rz y p a d k a c h z e z w a lan o n a n a ty c h m ia sto w e za sto so w a n ie w o bec niej o d p o w ie d n ic h śro d k ó w 14. W takiej to sy tu acji w n ocy z 3 n a 4 lipca 1941 ro k u z g o d n ie z u p rz e d n io sp o rz ą d z o n ą listą p ro sk ry p c y jn ą (p ra w d o p o d o b n ie z u d z ia łe m u k ra iń s k ic h stu d en tó w ) a re sz to w a n o w e Lw ow ie 23 profesorów , a n a d ra n e m 4 lipca z a m o rd o w a n o ich n a W zgórzach W uleckich. R o zstrzelan i zostali: prof. A n to n i C ieszy ń sk i (W ydział L ekarski UJK), prof. W ładysław D o b rzan ieck i (W ydział L ek arsk i UJK), prof. Jan G rek (W ydział L ek arsk i UJK), prof. Jerzy G rzęd z ielsk i (W ydział L ek arsk i UJK), prof. E d w a rd H o m ersk i (A kadem ia M edycyny W e tery n ary jn ej), prof. H e n ry k H ila ro w ic z (W ydział L ek arsk i UJK), prof. W ło d z im ie rz K ru k o w sk i (P olitechnika Lw ow ska), prof. R o m an L o n g ch am p s de Berier (W ydział P raw a UJK), prof. A n to n i Ł om nicki (P olitechnika Lw ow ska), prof. S ta n isław M ączew ski (W ydział L ekarski UJK), prof. W itold W alerian N ow icki (W ydział L ek arsk i UJK), prof. T ad eu sz O stro w sk i (W ydział L ek arsk i UJK), prof. S ta n isła w P iłat (P o litech n ik a Lw ow ska), prof. S tan isław P ro g u lsk i (W ydział L ek arsk i UJK), prof. R o m an R encki (W ydział L ek arsk i UJK), prof. W ło d z im ie rz S ierad zk i (W ydział L ek arsk i UJK), prof. A d a m Sołowij (W ydział L ek arsk i UJK), prof. W ło d z im ie rz Stożek (P o litech n ik a Lw ow ska), prof. K azim ie rz V etu lan i (P olitechnika Lw ow ska), prof. K asp er W eigel (P olitechnika Lw ow ska), prof. R om an W itkiew icz (P o litech n ik a Lw ow ska) o ra z d r T ad eu sz Boy-Żeleński. W raz z p ro fe so ra m i ro z s trz e la n o d o d a tk o w o 17 osób, g łó w n ie czło n k ó w ro d z in p ro feso rsk ich lub w sp ó ł m ie szk a ń có w (łącznie 40 osób). A reszto w a n y w cześniej, g d y ż 2 lipca 1941 roku, prof. K azim ierz B artel (P olitechnika Lw ow ska), były p re m ie r R ząd u RP, ro z s trz e la n y zo stał 26 lipca. N a to m ia st a re sz to w a n i 11 lipca 1941 ro k u prof. S tan isław R uziew icz, m a te m a ty k UJK i re k to r A k a d e m ii H a n d lu Z ag ra n ic zn e g o (w 1939 roku) o ra z prof. H e n ry k K orow icz (A kadem ia H a n d lu Z ag ran iczn eg o ) z a m o rd o w a n i z o stali 12 lip ca15. P o d k reślić ta k ż e należy, że 11 lipca 1941 ro k u a re sz to w a n o w e L w ow ie setk i m ło d z ieży ak ad em ick iej w w ie k u od 18 d o 20 lat, s tu d e n tó w UJK.
za tru d n ien i z o sta li na U n iw ersy tecie Iw ana Franki. G dy n astała okupacja n iem ieck a, S zpil- rajn i Saks w 1941 roku w y je c h a li do W arszaw y. Saks zo sta ł za m o rd o w a n y p rzez gestap o 23 X I 1942 roku, za ś Szpilrajn (M arczew ski) u c z e stn ic z y ł w tajnym n au czan iu w W arsza w ie , a p o w ojnie był p rofesorem U n iw ersy tetu W rocław skiego. K naster d a lszą okupację p rzebył w e L w ow ie, a p o w ojn ie był profesorem U n iw ersy tetu W rocław skiego.
14 G. H ryciuk, Polacy we Lwowie 1939-1944. Życie codzienne, W arszaw a 2000, s. 192. 15 Kaźń profesorów lwowskich. Lipiec 1941. Studia oraz relacje i dokum enty zebrane i opraco
110 JA N D R A U S
P rzew iezio n o ich d o K om endy M ilicji U k raiń sk iej (ul. Ł ozińskiego) o ra z do w ię z ie nia n iem ieck ich sił b e z p ie c ze ń stw a p rz y ul. Pełczyńskiej. O koło 200 s tu d e n tó w n ie po w ró ciło już do sw oich dom ów . W ed łu g ocen po lsk ich w ła d z k o n sp irac y jn y ch , w lipcu 1941 ro k u z o sta li oni ro z strz e la n i16.
T ragiczny dla polskiego lw ow skiego śro d o w isk a n au k o w eg o lipiec 1941 ro k u d o p ełn io n y zo stał zam k n ięciem , a n a stę p n ie likw idacją U n iw ersy tetu i p o zo stały ch p o okupacji sow ieckiej in sty tu tó w o raz p o lsk ich szkół śred n ich . F orm alnie n a stą p i ło to p o oficjalnym w cieleniu Galicji W schodniej do G en eraln eg o G u b e rn a to rstw a (ro zp o rząd zen ie H itlera z 17 lipca 1941 roku) i u tw o rzen iu (piątego) d y stry k tu gali cyjskiego (1 V I I I 1941). Jakkolw iek w e w rz e śn iu 1941 roku z a p o w ie d z ian o o tw arcie w e Lw ow ie w y ższy ch szkół fachow ych b e z u p ra w n ie ń akadem ickich, d o stęp n y ch d la U k raiń có w i Polaków, to je d n a k decyzje w tej sp raw ie z ap ad ły dop iero w io sn ą 1942 roku. W cześniej, g dyż w listo p ad zie 1941 roku, u ru c h o m io n o w e Lw ow ie fi lię krak o w sk ieg o In sty tu tu N iem ieckiej P racy n a W schodzie (Institut fü r D eutsche O starbeit)17. N a to m ia st n a p o czą tk u 1942 ro k u w W ydziale G łó w n y m N a u k i i N a u cz an ia GG w K rakow ie p o sta n o w io n o u ru c h o m ić z d n ie m 1 k w ie tn ia 1942 ro k u P ań stw o w e In s ty tu ty w e Lwowie: politechniczne, m edyczne, w e tery n ary jn e, fa r m aceutyczne, rolnicze i leśne. In sty tu ty te p o d d a n o p o d n a d z ó r ad m in istra c y jn y V erw altungsstelle d e r Staatlichen In stitu te in L em berg (p ow ołany w lu ty m 1942 roku), którego szefem został Karl Wolfel. Po n iesp ełn a d w ó ch m iesiącach fu n k cjo n o w a n ia tych in sty tu tó w , 20 m aja 1942 ro k u o b n iż o n o ich ty tu la rn ą ran g ę z in s ty tu tó w na P ań stw o w e K ursy Z aw odow e (Staatliche F achkurse in Lem berg)18. P ań stw o w e K ursy Z aw odow e p o siad ały sta tu s szkól p a ń stw o w y c h i nieniem ieckich. S tudenci tych k u rsó w płacili czesne. Jedynie stu d en ci u k ra iń sc y m ogli o trz y m a ć s ty p e n d ia w form ie zw o ln ien ia z opłat za naukę. Najw ięcej stu d e n tó w kształciły k u rsy m e dyczne (Staatliche M ed izin isch e F ach k u rse Lem berg), p o d których szy ld em k o n ty n u o w ał k ształcenie lekarzy były W ydział L ekarski UJK19. W listo p ad zie 1942 roku k u rsy m ed y czn e połączono z k u rsa m i fa rm aceu ty czn y m i i u tw o rzo n o P ań stw o w e
16 G. H ryciuk, op. cit., s. 193.
17 Pracę w ty m in stytu cie podjęło kilku lw o w sk ich naukow ców , m.in.: prof. P rzem ysław D ąbkow ski (prawnik), prof. A dam Fischer (etnograf), dr E u gen iu sz S łu szk iew icz (orientali sta). Ich p ostaw ę p olskie p o d z ie m ie u zn ało za naganną. Zob. G. H ryciuk, op.cit., s. 356; S. Sroka, Działalność Polaków w O stinstitut, w: Nauka polska wobec totalitaryzmóiu w 55 rocznicę
wybuchu II w ojny światowej. M ateriały sym pozjum 1 5 -1 7 IX 1994, W arszaw a 1994, s. 50.
18 M. W alczak, Kształcenie na poziomie w y ższ y m we Lioowie (1942-1944), „N auka Polska. C za so p ism o p o św ię c o n e rozw ojow i nauki w Polsce", 1993, nr 1, s. 108-110; W. Ż eleń sk i,
Jawne szkolnictw o w yższe pod okupacjq niemiecka we Lwowie, „ Z e sz y ty H istoryczne", t. 39,
Paryż 1977, s. 221-229.
19 K w estie te sz c z e g ó ło w o p rzed staw ia prof. Z ygm u n t A lbert, Lwowski W ydział Lekarski
w czasie okupacji hitlerowskiej 1941-1944, W rocław 1975; B. P op ielsk i, W. W ojtkiew icz-R ok, Dzieje W ydziału Lekarskiego U niw ersytetu Jana Kazim ierza we Lwowie (1939-1944), w: Lwowskie środowisko naukowe..., s. 58-83.
U n iw e r s y te t fa n a K a z im ie r z a w e L w o w ie w la ta c h 1 9 3 9 -2 9 4 4 111
M e d y c zn o -P rzy ro d n icze K ursy Z aw odow e z oddziałam i: m ed y czn y m i p rz y ro d n i czym , k ształcący m farm aceutów . N a d ru g im m iejscu p o d w zględem liczby s tu d e n tów były P a ń stw o w e K ursy T echniczne z 5 oddziałam i: architektury, b u d o w n ic tw a , b u d o w y m a sz y n , chem ii, elek tro tech n ik i. F unkcjonow ały one n a bazie Politechniki Lw ow skiej20. Także na fu n d a m e n c ie W ydziału R olniczo-Lasow ego Politechniki Lwowskiej d ziałały P a ń stw o w e K ursy Leśne (Staatliche Forstliche Fachkurse) i P ań stw o w e K u rsy Rolnicze w D u b lan ach (Staatliche L an d w irtsch aftlich e Fachkurse)21. P ań stw o w e K ursy W etery n ary jn e (Staatliche Tierärztliche Fachkurse) były k o n ty n u acją stu d ió w w A k ad em ii M edycyny W eterynaryjnej w e L w ow ie22. W szystkie kursy, dające z a tru d n ie n ie w ielu p o lsk im profesorom , zaś m łodzieży m ożliw ość stu d io w a nia, zak o ń czy ły d ziałaln o ść od k w ie tn ia do lipca 1944 roku. D nia 27 lipca 1944 roku w kro czy ły do Lw ow a w ojska sow ieckie.
W o k re s ie o k u p acji n iem ieck iej - o p ró c z tra g ic z n e g o lipca 1941 ro k u - w s k u te k rep re sji, te r r o r u i z a g ła d y Ż y d ó w U n iw e rste t Jana K a z im ie rz a p o n ió sł d o tk li w e straty . Z a m o rd o w a n i zo stali: prof. M a u ry c y A lle rh a n d (w y b itn y p ra w n ik , 1942 w o b o z ie w Janow ie), doc. H e rm a n A u e rb a c h (m a tem aty k , 1941 Bełżec), doc. M a ria n A u e rb a c h (filolog klasy czn y , 1941 Lwów), doc. Jan B ad ian (b o ta n ik , 1942 Lwów), prof. A d o lf B eck (lek arz, 1942 Bełżec), doc. Łucja C h a re w ic z o w a (h i sto ry k , 17 X II1943 A u sch w itz), prof. K a z im ie rz K o lb u szew sk i (h isto ry k lite ra tu ry , 20 I I 1943 M ajd an ek ), d r P aw eł O s te rn (chem ik, 1943 Lwów), doc. Ju liu sz S c h a u d e r (m a te m a ty k , 1943 Lw ów ), o. doc. A ta n a z y Fic O P (teolog, zg. 1943 od b o m b y lo tn i czej w e Lw ow ie). W k a m p a n ii w rz e śn io w e j p o leg ł doc. S ta n isła w K lim ek, a n tr o p o lo g (13 IX 1939 ro k u w b itw ie p o d O żaro w em ), z aś w p o w s ta n iu w a rsz a w sk im prof. R o m a n M a ła c h o w sk i (chem ik). P o n a d to w latach 1939-1944 z m a rło 28 p ro fe so ró w i p ra c o w n ik ó w n a u k o w y c h , m .in.: prof. W ład y sław A b ra h a m - p ra w n ik (1941), prof. E u g e n iu sz A rtw iń s k i - le k a rz (1944), prof. M a ria n F ra n k e - le k a rz (1944), prof. N a p o le o n G ą sio ro w sk i - le k a rz (1941), prof. K a z im ie rz T yszkow ski - h is to r y k (1940), prof. F ra n c isz e k S m o lk a - p a p iro lo g (1942), prof. A d a m F isch er - e tn o lo g (1943), prof. K a z im ie rz K w ie tn ie w sk i - zo o lo g (1942 w W arszaw ie), prof. H ila ry S c h ra m m - le k a rz (1940), prof. W ład y sław K o tw icz - o rie n ta lis ta (1944), prof. A d a m B e d n a rsk i - le k a rz (1941), doc. F ran c iszek K m ie ro w ic z - le k a r z (1940 w K rynicy), doc. S tefan K w ia tk o w sk i - le k a rz (1944), doc. R obert Q u e st
20 Zob. R. S zew a lsk i, Politechnika Lwowska iv latach w ojny i okupacji, w: Lwowskie środowi
sko naukowe..., s. 19-40; Politechnika Lwowska 1844-1945, W rocław 1993, p assim .
21 S. B rzozow sk i, W yd zia ł Rolniczo-Lasowy, w: Politechnika Lwowska 1844-1945, W rocław 1993, s. 430-434.
22 S. T. Sroka, N auki w eterynaryjne we Lwowie do roku 1945, R zeszó w 1999, s. 250-255; Z. Larski, K. M ilak, Uczelnia W eterynaryjna we Lwowie w okresie okupacji niemieckiej podczas
drugiej w ojny światowej, „ Z e sz y ty N a u k o w e S zk oły G łów nej G o sp o d a rstw a Wiejskiego",
Seria H isto ry cz n a , 1968, z. 5, s. 95-106; Z. Ewy, Losy Akadem ii M ed ycyn y W eterynaryjnej we
112 JA N D R A U S
- le k a rz (1942), doc. Z b ig n ie w P a z d ro - p r a w n ik (11 XI 1939), doc. A le k s a n d e r R a c z y ń sk i - p r a w n ik (1941 w K rakow ie), doc. K a z im ie rz Jareck i - ro m a n is ta (17 XII 1939)23.
III. Tajne n a u c z a n ie a k a d em ick ie p od okupacją so w ie c k ą 1. W y d zia ł T e o lo g iczn y U n iw e r sy te tu Jana K azim ierza
L ik w id a cja W y d z ia łu T eologicznego UJK p rz e z w ła d z e so w ieck ie 29 p a ź d z ie r n ik a 1939 ro k u n ie o z n a c z a ła w cale k re s u jego d z ia ła ln o śc i. N ie b yło to m o ż liw e choćby z teg o w z g lę d u , że n a d a l fu n k c jo n o w a ło M e tro p o lita ln e S e m in a riu m D u c h o w n e o b rz ą d k u ła c iń sk ie g o w e L w ow ie, k tó re g o re k to re m o d 1939 ro k u był ks. prof. S ta n isła w F ra n k i. Z g o d n ie z d o ty c h c z a so w ą p ra g m a ty k ą a lu m n i S e m in a riu m D u c h o w n e g o , g d z ie k sz ta łto w a li form ację d u c h o w ą , n ie m o g li być p o z b a w ie n i s tu d ió w te o lo g iczn y ch i filozoficznych, k tó re o d b y w a li n a W y d z ia le T eo lo g iczn y m UJK. Toteż o s ta tn i p rz e d w o je n n y d z ie k a n teg o W y d z ia łu , ks. prof. A d a m G e r s tm a n n (w p o ro z u m ie n iu z p ro d z ie k a n e m ks. prof. Ja n e m Stępą), n a p o c z ą tk u lis to p a d a 1939 ro k u p rz e n ió s ł d z ia ła ln o ść W y d z ia łu T eo lo g iczn eg o d o g m a c h u lw o w sk ieg o S e m in a riu m D u c h o w n e g o , g d z ie w w a r u n k a c h k o n s p i racy jn y ch s tu d io w a li klerycy. O d tej p o ry - p o m im o z a c h o w a n ia fo rm a ln e j o d ręb n o ści - d w ie in sty tu c je : W y d z ia ł T eologiczny UJK i S e m in a riu m D u c h o w n e fu n k c jo n o w a ły tak, jak b y s ta n o w iły je d e n o r g a n iz m 24.
D n ia 4 g r u d n ia 1939 ro k u d e k re te m K o m isa ria tu Z d ro w ia USRS w K ijow ie g m a c h S e m in a riu m D u c h o w n e g o z o sta ł z n a c jo n a liz o w a n y i p r z e k a z a n y n a D om S tu d e n tó w L w o w sk ieg o P a ń stw o w e g o I n s ty tu tu M edycyny. W ów czas stu d e n c i- a lu m n i I ro k u p r z e rw a li s tu d ia , z a ś p o z o sta łe ro c z n ik i ro z m ie sz c z o n o w k la s z to rach , w p a ra fia c h lw o w sk ic h o ra z d o m a c h p ry w a tn y c h . N a stą p iło ro z p ro s z e n ie s e m in a riu m . W y k ład y o d sty c z n ia 1940 ro k u o d b y w a ły się p o c z ą tk o w o w d o m u S ió str B o ro m eu sze k (do k o ń c a lu te g o 1940 roku), p ó źn iej w k la s z to rz e K sięży Z m a rtw y c h w s ta ń c ó w ( k ry p to n im „ je d y n k a"), częściow o w b y ły m sie ro c iń c u S ió str F ra n c isz k a n e k R o d z in y M a ry i o ra z w p a ra fii św. M arii M a g d a le n y ( k r y p to n im „ d w ó jk a")25. C iągłe p rz e m ie s z c z a n ie się k le ry k ó w n a w y k ła d y lu b w s p ó ln e zajęcia s e m in a ry jn e było n ie b e z p ie c z n e , g d y ż w ty m czasie n ie w sz y sc y p o s ia d a li so w iec k ie d o w o d y o so b iste (p a sz p o rty ), co u z a le ż n io n e b yło o d u z y s k a n ia sta łeg o m iejsca z a m e ld o w a n ia w e L w ow ie. P o n a d to n ie w szy scy le g ity m o w a li się sfa łsz o
23 A. B olew ski, H. Pierzchała, Losy polskich pracowników nauki w latach 1939-1945. Straty
osobowe, O sso lin eu m , 1989, s. 115-158.
24 Relacja ks. dr. S tan isław a B izunia. W zbiorach autora.
25 Ks. W. S zeteln ick i, Zapom niany lwowski bohater ks. Stanisław Franki. Z p r z e d m o w ą ks. biskupa Ign acego Tokarczuka ord y n a riu sza p rzem y sk ieg o , R om a 1983, s. 83-87.
U n iw e r s y te t Jana K a z im ie r z a w e L w o w ie w la ta c h 1 9 3 9 - 1 9 4 4 113
w a n y m d o k u m e n te m s tu d io w a n ia w in s ty tu ta c h lw o w sk ich b ą d ź o d p o w ie d n im z a ś w ia d c z e n ie m le k a rsk im , k tó re c h ro n iły p rz e d p o b o re m d o A rm ii C zerw o n ej (ro c z n ik i 1917-1919). Później p ro b le m y te, ch o c iaż z lic z n y m i p rz e s z k o d a m i, z o sta ły r o z w ią z a n e 26.
W o k re sie o k u p acji sow ieckiej W y d z ia ł T eologiczny UJK ty lk o p rz e z n ie s p e ł n a je d e n m iesiąc fu n k c jo n o w a ł le g a ln ie (2-30 X 1939). Później jego p ro fe so ro w ie i a s y ste n c i n a u c z a li k o n sp ira c y jn ie . D z ie k a n e m W y d z ia łu był p rz e z p e w ie n czas ks. prof. A d a m G e rs tm a n n , lecz w k ró tc e jego o b o w ią z k i p rz e ją ł p ro d z ie k a n , ks. p ro f. Jan S tę p a 27, k tó ry p ro w a d z ił zajęcia z filozofii i socjologii. P o n a d to n au czali: ks. prof. A d a m G e rts m a n n (teologia m o raln a), ks. prof. S tefan S k ib n ie w sk i (filozo fia i te o lo g ia m o raln a ), ks. prof. S ta n isła w S z u re k (teologia p a s to ra ln a i litu rg ik a), ks. prof. S ta n isła w F ra n k i - re k to r S e m in a r iu m D u c h o w n e g o (d o g m aty k a), ks. doc. Teofil D łu g o sz (h isto ria K ościoła), ks. doc. Jan N o w ick i (p raw o k an o n iczn e ), ks. d r S ta n isła w B izu ń - w ic e re k to r S e m in a riu m D u c h o w n e g o (teologia f u n d a m e n ta ln a , k a te c h e ty k a i p e d a g o g ik a ), k tó ry z a stą p ił ks. prof. S z c z e p a n a S z y d e lsk ie g o (w lis to p a d z ie 1939 ro k u w y je c h a ł ze L w ow a d o S okołow a Młp.), ks. d r W ła d y sła w K o m o rn ick i (P ism o św.). Po śm ierci ks. prof. A d a m a G e rs tm a n n a 25 lip c a 1940 ro k u , jego w y k ła d y p rz e ją ł ks. d r W ład y sław P o p latek , a sy ste n t p rz y B ibliotece Z a k ła d ó w N a u k o w y c h W y d z ia łu T eologicznego UJK28. P o n a d to w y k ła d y z a rc h e o lo g ii ch rześcijań sk iej p ro w a d z ił prof. E d m u n d B u la n d a 29. P o d k reślić n ależ y , że w lis to p a d z ie 1939 ro k u , p o lik w id acji W y d zia łu T eologicznego, Lw ów o p u ścili: ks. prof. P io tr S tach - b ib lista (lata o k u p acji s p ę d z ił w diecezji ta r n ow skiej), ks. prof. Józef U m iń sk i - h is to ry k K ościoła (w y jech ał do W arszaw y), ks. prof. A lek sy K law ek - b ib lista (w y jec h ał do R ogoźna) i ks. prof. S z c z e p a n S z y d e lsk i (w y jech ał d o S okołow a Młp.).
W c z asie o k u p acji sow ieckiej ta jn e s tu d ia teo lo g ic zn e u k o ń czy ło 20 a lu m nów , k tó rz y n a s tę p n ie p rz y ję li s a k r a m e n t k a p ła ń s tw a . N a to m ia st w o k resie od 20 w rz e ś n ia d o 5 listo p a d a 1939 ro k u w try b ie n a d z w y c z a jn y m w y św ię c o n o 23 k le ry k ó w 30.
2. Tajne w y k ła d y i sem in a ria
Po z re fo rm o w a n iu U n iw e rs y te tu im . Iw a n a F ra n k i n a w z ó r so w ieck i, je d n ą z n a jb a rd z ie j ro z b u d o w a n y c h k a te d r była K a te d ra M a rk siz m u -L e n in iz m u o ra z K a te d ra M a te ria liz m u D ia le k ty c z n e g o i H isto ry c z n e g o . S p ro w a d z e n i „ n a u k o w
26 A bp I. T okarczuk, Od Zbaraża do Przem yśla, M ich a lin eu m , 1998, s. 102-109.
27 Ze w z g lę d u na p o d e sz ły w iek ks. prof. A. G erstm an n a abp. B olesław T w ardow ski k ie r o w a n ie W y d zia łem T eologiczn ym z le c ił ks. prof. Janow i Stepie.
28 Ks. S. B izuń, op. cit., s. 90-91; Relacja ks. dr. S tan isław a B izunia. W zbiorach autora. 29 G. M azur, J. W ęgierski, Konspiracja lwowska. Słow nik biograficzny, K atow ice 1997, s. 39. 30 Ks. W. S zeteln ick i, op.cit., s. 189-203.
114 JA N D R A U S
cy", sp ecjaliści od in d o k try n a c ji (w w ielu p r z y p a d k a c h byli to p rz e sz k o le n i ro b o t nicy), p ro w a d z ili w y k ła d y z m a rk s iz m u -le n in iz m u n ie ty lk o d la stu d e n tó w , ale ta k ż e d la p olskiej p ro fe su ry . Prof. E u g e n iu sz R ybka w s p o m in a : „ P a m ię ta m , jak jed en z ta k ic h o b o w ią z k o w y c h w y k ła d ó w p ro w a d z ił z w y k ły g ó rn ik z D o n b a su , k ie p sk o czy tający n a p is a n y p rz e z k o g o ś w y k ła d . A s łu c h a c z a m i byli w y b itn i p o l scy pro feso ro w ie... To w sz y stk o było u p o k a rz a ją ce . W iedzieliśm y, że n a sali o b s e r w o w a li n a s a g en ci N K W D , a n a w e t u n iw e rs y te c k ie g o K o m so m o łu , w k tó ry m rej w o d z ił z n a n y Jan ek K rasicki. P o d o b n ie rz e c z się m ia ła ze s tu d e n ta m i, z tą ró ż n i cą, że d la n ic h id e o lo g iczn e zajęcia p ro w a d z ili p o w a ż n ie jsi w y k ład o w cy , z ja k im ś c e n z u s e m n a u k o w y m " 31.
W sy tu a c ji k ie d y n a U n iw e rsy te c ie p o s tę p o w a ł p ro c e s in d o k try n a c ji, z a p a n o w ał m a rk s iz m -le n in iz m i w y e lim in o w a n o filozofię, d r Iz y d o ra D ąm b sk a, o sta t n ia a sy ste n tk a prof. K a z im ie rz a T w a rd o w sk ie g o (1866-1938), i prof. K a z im ie rz A jd u k ie w ic z (zięć prof. T w ard o w sk ieg o ) w 1940 ro k u ro z p o c z ę li k o n sp ira c y jn e w y k ła d y i s e m in a ria w z a k re sie filozofii. U częszczało n a n ie ok. 12 stu d e n tó w , w ty m 2 o soby z W iln a, p rz e b y w a ją c e w ty m czasie w e L w o w ie32. P o d k reślić n a leży, że d r Iz y d o ra D ą m b sk a o d p o c z ą tk u o k u p acji sow ieckiej z a a n g a ż o w a n a była w d z ia ła ln o ść k o n sp ira c y jn ą n ie ty lk o w o jsk o w ą, lecz ta k ż e ju ż w 1939 ro k u w tajne n a u c z a n ie g im n a z ja ln e . W ra z z d r F ry d e ry k ą Ja rz ę b iń sk ą z o rg a n iz o w a ły i p ro w a d z iły tajn e k o m p le ty w z a k re s ie języ k a p o lsk ieg o i h is to rii33. P o d o b n ą ak ty w n o ś ć k o n s p ira c y jn ą p ro w a d z ił prof. K a z im ie rz A jd u k iew icz. N ie z a p rz e s ta ł jej p o m im o k ilk u d n io w e g o a re s z to w a n ia w n o cy z 9/10 g r u d n ia 1940 ro k u p rz e z N K W D 34.
IV. Tajny U n iw e r sy te t Jana K a zim ierza (1941-1944)
Z a m k n ię c ie U n iw e rs y te tu p rz e z w ła d z e n ie m ie c k ie w k o ń cu c ze rw c a 1941 ro k u d ra m a ty c z n ie p o g o rsz y ło s y tu a c ję z a r ó w n o ś ro d o w is k a n a u k o w e g o , jak i stu d e n tó w . P ro fe so ro w ie i w y k ła d o w c y u n iw e rsy te c c y p o z o sta li b e z p racy i ś ro d k ó w d o życia. S tu d e n c i n a to m ia s t, z w ła sz c z a k ie ru n k ó w h u m a n is ty c z nych, p o z b a w ie n i z o sta li m o żliw o ści k sz ta łc e n ia . N ie lic z n y m p ro fe so ro m u n i w e rsy te c k im u d a ło się po d jąć p ra c ę w sz k o ła c h z a w o d o w y c h , u ru c h o m io n y c h p rz e z N iem ców . Prof. Jerzy K u ry ło w ic z o d w rz e ś n ia 1941 ro k u z o sta ł n a u c z y c ie
31 Relacja prof. E u gen iu sza Rybki. W zbiorach autora. 32 Relacja prof. Izyd ory D ąm bskiej. W zbiorach autora.
33 M. Oberc, Profesor dr Izydora D ąmbska w tajnym nauczaniu, „Ruch Filozoficzny", 1978, t. XXXVI, nr 2-4 , s. 122; J. P erzan ow sk i, Izydora Dąmbska (1904-1983), w: U niw ersytet
Jagielloński. Złota Księga W ydziału Filozoficznego, p o d redakcją Justyny M ik laszew sk iej i Ja
n u sza M izery, K raków 2000, s. 321.
34 Relacja prof. Izyd ory D ąm bskiej; M. B artlow a, Wspomnienia, „ Z eszy ty H istoryczne", t. 81, Paryż 1987, s. 58.
U n iw e r s y te t fa n a K a z im ie r z a w e L w o w ie w la ta c h 1 9 3 9 - 1 9 4 4 115
lem języka n ie m ie c k ie g o w szkole h a n d lo w e j; prof. W ład y sław O rlicz w tej sam ej szkole uczył ra c h u n k ó w k u p ie c k ic h , p o d o b n ie jak prof. A u g u st Z ierhoffer, u c z e ń prof. E u g e n iu sz a R o m era 35. A le n a jw ię k sz ą - w y d aje się - rolę w p r z e tr w a n iu in teligencji lw ow skiej, w ty m u n iw e rs y te c k ie g o ś ro d o w isk a n a u k o w e g o , o d e g ra ł In s ty tu t B ad ań n a d T y fu sem P la m is ty m prof. R udolfa W eigla, k tó ry w y tw a rz a ł sz c z e p io n k i p rz e c iw ty fu so w e . W in s ty tu c ie ty m ok. 2 ty sięcy osób z n a la z ło z a tr u d n ie n ie w c h a ra k te rz e „ k a rm ic ie li w szy", lab o ran tó w , p re p a ra to ró w ; o tr z y m a ły z a ra z e m a u sw e is i d o d a tk o w e p rz y d z ia ły ż y w n o ś c i36. Tutaj z a tr u d n ie n i byli m .in .:p ro f. S tefan B anach, prof. E u g e n iu sz R om er, prof. S e w e ry n K rz e m ie n ie w sk i, prof. S ta n isła w H u b e rt, prof. M ie czy sław K re u tz , prof. K a z im ie rz S em b rat, a ta k że Z b ig n ie w H e rb e rt (pisarz), S ta n is ła w S k ro w a c z e w sk i (k o m p o zy to r), A n d rz e j S zczep k o w sk i (aktor) czy M iro sław Ż u ła w sk i (p isa rz i d y p lo m a ta )37. To s k ro m n e „ p o czu cie b e z p ie c z e ń s tw a " p rz y n a jm n ie j u ła tw ia ło życie w ielu p ro fe so ro m i lw ow skiej m ło d z ie ż y w w a r u n k a c h c ią g ły ch represji.
Z c h w ilą z a m k n ię c ia U n iw e rs y te tu , jeszcze w lip cu 1941 ro k u , p rz y b y ł do L w ow a C zesła w W ycech, d y re k to r D e p a rta m e n tu O św ia ty i K u ltu ry D e le g a tu ry R z ą d u n a Kraj. O d b y ł m .in. s p o tk a n ie z prof. E d m u n d e m B u lan d ą, b y ły m re k to re m UJK, k tó ry o d 1939 ro k u c z y n n ie z a a n g a ż o w a n y był w d z ia ła ln o ść k o n s p ir a cy jn ą, w ty m ta k ż e w tajne n a u c z a n ie . T eraz prof. B u la n d a u p o w a ż n io n y z o sta ł p rz e z W ycecha d o k o o rd y n o w a n ia p ra c k o n s p ira c y jn e g o sz k o ln ic tw a w y ż sz e g o n a te re n ie L w ow a38. Je d n o c z e śn ie u z g o d n io n o , że prof. B u lan d a w ra z z prof. A u g u s te m Z ie rh o fferem p o d e jm ą w s p ó łp ra c ę z o rg a n iz o w a n y m w ó w czas p rz e z prof. S te fan a P ień k o w sk ie g o D z iałem N a u k i i Szkół W yższy ch D e p a rta m e n tu O ś w ia ty i K u ltu ry 39. P o d k re ślić nale ży , że k ied y z o rg a n iz o w a n a z o sta ła p o d z ie m n a O k rę g o w a K om isja O ś w ia ty i K u ltu ry w e Lw ow ie, to n ie p o d le g a ły jej k o m p e te n c jo m s p ra w y z w ią z a n e ze sz k o ln ic tw e m w y ż s z y m 40.
Jeszcze w lip cu 1941 ro k u , z a n im prof. E d m u n d B u la n d a w sp ó łp ra c u ją c y o d 1940 ro k u z p p łk . E m ilem M a c ie liń sk im , k o m e n d a n te m lw o w sk ieg o O k rę g u , a n a s tę p n ie O b s z a ru ZW Z, objął fu n k c ję O k ręg o w eg o D elegata R ząd u w e L w ow ie (n astąp iło to 5 s ie rp n ia 1941 roku), ro z p o c z ą ł p rz y g o to w a n ia zm ierzające d o re a k ty w o w a n ia w k o n sp ira c ji ta jn e g o U n iw e rsy te tu Jan a K a z im ie rz a. O d b y ł w ó w c z a s w iele s p o tk a ń z o s ta tn im i p rz e d w o je n n y m i d z ie k a n a m i: W y d ziału
35 Z. S. O lesiak, op.cit., s. 53-54.
36 Lwowskie środowisko naukowe... (D yskusja: Prof. K azim ierz M atusiak, Prof. W aldem ar Voise), s. 111-112,146-147.
37 Ks. J. N iem iec, W iem , że naszego zaufania nie zawiódł. Ksiqdz H enryk M osing (1910-1999)
- doktor nauk m edycznych, w: Pasterz i twierdza. Księga jubileuszowa dedykowana Księdzu Biskupowi fanowi O lszańskiem u, O rdynariuszow i Diecezji zu Kamieńcu Podolskim, pod redakcją
ks. Józefa W ólczań sk iego, K raków -K am ieniec P od olsk i 2001, s. 151. 38 Relacja prof. Jana H u lew icza . W zbiorach autora.
39 N auka Polska. Jej potrzeby, organizacja i rozw ój, t. XXV, 1947, s. 201. 40 Relacja dr. Jana G erlacha. W zbiorach autora.
116 JA N D R A U S
T eologicznego (ks. prof. Jan S tęp a - p.o. d ziek an ), P ra w a (prof. K a z im ie rz P rzy b y ło w sk i), H u m a n is ty c z n e g o (prof. Jerzy K uryłow icz) i M a te m a ty c z n o - P rz y ro d n ic z e g o (prof. A u g u s t Z ierhoffer)41. W o rg a n iz a c ji ty c h s p o tk a ń w s p o m a g a ł go prof. Z y g m u n t C z e rn y z W y d z ia łu H u m a n is ty c z n e g o . W z w ią z k u z ty m , że o s ta tn i p rz e d w o je n n y re k to r UJK, w y b ra n y w 1939 ro k u , prof. R o m a n L o n g ch am p s d e Berier, ro z strz e la n y zo stał n a W zgórzach W u leck ich (4 V I I 1941 r.), a p ro re k to r ks. prof. P io tr S tach w y je c h a ł ze L w ow a w lis to p a d z ie 1939 ro k u p o lik w id acji W y d z ia łu T eologicznego, re k to re m z o sta ł prof. E d m u n d B u la n d a , p o p r z e d n ik prof. R o m a n a L o n g c h a m p s d e B eriera n a s ta n o w is k u re k to ra , z a ś p r o re k to re m prof. Z y g m u n t C zerny, k tó ry p rz e d w ojną był d w u k r o tn ie d z ie k a n e m W y d z ia łu H u m a n is ty c z n e g o (1937-1939). O ciągłości trad y cji U n iw e rs y te tu Jan a K a z im ie rz a z a ś w ia d c z a li ta k ż e k o n sp ira c y jn i d z ie k a n i, w y b ra n i w c z e rw c u 1939 ro k u : p ro d z ie k a n ks. prof. Jan S tęp a (p.o. d z ie k a n ) n a W y d ziale T eo lo g icz n y m , prof. K a z im ie rz P rz y b y ło w sk i n a W y d z iale P raw a , prof. Jerzy K u ry ło w ic z n a W y d z iale H u m a n is ty c z n y m , p rof. A u g u s t Z ierh o ffe r n a W y d ziale M a te m a ty c z n o - P rz y ro d n ic z y m . N ieb aw em do łączy ł d o n ic h prof. Teofil Z a le w sk i, d z ie k a n W y d z ia łu L e k a rsk ie g o (od 1941). W ty m p o c z ą tk o w y m o k re sie o r g a n iz o w a n ia ta jn e g o U n iw e rs y te tu d u ż ą rolę o d e g ra ł p ro re k to r prof. Z y g m u n t C zern y , k tó ry d o c z a su s p ra w o w a n ia p rz e z prof. B u lan d ę s ta n o w isk a O k rę g o w e g o D e leg ata R zą d u RP, tj. d o s ty c z n ia 1942 ro k u , fa k ty c z n ie z a rz ą d z a ł p o d z ie m n y m i s t r u k t u ra m i U n iw e rs y te tu 42.
1. W y d zia ł T eo lo g iczn y
Z c h w ilą n a s ta n ia o k u p acji n iem ieck iej z n a c z n ie p o p ra w iły się w a r u n k i f u n k c jo n o w a n ia S e m in a riu m D u ch o w n e g o , a w ra z z n im W y d z ia łu T eologicznego. Ju ż w lip c u 1941 ro k u S e m in a riu m o d z y sk a ło sw ój d a w n y g m a c h , z n a c jo n a liz o - w a n y w 1939 ro k u p rz e z w ła d z e sow ieckie. Toteż 2 w rz e ś n ia ro z p o c z ę to k olejny ro k a k a d e m ic k i. P rz y ję to w ó w czas n ie ty lk o ty ch k a n d y d a tó w , k tó ry c h w 1939 ro k u o d e sła n o do dom ów , ale ró w n ie ż n o w y c h , w ty m z u k o ń c z o n ą d z ie się c io la t ką so w ieck ą. W ła d z e s e m in a ry jn e n ie z w a ż a ły n a fakt, że w m yśl r o z p o rz ą d z e n ia G G n ie w o ln o było o tw ie ra ć p ie rw sz e g o k u r s u d la a d e p tó w teo lo g ii; z e z w a la ło o n o je d y n ie n a d o k o ń c z e n ie p ro c e su k sz ta łc e n ia p rz y ję ty c h p r z e d 1939 ro k ie m 43. D o w ie d z ia w sz y się o ty m , w ła d z e n ie m ie c k ie 24 sty c z n ia 1942 ro k u w k ro c z y ły d o S e m in a riu m i n a k a z a ły o p u ścić g m a c h ty m a lu m n o m , k tó rz y n ie w y k a z a li się d o k u m e n te m p rz y ję c ia z 1939 ro k u , z w y ją tk ie m 5 0 -letn ieg o prof. F eliksa O ko.
41 W rozm ow ach tych n ie był rep rezen tow an y W ydział Lekarski. D ziek a n tego w y d zia łu w y b ra n y na kadencję 1939/1940, prof. W itold N o w ick i, ro zstrzela n y zo sta ł na W zgórzach W uleckich. Jego następcą zo sta ł prof. Teofil Z alew sk i (1872-1954), senator II RP III kadencji (1930-1935). K ierow ał on tajnym W yd ziałem Lekarskim .
42 Relacje prof. K azim ierza Przybyłow icza, ks. prof. A lfonsa Schletza. W zbiorach autora. 43 Ks. S. B izuń, op. cit., s. 124.
U n i w e r s y t e t Jana K a zim ie r za w e L w o w ie w la ta ch 1 9 3 9 -1 9 4 4 117 Je d n o c z e śn ie z a b ra n o n a p rz e s łu c h a n ie 4 a lu m n ó w , re k to ra ks. prof. S ta n isła w a F ra n k la i p ro re k to ra ks. dr. S ta n isła w a B izu n ia. C elem ty c h p rz e s łu c h a ń było p o tw ie r d z e n ie u p rz e d n ie g o d o n o su d o g e sta p o i u d o w o d n ie n ie ks. F ra n k lo w i w y g ło sz e n ia p a trio ty c z n e j m o w y d la k le ry k ó w p o d c z a s św ią t B ożego N a ro d z e n ia 1941 ro k u . W k o n se k w e n c ji ks. F ra n k i z o sta ł a re szto w an y . O d listo p a d a 1942 ro k u p rz e b y w a ł w s z p ita lu w ię z ie n n y m n a jp ie rw p rz y ul. B ilińskiego, p ó źniej n a Z a m a rs ty n o w ie . Tutaj 15 k w ie tn ia 1943 ro k u z o sta ł u w o ln io n y p rz e z o d d z ia ł AK i p o z o s ta w a ł w u k ry c iu . W y cieńczony p o b y te m w w ię z ie n iu w k ró tc e z a p a d ł n a g ru ź lic ę i 26 c zerw ca 1944 ro k u z m a rł w k la sz to rz e R efo rm a tó w w e Lw ow ie. P o c h o w a n y z o sta ł n a c m e n ta rz u Ja n o w sk im p o d n a z w is k ie m „Jan G lin ieck i"44.
Z c h w ilą a re s z to w a n ia ks. prof. F ra n k la w ła d z a d u c h o w n a n ie m ia n o w a ła n o w e g o re k to ra , lecz p o w ie rz y ła k ie ro w n ic tw o S e m in a riu m ks. dr. S ta n isła w o w i B iz u n io w i. N a to m ia s t abp. B olesław a T w ard o w sk ieg o jako k u ra to r re p re z e n to w a ł ks. p ro f. S ta n isła w S z u rek . D o p ie ro p o a re s z to w a n iu p rz e z S o w ietó w ks. B izu n ia ( 3 /4 1 1945) n o w y m re k to re m o d w rz e ś n ia 1945 ro k u z o s ta ł ks. prof. Jan S tęp a45.
O d ro k u ak ad e m ic k ieg o 1941/1942 w sk ład zie w y k ład o w có w W y d ziału T eologicznego nie zaszły w ięk sze zm iany. Po z a m o rd o w a n iu n a W zgórzach W u leck ich ks. dr. W ład y sław a K om ornickiego (4 V I I1941) i śm ierci ks. prof. S tefana L eo n a S k ib n iew sk ieg o (5 1 1942) n o w y m i w y k ła d o w c a m i zostali: ks. d r Franciszek K onieczny (teologia fu n d a m e n ta ln a ) i ks. d r M a ria n R echow icz (zastąpił prof. Bu landę). N a to m ia st od w rz e śn ia 1942 ro k u w y k ła d y z b ib listy k i objął O. W alenty P ro k u lsk i SJ. O d 1944 ro k u ks. K oniecznego zastą p ił ks. d r M ichał R ękas46.
E fek tem d z ia ła ln o śc i S e m in a riu m D u c h o w n e g o i W y d z ia łu T eologicznego w o k re sie o k u p a cji n iem iec k iej było p rz y jęcie s a k ra m e n tu k a p ła ń s tw a p rz e z 23 a lu m n ó w -s tu d e n tó w 47.
2. W y d z ia ł P ra w a
O rg a n iz o w a n ie tajn y ch s tu d ió w p ra w n ic z y c h ro z p o c z ę ło się w s ie rp n iu 1941 ro k u . Prof. K a z im ie rz P rz y b y ło w sk i, p ro w a d z ą c y w o k resie o k u p acji n ie m ieck iej k a n c e la rię a d w o k a c k ą w e sp ó ł z prof. W acław em O su c h o w sk im n a p lac u B e rn a rd y ń s k im w e L w ow ie48, n a w ią z a li k o n ta k ty z d w o m a d o c e n ta m i W y d zia łu P raw a: M a ria n e m W a lig ó rsk im i M a ria n e m Z im m e rm a n n e m , ta k ż e p ro w a
44 Ks. W. S zeteln ick i, op.cit., s. 148-172.
45 J. W ólczań sk i, Stępa Jan Piotr Paweł, S ło w n ik b iograficzny k atolicyzm u sp o łe c z n e g o w P olsce, t. 3, Lublin 1995, s. 86.
46 Ks. S. B izuń, op.cit., s. 124,163, 228. 47 Ks. W. S zeteln ick i, op.cit., s. 198-205.
48 Po areszto w a n iu ks. prof. S tan isław a Frankla, k ied y w p o ło w ie listop ad a 1942 roku w p ły n ą ł do Sądu S p ecjaln ego w e L w ow ie (Sondergericht in Lem berg) akt oskarżenia, na p rośb ę arcyb isk u p a lw o w sk ie g o i p rofesorów W yd ziału T eologiczn ego, obrońcą jego z o stał prof. K azim ierz P rzyb yłow sk i, Ks. S. B izuń, op.cit., s. 171-172.
118 JA N D R A U S
d z ą c y m i k a n c e la rie ad w o k ack ie . W szyscy czterej: P rzy b y ło w sk i, O su c h o w sk i, W alig ó rsk i i Z im m e rm a n n p o d jęli d a lsz e ro z m o w y z p rz e d w o je n n ą k a d rą n a u k o w ą W y d ziału P raw a. P u n k te m k o n ta k to w y m były ich k a n c e la rie a d w o k a c k ie 49. Je d n o c z e śn ie prof. P rz y b y ło w sk i za p o ś re d n ic tw e m W a ld e m a ra V oise50, p r z e d w o je n n e g o s tu d e n ta W y d z ia łu P ra w a UJK, a w la tach 1939-1941 U n iw e rs y te tu Iw an a F ran k i, z a a n g a ż o w a n e g o w d z ia ła ln o ść k o n sp ira c y jn ą , n a w ią z a ł k o n ta k t ze śro d o w isk ie m s tu d e n tó w W y d z ia łu P raw a. Ich p u n k te m k o n ta k to w y m b y ły ró w n ie ż w s p o m n ia n e k a n c e la rie a d w o k a c k ie 51.
W y d ział P ra w a k o n sp ira c y jn ą d z ia ła ln o ść ro z p o c z ą ł o d p a ź d z ie rn ik a 1941 ro k u . Z o rg a n iz o w a n a ju ż była k a d ra n a u k o w a , n a s tą p iły z a p isy s tu d e n tó w , u z g o d n io n e z o sta ły p ro c e d u ry o rg a n iz a c y jn e. Ł ą c z n ik ie m m ię d z y d z ie k a n e m a śro d o w isk ie m s tu d e n tó w był W a ld e m a r Voise. W y k ład y w k ilk u o so b o w y c h k o m p le ta c h o d b y w a ły się n ie ty lk o w k a n c e la ria c h ad w o k a c k ic h , ale ta k ż e w m ie s z k a n ia c h p ry w a tn y c h i p o m ie sz c z e n ia c h p a ra fia ln y c h 52. D o k u m e n ta c ję s tu d ió w i e g z a m in ó w p ro w a d z ił prof. P rzy b y ło w sk i. S tu d ia b y ły b e z p ła tn e , z a ś k a d ra n a u k o w a o trz y m y w a ła s k ro m n e w y n a g ro d z e n ie z f u n d u s z y p o d z ie m n e g o D e p a rta m e n tu O ś w ia ty i K u ltu ry za p o ś re d n ic tw e m O k ręg o w ej K om isji O ś w ia ty i K u ltu ry w e Lw ow ie. R o z d z ia łe m h o n o ra rió w n a k o n s p ira c y jn y m W y d z ia le P raw a z u p o w a ż n ie n ia re k to ra prof. B u la n d y zajm o w ał się doc. W in c e n ty S ty ś53. O d p a ź d z ie r n ik a 1943 ro k u , p o w y je ź d z ie doc. S ty sia do ro d z in n e g o H u so w a k. Ł ań cu ta, o b o w ią z k i te p rzejął d z ie k a n , prof. K a z im ie rz P rz y b y ło w sk i54.
W skład k a d ry naukow ej n a tajnym W ydziale Praw a UJK w latach 1941-1944 w chodzili: prof. K azim ierz Przybyłow ski - d ziek an (praw o cyw ilne), prof. Juliusz M akarew icz (praw o k arne, filozofia praw a), prof. W acław O suchow ski (praw o rz y m skie), doc. M aria n Z im m e rm a n n (praw o adm inistracyjne), doc. M arian W aligórski (p ro ced u ra cyw ilna), doc. W ojciech H ejnosz (historia p raw a polskiego), prof. Leon H alb a n (praw o kanoniczne), doc. S tanisław H u b e rt (praw o narodów ), doc. W incen ty Styś (ekonom ia i skarbow ość), prof. Jan C zekanow ski (statystyka), doc. W ilh elm R appe (praw o adm inistracyjne), prof. A n to n i W ereszczyński (praw o polityczne) z Politechniki Lwowskiej, prof. T adeusz Bigo (praw o publiczne), d r S tanisław P ław ski (praw o karne), m g r A d am R adziszow ski (praw o cy w iln e i handlow e), m g r A d a m O stro w sk i - O k ręg o w y D elegat R ządu RP w e Lw ow ie od m arca do lipca 1944 ro k u (teoria praw a)55.
49 Relacja prof. K azim ierza P rzyb yłow sk iego. W zbiorach autora. 50 W aldem ar V oisé p o w ojn ie był p rofesorem PAN.
51 Relacja prof. K azim ierza P rzyb yłow sk iego.
52 Relacja prof. Stan isław a H uberta. W zbiorach autora. 53 Relacja prof. W acław a O su ch o w sk ieg o . W zbiorach autora. 54 Relacja mgr. A dam a R a d ziszo w sk ieg o . W zbiorach autora.
55 Relacje: prof. K azim ierza P rzyb yłow sk iego, prof. S tan isław a H uberta, prof. W acła w a O su ch o w sk ieg o .
U n iw e r s y te t Jana K a z im ie r z a w e L w o w ie w la ta ch 1 9 3 9 -1 9 4 4 119
N a k o n s p ira c y jn y c h k o m p le ta c h W y d z ia łu P ra w a stu d io w a ło p o n a d 55 stu d e n tó w . D o n a jw y b itn ie jsz y c h w ó w c zas a b so lw e n tó w - z d a n ie m prof. K. P rz y b y ło w sk ie g o - n ależeli: W a ld e m a r Voise, p ó ź n ie jsz y p ro fe so r Polskiej A k a d e m ii N a u k w W arszaw ie, M ieczy sław S o śn ia k (obronił p racę m a g is te r sk ą 13 VI 1944), p ro fe so r n a U n iw e rsy te c ie Ś ląskim , Jerzy C h o d o ro w sk i, p ro fe so r U n iw e rs y te tu W ro cław sk ieg o i B ronisław P ilaw sk i, p ro fe so r P o lite c h n ik i W ro cław sk iej56.
O bok s tu d ió w p ra w n ic z y c h p rz y ta jn y m W y d z iale P ra w a fu n k c jo n o w a ło ta k ż e k o n sp ira c y jn e S tu d iu m D y p lo m a ty c z n e 57. W y k ład y i ć w ic z e n ia z p o s z c z e g ó ln y ch p rz e d m io tó w p ro w a d z ili n ie ty lk o p ro fe so ro w ie i d o cen ci z W y d z ia łu P raw a, ale ta k ż e p ro fe so ro w ie z in n y c h w y d z ia łó w fu n k cjo n u jący ch w k o n s p ira cji. G e o g rafię g o s p o d a rc z ą w y k ła d a ł prof. A u g u s t Z ierhoffer, d z ie k a n W y d z ia łu M a te m a ty c z n o -P rz y ro d n ic z e g o , h isto rię p o lity c z n ą prof. K a z im ie rz H a rtleb , h i sto rię sp o łe c z n ą i g o s p o d a rc z ą doc. S tefan Inglot, h isto rię d y p lo m a cji doc. C z e sław N a n k e (w szyscy z W y d z ia łu H u m a n isty c z n e g o ), za ś le k to ra ty języ k ó w o b cy ch p ro w a d z ili: prof. Jerzy K u ry ło w icz, prof. Z y g m u n t C zerny, M u h a m m e d Bej S ad y k A g a b e k z a d e h (p rz e d w o je n n y lek to r języ k ó w w sc h o d n ic h )58.
N a ta jn y m W y d zia le P ra w a UJK p rz e p ro w a d z o n o ta k ż e 3 p rz e w o d y d o k to r skie. W d n iu 30 m a rc a 1944 ro k u p r z e d k om isją ds. p rz e w o d u d o k to rsk ie g o w sk ła dzie: p rz e w o d n ic z ą c y : prof. M arceli C h la m ta c z , czło n k o w ie: prof. K a z im ie rz P rz y b y ło w sk i - p ro m o to r, prof. W acław O su ch o w sk i, doc. M a ria n W aligórski, w m ie s z k a n iu prof. C h la m ta c z a o b ro n ił p racę d o k to rsk ą B ronisław W alaszek, p ó ź n ie jsz y p ro fe so r UJ (zm. w 1974 roku). D ru g im d o k to re m n a u k p ra w n y c h zo sta ł F ra n c iszek Z a c h a ria s iew ic z . O b ro n a o d b y ła się 5 s ie rp n ia 1944 ro k u p rz e d k o m i sją w sk ład zie: prof. M. C h la m ta c z , prof. K. P rzy b y ło w sk i, prof. W. O su ch o w sk i, doc. W ilh e lm R ap p e. T rzecim d o k to re m z o sta ł Józef P iech o ck i (tem at: „ K o n tra k t k u p n a -s p rz e d a ż y w p o lsk im p ra w ie p rz e d ro z b io ro w y m "). P ro m o to re m tej p ra c y był prof. P rz e m y sła w D ąbkow ski. N ie p rz e p ro w a d z o n o p rz e w o d u d o k to rsk ie g o T a d e u sz o w i Z a w isto w sk ie m u (p ro m o to r: prof. P. D ąbkow ski), g d y ż n ie zgłosił się n a ry g o ro z a d o k to rsk ie. P rz e d ło ż o n a z o sta ła jeszcze je d n a p ra c a d o k to rsk a , ale o trz y m a ła n e g a ty w n e recenzje. N ależy p o d k re ślić , że p ro fe so ro w ie M. C h la m ta c z i P. D ąb k o w sk i n ie u c z e stn ic z y li w tajnych s tu d ia c h p ra w n ic z y c h i d y p lo m a ty c z ny ch , lecz z a p ra s z a n i b yli ty lk o w sk ład kom isji ds. p rz e w o d ó w d o k to rsk ic h 59.
56 Relacja prof. K azim ierza P rzyb yłow sk iego.
57 Przed 1939 r. p rzy W y d zia le Prawa UJK d zia ła ło S tu d iu m D y p lo m a ty czn e (z pra w em w y d a w a n ia d y p lo m ó w m agistra nauk d yp lom atyczn ych ), p o w o ła n e i kierow an e p rzez prof. L udw ika Ehrlicha, S tu d iu m Sądow e, S tu d iu m A d m in istracyjn e i Skarbow e, Stu d iu m E konom iczne; Spis w ykładów w roku akademickim 1938/1939, U n iw ersy tet Jana K azim ierza w e L w ow ie, L w ów 1938, s. 15-27.
58 Relacja prof. K azim ierza P rzyb yłow sk iego. 59 Relacja prof. K. P rzyb yłow sk iego.
120 JA N D R A U S
3. W y d zia ł H u m a n isty c z n y
W y d ział H u m a n is ty c z n y UJK - u tw o rz o n y w 1924 ro k u w w y n ik u p o d z ia łu d a w n e g o W y d z ia łu F ilozoficznego n a W y d ział H u m a n is ty c z n y i M a te m a ty c z n o -P rz y ro d n ic z y 60 - był n a jw ię k sz ą s tr u k tu r ą p rz e d w o je n n e g o U n iw e rs y te tu . P o zo stał n ią ró w n ie ż w ra m a c h tajnego UJK.
O rg a n iz a c ję ta jn e g o W y d z ia łu H u m a n is ty c z n e g o p r z e p r o w a d z ił d z ie k a n , prof. Je rz y K u ry ło w ic z . P o d c z a s s p o tk a n ia w m ie s z k a n iu p ro f. Z d z is ła w a S tie b e ra z u d z ia łe m p ro f. Z y g m u n ta C z e rn e g o , p ro f. W ito ld a T a sz y c k ie g o i prof. K a z im ie rz a A jd u k ie w ic z a u s ta lo n o s p ra w y o rg a n iz a c y jn e o r a z p r z e d y s k u to w a n o lo k a liz a c ję w y k ła d ó w i se m in a rió w . R e g u la rn e s tu d ia n a W y d z ia le H u m a n is ty c z n y m ro z p o c z ę ły się o d p a ź d z ie r n ik a 1941 r o k u 61. J e d n a k ż e o k a z a ło się, że k ilk u p ro fe s o ró w z w ła sn e j in ic ja ty w y p o d ję ło ta jn e w y k ła d y i s e m in a r ia ju ż w lip c u 1941 ro k u . P rz y k ła d e m była doc. S te fa n ia S k w a rc z y ń s k a , k tó ra w e w ła s n y m m ie s z k a n iu p ro w a d z iła k o m p le t s tu d e n tó w p o lo n is ty k i o r a z s e m in a riu m p t. „ H is to ry c z n y m s z la k ie m te o rii lite r a tu r y " d la p rz y s z ły c h a s p ir a n tó w d o d o k to ra tu . Jej d z ia ła ln o ś ć p o d k o n ie c w rz e ś n ia 1941 ro k u w łą c z o n a z o s ta ła do ta jn e g o W y d z ia łu H u m a n is ty c z n e g o 62. W ty m s a m y m c z asie p o d p o r z ą d k o w a n e z o s ta ły k o n s p ira c y jn e zajęc ia z fo n e ty k i doc. M a rii D łu sk ie j63, in d y w id u a ln e s e m in a r ia p ro f. S ta n is ła w a Ł e m p ic k ie g o z h is to rii k u ltu r y i p ro f. K a z im ie rz a H a rtle b a 64.
O d p a ź d z ie r n ik a 1941 ro k u około 100 s tu d e n tó w p o d jęło tajne r e g u la r n e s tu d ia filologiczne, h isto ry c z n e , filozoficzne o ra z m u z y k o lo g ic z n e . W ykłady, ć w ic z e n ia i s e m in a ria w k ilk u o so b o w y c h g ru p a c h o d b y w a ły się w m ie s z k a n ia c h p r y w a tn y c h , w k la sz to ra c h , p ara fia ch , w p o m ie s z c z e n ia c h M u z e u m B a w o ro w sk ic h i O sso lin e u m . N ajw ięcej s tu d e n tó w było n a s tu d ia c h filo lo g iczn y ch 65.
Z ajęcia d y d a k ty c z n e n a s tu d ia c h filologicznych p ro w a d z ili: p ro f. Jerzy K u ry ło w ic z (języ k o zn aw stw o ), prof. S ta n isła w Ł e m p ick i (h isto ria k u ltu ry ), prof. E u g e n iu sz K u c h a rsk i (lite ra tu ra ro m a n ty z m u ), prof. W itold T a sz y ck i (g ra m a ty k a h isto ry c z n a ), prof. R y sz ard G a n sz y n ie c (lite ra tu ra i języ k śre d n io w ie c z a ), prof. Z d z isła w S tie b e r (dialektologia), doc. S tefan ia S k w a rc z y ń s k a (teo ria lite ra tu ry , lite ra tu ra p o w sz e c h n a ), prof. K a z im ie rz K o lb u szew sk i (lite ra tu ra polska), prof. Z y g m u n t C z e rn y (lite ra tu ra ro m a ń sk a ), prof. Jerzy K o w alsk i ( lite ra tu ra k la sy cz n a, łacina), prof. Jerzy M a n te u ffe l (lite ra tu ra k la sy c z n a , greka), doc. M a ria
60 Kronika U niw ersytetu Jana Kazimierza we Lwowie za rok szkolny 1924/25, stanowiąca spra
wozdanie Rektora i Dziekanów, U n iw ersy tet Jana K azim ierza, L w ów 1925, s. 118.
61 Relacja M arii Taszyckiej (żony prof. W itolda T aszyckiego). W zbiorach autora. 62 Relacja prof. S tefan ii Skw arczyń sk iej. W zbiorach autora.
63 Relacja prof. M arii D łuskiej. W zbiorach autora. 64 Relacja ks. prof. A lfo n sa Schletza. W zbiorach autora. 65 Relacja prof. Janiny G arbaczow skiej. W zbiorach autora.
U n iw e r s y te t Jana K a z im ie r z a w e L w o w ie w la ta ch 1 9 3 9 -1 9 4 4 121
D łu sk a (fonetyka), d r Ja n in a G a rb a c z o w sk a - a sy ste n t prof. Ju liu sz a K lein era66 (h isto ria lite r a tu r y polskiej), d r W ład y sław F lo ry a n (teoria i h is to ria lite ra tu ry polskiej) o ra z d r T a d e u sz L ew ick i - o rie n ta lis ta (lite ra tu ra i języ k a ra b sk i)67, p rz e d w o jn ą a s y s te n t prof. K o n sta n te g o C h y liń sk ie g o 68. W e w rz e ś n iu 1942 ro k u za u k r y w a n ie osó b p o s z u k iw a n y c h p rz e z g e sta p o a re sz to w a n y z o sta ł prof. K a z im ie rz K o lb u sz e w sk i i w y w ie z io n y d o o b o zu z a g ła d y n a M a jd a n k u , g d z ie 20 lu teg o 1943 ro k u z m a r ł n a ty fu s p la m isty , w p rz e d d z ie ń w y k u p ie n ia go p rz e z k o n s p ira c y jn e ś ro d o w is k o n a u k o w e L w ow a69. W ty m sa m y m 1942 ro k u w y je c h a ł ze L w ow a d o W a rsz a w y prof. Jerzy M an teu ffel, g d z ie k o n ty n u o w a ł d z ia ła ln o ść n a ta jn y m U n iw e rsy te c ie W arsz a w sk im (1942-1944). P o d c z a s p o w s ta n ia w a r sz a w sk ie g o w 1944 ro k u p o w ró c ił d o Lw ow a, o k u p o w a n e g o ju ż p rz e z A rm ię C z e rw o n ą , i d o p o ło w y 1945 ro k u p ra c o w a ł n a re a k ty w o w a n y m U n iw ersy tec ie im . Iw a n a F ra n k i, a n a s tę p n ie w y je c h a ł d o W rocław ia. N a to m ia st w 1943 ro k u o p u śc ił L w ów prof. Je rzy K ow alski (w y jech ał d o W arszaw y), z a g ro ż o n y a re s z to w a n ie m z a w s p ó łp ra c ę z p o lsk im p o d z ie m ie m (ps. „ A g a m e m n o n ")70.
T ajne s tu d ia h is to ry c z n e z u p o w a ż n ie n ia prof. Jerzego K u ry ło w ic z a z o r g a n i z o w a ł i k o o rd y n o w a ł doc. S te fan Inglot. W y k ład y i s e m in a ria w z a k re sie h isto rii p ro w a d z ili: p ro f. K a z im ie rz H a rtle b (h isto ria k u ltu ry ), prof. E d m u n d B u lan d a (ar cheologia), p ro f. Teofil M o d e lsk i (h isto ria śre d n io w ie c z n a ), prof. Jerzy M a n te u ffe l - filolog k la sy c z n y (h isto ria sta ro ż y tn a ), doc. K arol M a le c z y ń sk i (n a u k i p o m o c n ic z e h isto rii), doc. C zesław N a n k e (h isto ria n o w o ż y tn a ), doc. B ro n isław W ło d a rsk i (dzieje Rusi), doc. S tefan In g lo t (h isto ria sp o łe c z n a i g o sp o d arcza ), d r M a ria n H a is ig (ćw iczen ia z h isto rii śre d n io w ie c z n ej), d r Ew a M a le c z y ń sk a (m e to d y k a i d y d a k ty k a h isto rii). Po w y je ź d z ie w 1942 ro k u prof. Jerzeg o M a n te u ffla d o W a rs z a w y w y k ła d y z h isto rii s ta ro ż y tn e j p rz e ją ł doc. K a z im ie rz M ajew ski (archeolog), a s y s te n t prof. E d m u n d a B u la n d y 71. W 1943 ro k u do g ro n a tajnych w y k ła d o w c ó w d o łączy ł prof. R o m an G ró d e c k i z U n iw e rs y te tu Jagiellońskiego, k tó ry o k re s o k u p ac ji s p ę d z ił w e Lw ow ie, p racu jąc w B ibliotece im . O sso liń sk ich . W y k ła d a ł o n h is to rię ś re d n io w ie c z n ą , w sp o m ag ając ch o ru jąc eg o w ó w czas prof. Teofila M o d e lsk ie g o 72. N a to m ia st w y k ła d y z z a k re s u h isto rii s z tu k i p ro w a
66 Prof. J. Kleiner z chw ilą nastania okupacji niemieckiej ukryw ał się, a wkrótce w yjechał ze Lwowa. Osiadł w majątku Fudakowskich w Krasnobrodzie, gdzie prow adził tajne nauczanie.
67 P ra w d o p o d o b n ie u c z e stn ic z y li także: dr Stefan K aw yn , dr P rzem ysław Z w oliń sk i, dr Stefan H rabec. Relacja Janiny G arbaczow skiej.
68 Relacje: prof. S. Skwarczyńskiej, prof.J. Garbaczowskiej, Marii Taszyckiej, prof. Marii Dłuskiej, Ireny Lewickiej. W zbiorach autora; prof. K. Chyliński zmarł 5 II1939 roku w e Lwowie.
69 Relacja prof. S. S kw arczyńskiej.
70 Relacja s. M arii Stelli Trzecieskiej; J. Ł anow ski, W sponm ienie o Jerzym Kowalskim, „Śląski K w artaln ik H isto ry czn y Sobótka", 1997, nr 3-4, s. 278.
71 Relacja prof. Stefana Inglota. W zbiorach autora; A. Podraża, Lwowskie środowisko na
ukowe..., s. 53-54.
![„Dzieje parafii Wniebowzięcia NMP na tle rozwoju Łodzi”, Piotr Zwoliński, Łódź 1998 : [recenzja]]()