Sekcja Zachodnia Departamentu Informacji i Prasy Delegatury Rządu RP : zarys struktury organizacyjnej i działalności (wrzesień 1942 - lipiec 1944 r.)

(1)

Sekcja Zachodnia Departamentu

Informacji i Prasy Delegatury Rządu

RP : zarys struktury organizacyjnej i

działalności (wrzesień 1942 - lipiec

1944 r.)

Pamięć i Sprawiedliwość 4/2 (8), 269-294

2005

(2)

Sekcja Zachodnia Departamentu

Informacji i Prasy Delegatury

Rządu RP — zarys struktury

.

' ' I ' l l

* *

organizacyjnej i działalności

(wrzesień 1942—lipiec 1944 r.)

Korzenie

Sekcja Z a c h o d n ia , w yspecjalizow ana k o m ó rk a D e p a rta m e n tu Info rm acji i Prasy D elegatury R ządu, została u tw o rz o n a na przełom ie sierpnia i w rześnia 1942 r. w w yniku spotkania ustępującego głów nego delegata rządu dla G en eral nego G ubernatorstw a, C yryla Ratajskiego „W artskiego”, ze Stanisław em Kauzi- kiem „D ołęgą”, d yrektorem DI, oraz K iryłem Sosnow skim „K o nradem ”, działa czem podziem nej organizacji „O jczy zn a”, k tó ry do stycznia 1941 r. p ełn ił kierow nicze funkcje w poznańskim Biurze G łów nej D elegatury R ządu dla ziem w cielonych do III Rzeszy, a następnie - po w ysiedleniu do G G - kiero w ał zespo łem in fo rm ac y jn o -p ro p ag a n d o w y m działającym przy biu rze p rzed staw iciela G D Z W w W arszawie (późniejszym Biurze Z a c h o d n im )1.

Z esp ó ł ten został stw orzony przez „O jczyznę” w G G już na początku 1940 r. K ierow nictw o organizacji przyw iązyw ało szczególną wagę do działalności d o k u m entacyjnej, inform acyjnej i p ro p a g a n d o w e j2. O rg a n iz a to r zesp ołu , E d m u n d M ęclew ski „A n d rzej”, tak określił jego cele: „Prasa p o d z ie m n a w y d a w an a w [Warszawie] [...] oglądała okupację oczym a w arszaw skim i i p atrzyła n a nią przez rzeczywistość „w arszaw sko-gubernialną” [...]. O k u p a n t n a ziem iach w cie lonych [...] pro w adził [...] inny styl i typ okupacji, [...] zupełnie inne stosow ał

1 B iblioteka K órnicka [dalej: BK], Spuścizna K. S osnow skiego, 11 2 9 9 /2 , K. S osnow ski, N o ta tk i, rk p s, b .d ., b .p .; Spraw ozdanie z okresu pierw szego ro z w o ju „ O jc zy zn y ” [w:] „ O jc zy zn a ” 1 9 3 9 

- 1 9 4 5 . D o k u m e n ty . W sp o m n ien ia . P u b licysty ka , red . Z . M azu r, A. P ietro w icz, Poznań 2 0 0 4 , s. 177.

Szerzej o B iurze Z a c h o d n im zob. G. G ó rsk i, Z ie m ie zach o d n ie i p ó łn o cn e w p lanach K G Z W Z -A K

1 D elegatury R zą d u na Kraj. D zieje Biura Z a chodniego i W ojskow ej A d m in istra cji Z ie m N o w y c h w latach 1 9 4 0 -1 9 4 4 , „ S o b ó tk a ” 1 9 8 9 , n r 3, s. 3 8 3 - 3 9 3 ; W. G rab o w sk i, Polska tajna adm inistracja c yw iln a 1 9 4 0 -1 9 4 5 , W arszaw a 2 0 0 3 , s. 1 8 8 -1 9 0 , 2 2 6 -2 2 9 .

2 J.J. N ik isch , O rganizacja „ O jczyzn a ” w latach 1 9 3 9 -1 9 4 5 , „Więź” 1 9 8 5 , n r 10/12, s. 191, 192, 194, 1 9 7 -1 9 9 ; E. M ęclew ski, K ieru n ek O dra i N y sa , „ K ro n ik a W ielk o p o lsk a” 1 975, n r 2 /3 , s. 39, 4 2 - 4 5 ; S p ra w o zd a n ie z okresu p ierw sze g o r o z w o ju „ O ” [w:] „ O jc z y z n a ”..., s. 1 7 6 ; D z ia ła ln o ś ć

(3)

2 7 0

metody. Trzeba więc było inform ow ać społeczeństw o Polski centralnej o tych zie miach, ich losie, walce i m ęczeństw ie. Trzeba było rów nież te ziemie inform ow ać o życiu, walce i m ęczeństw ie Polski centralnej, o spraw ach wojny [...], o polityce m iędzynarodow ej, działaniach bojow ych żołnierza polskiego, działaniach em igra cyjnego rządu polskiego. [...] Przez inform ację odtw arzać chcieliśmy więź n a ro dow ą przeciętą granicą, przez propag andę zaś wyjaśniać cele okupanta, jego p e r fidne m etody i m etodę w alki tam tej, odciętej części organizm u n aro d o w eg o ”3.

O d 1942 r., w obec rozbicia kierow niczych stru k tu r G D Z W przez gestapo, na Biuro Z ach o d n ie spadło zadanie o d tw arzan ia siatki adm inistracji państw ow ej w Poznańskim i kierow ania nią. Jednocześnie b iu ro k o o rd y n o w ało działalność delegatów okręgow ych z ziem w cielonych do Rzeszy, pom agało w organizow a niu dla nich łączności i służby inform acyjnej. W arunki stw orzone przez o k u p an ta spraw iły bow iem , że delegaci ci przenosili się do Warszawy, gdzie m ieli - m i m o w szystko - lepsze w aru n k i pracy konspiracyjnej4.

W zrosła w związku z tym rola zespołu inform acyjno-propagandow ego, k tó re go kierow nictw o objął w lutym 1941 r. Sosnowski. Działalność nabierała rozm a chu, pow iększała się liczba w spółpracow ników . Znaleźli się w śród nich: Stanisław Roskosz „Franek”, Alojzy M ęclewski „W iktor”, Zbigniew Sadkowski „Zbyszek”, Tadeusz Kraszewski „M arek ”, Alojzy Targ „M arcin”, Zbyszko B ednorz „Józek”, Teodor Biniaś „F lorek”, M aria Błażowska „M aryca”, M arian Ewert-Krzem ieniew- ski „Sławek”, M ieczysław Kolbusz „M ietek”, Józef Ryszka „Szczepon”, Irena Kę dzierska „Wanda”, W łodzim ierz W nuk ,W acek”, Franciszek M yszkowski „O kuli sta”, R om an Stefański „R och”, A ntoni Spandow ski „M ichał”, Dionizy W esołek „Sm ętek”, E dw ard Serwański „M ietek”, Aleksander Rogalski „Remigiusz”5.

W chw ili p ow stania SZ DI do pracy stanął w ięc spory zespół ludzi z n iem a łym dośw iadczeniem w działalności konspiracyjnej, ale przede w szystkim dobrze

O m egi p o za ra m a m i o rg a n iza cyjn ym i [w:] „ O jc zy zn a ”..., s. 1 8 2 -1 8 6 . Szerzej o działalności infor-

m acy jn o -d o k u m en tacy jn ej „ O ” zob. A. P ietrow icz, D zia ła ln o ść in fo rm a cyjn a i d o k u m en ta c yjn a

G łó w n e j D elegatury R zą d u RP dla zie m po lskich w cielo n ych d o R zeszy (1 9 4 0 -1 9 4 1 ) [w:] D zia ła l n o ść in fo rm a cyjn a Polskiego Państw a P odziem nego, red . W. G rabow ski, W arszaw a 2 0 0 3 , s. 4 2 -5 7 .

3 E. M ęclew ski, K ierunek O dra..., s. 44.

4 P ism o S. Tabaczyńskiego do M in istra Spraw W ew n ętrzn ych [w:] „ O jc zy zn a ”..., s. 6 2 - 6 3 ; W G ra bow ski, Polska tajna a d m inistracja..., s. 1 0 6 -1 0 8 , 1 8 8 , 189, 2 9 2 , 3 1 4 , 3 1 5 , 3 2 0 ; K. Przybyszew ski, A. Z ak rzew sk a, A n tc z a k A n to n i [w:] S ło w n ik biograficzny konspiracji p o m o rskie j 1 9 3 9 -1 9 4 5 , t. 3, red . A. Z ak rzew sk a , E. Z aw ack a, T o ru ń 199 7 , s. 2 6 - 2 7 ; B. C h rzan o w sk i, C yw iln e s tru k tu ry Pol

skiego Państw a P odziem nego na P om orzu w latach 1 9 3 9 -1 9 4 5 [w:] Terenow e s tru k tu ry D elegatury R zą d u R zeczp o sp o litej Polskiej na Kraj 1 9 3 9 -1 9 4 5 . M a teria ły X I sesji n a u k o w ej w T oruniu w dn iu 17 listopada 2 0 0 1 r., red . G. G ó rsk i, T oruń 2 0 0 2 , s. 132, 133; M . Starczew ski, Polskie P aństw o Pod zie m n e na Śląsku w latach 1 9 3 9 -1 9 4 5 [w:] G ó rn y Śląsk i G órnoślązacy w II w o jn ie św ia to w ej, red.

W W rzesiński, B ytom 1 997, s. 18, 19; W B ren d a, D elegatura R zą d u na Kraj na p ó łn o c n y m M a z o w 

szu [w:] Terenow e s tru k tu ry ..., s. 168, 169; E. Serw ański, W kręgu m y śli zachodniej. W sp o m n ien ia i za p iski W ielkopolanina, P oznań 2 0 0 3 , s. 1 0 2 -1 1 4 .

5 BK, S puścizna K. Sosnow skiego, 1 1 2 9 9 /2 , K. Sosnow ski, N o ta tk i, rk p s, b .d ., b .p .; Z . B ednorz,

L a ta krecie i orło w e, W arszaw a 1 9 8 7 ; S. R oskosz, O książce dającej św ia d e ctw o p raw dzie [w:] „ O j c zy z n a ”..., s. 3 0 4 - 3 0 8 ; W W n u k , B yłem z W am i, W arszaw a 1 9 8 5 , s. 1 6 3 -1 6 5 , 169, 170; A. R ogal

ski, F ragm enty w sp o m n ień z lat o kupacji [w:] „ O jc zy zn a ”..., s. 2 9 8 - 3 0 0 ; T. K raszew ski, W sp o m n ie 

nia z działalności w „ O jc zy źn ie ” [w:] „ O jc zy zn a ”..., s. 2 5 4 - 2 5 7 ; E. Serw ański, W kręgu..., s. 100,

101; A. S pan d o w sk a, W ojna i okolice, W arszaw a 2 0 0 3 , s. 7 4 , 2 4 1 ; E. M ęclew ski, K ieru n ek O dra..., s. 4 4 - 4 7 ; Relacje: T. Biniasia, H . G ó rn ej, M . K olbusza, A. M ęclew skiego, w zb io rach a u to rk i.

(4)

przygotow anych m erytorycznie, posiadających szeroką w iedzę o specyficznych zagadnieniach ziem w cielonych, a jednocześnie osobiście głęboko zaangażow a nych w ich spraw y6.

Struktura organizacyjna i podstaw ow e zadania

Sekcja Z ac h o d n ia była działem Państw ow ej Służby Cywilnej. Praca w niej m iała „charakter ideowej służby żołnierskiej”. Z ad an iem sekcji było: „In fo rm o w anie C entrali i kraju o sytuacji na terenie Z[iem ] Z [achodnich] i Z[iem ] P[ostulow anych], p row adzenie p ropagandy bieżącej n a teren ach Z Z i Z P oraz o Z Z i Z P n a terenie reszty kraju, przygotow anie organizacyjne i m erytoryczne p ro p a gandy dla Z Z i Z P n a okres przełom u i odbudow y p ań stw a”. Szefa SZ m ianow ał i odw oływ ał dyrek to r DI. Z kolei szef SZ m ianow ał i odw oływ ał k ierow n ikó w w ydziałów 7. N a czele sekcji stali kolejno: Sosnowski (do sierpnia 1943 r.) i E d m u n d M ęclew ski (do lipca 1945 r.). N a użytek zew nętrzny stosow ano k ry p to nim „Piast-A ntena”, „ 6 0 0 6 ”, na w ew nętrzny - „ C h ro b ry ”8.

Jesienią 1942 r. SZ zatrudniała tylko sześć osób. W lutym roku następnego w pięciu wydziałach pracow ały 44 osoby (17 na etatach i 27 h on o ro w o )9. W ięk szość z nich nie przekroczyła 35. roku życia. Pod względem terytorialnym najlicz niej reprezentow ana była W ielkopolska i Śląsk. Typowy pracow nik SZ „z uwagi na swoje pochodzenie nie posiada oparcia naw et w jakiejś choćby najdalszej rodzinie. N ie m a dom u, często cały m ajątek ogranicza się do rzeczy, jakie m a n a sobie”10.

W początkach 1943 r. w ykształciły się wszystkie w ydziały SZ. Były to: W y dział O rganizacyjny (O rg., „ 1 0 0 ”), Służba Inform acyjna (Si, „ 2 0 0 ”), W ydział Prac P rogram ow ych (Pp, „ 3 0 0 ”), W ydział P ropagandy Bieżącej (Pb, „ 4 0 0 ”), W y dział P raw no-M obilizacyjny (M ob., „ 5 0 0 ”)11.

Latem 1943 r. z części W ydziału Pb utw orzona została now a kom órka z zada niem w ydaw ania ogólnopolskiej agencji inform acyjno-problem owej „Kraj” (oficjal nego organu pełnom ocnika rządu). O trzym ała on a nazwę Sekcja Inform acyjno-Pro- pagandow a12 i została bezpośrednio podporządkow ana dyrektorow i DI. N a czele SIP stanął dotychczasowy kierow nik SZ, Sosnowski. Sekcja Z achodnia i SIP blisko

6 Por. B. C h rzan o w sk i, C yw iln e s tru k tu ry ..., s. 152.

7 AA N, D eleg atu ra R ządu n a Kraj [dalej: D R ], 2 0 2 /III-1 3 5 , R egulam in S Z n a okres konspiracyjny, [przed 1 III 1943 r.], k. 1 1 6 -1 1 8 ; Szerzej o DI zob. W G rab o w sk i, Polska tajna a dm inistracja..., s. 2 1 5 - 2 3 6 ; id em , D e p a rta m e n t In fo rm a cji i D o k u m e n ta c ji D elegatury R zą d u RP na Kraj [w:] D z ia 

ła ln o ść in fo rm a c yjn a ..., s. 1 3 -4 1 .

8 A IP N , R ząd RP n a em igracji [dalej: R ząd RP], t. 3 4 4 , P olecenie służbow e p o d p isa n e p rzez sek re tarz a SZ , b .d ., k. 3.

9 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 4 8 , S p raw o zd an ie z p ra c S Z za czas od 1 X 1932 r. [19 4 2 r.] d o 1 III 1933 r. [1943 r.], k. 2 0 7 ; ib id em , 2 0 2 /III-1 3 7 , P relim in arz b u d żeto w y S Z n a g ru d z ie ń 1932 r. [1942 r.], k. 9, 10; W G rab o w sk i, Polska tajna adm in istra cja ..., s. 2 2 6 .

10 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 4 8 , S p raw o zd an ie z p ra c S Z za czas od 1 X 1932 r. [1942 r.] do 1 III 1933 r. [1943 r.], k. 2 0 7 .

11 Ibidem , Spraw ozdanie z p ra c SZ za czas od 1 X 1932 r. [1942 r.] do 1 III 1933 r. [1943 r.], k. 207.

12 A IPN, Rząd RP, t. 338, Z arys działalności C IN A (C IN O - C entrala Inform acyjno-P ropagandow a), b .d., b.p. Z ad an iem SIP było m .in. organizow anie sieci inform acyjnej w G G i n a W schodzie, przy g o to w yw anie i rozpow szechnianie m ateriałó w inform acyjno-propagandow ych o raz opracow yw anie ró żn e go rodzaju ra p o rtó w sytuacyjnych dla w ładz (W G rabow ski, Polska tajna adm inistracja..., s. 2 1 9 -2 2 2 ).

(5)

ze sobą w spółpracow ały13. Po w yodrębnieniu się SIP w SZ pracow ało n a etatach 25 osób 14. W kw ietniu 1944 r. SZ zatrudniała 26 etatow ych p racow nikó w 15.

Sekcja w spółpracow ała z szeregiem organizacji społecznych i politycznych, tw o rzących Polskie Państwo Podziem ne16. W spierała także i dotow ała instytucje k o n spiracyjne, wykonujące na jej rzecz różne prace koncepcyjne, np. N aukow y Insty tu t Propagandy Polskiej kierow any przez prof. Tadeusza Szczurkiewicza, Studium Etnograficzne Ziem N ow ych, którym kierow ała przypuszczalnie dr Bożena Stelma chowska, lub Zrzeszenie Dziennikarzy Ziem Zachodnich, na którego czele stał E d m und M ęclewski17. Z SZ wiążą się rów nież konkretne projekty pow ołania Instytu tu Zachodniego, W ydawnictwa Zachodniego oraz Zachodniej Agencji Prasowej18.

Wydział Organizacyjny

Z a d a n ie m W ydziału było p ro w a d zen ie sp raw p e rso n aln y ch , finan so w ych , łączności, b ezpieczeństw a, k iero w an ie służbam i techn iczny m i, arch iw u m i b i blioteką oraz koord y n o w an ie prac pozostałych wydziałów . W lutym 1943 r. p ra cow ało w nim dw anaście osób, z tego cztery zatru d n io n e na e tata ch 19. O rgiem kierow ali Roskosz „F ranek”, Stefania C ieślińska „R óża” oraz N .N . „K łos”20.

W zakresie spraw personalnych zadaniem O rg u było m .in. zaprzysięganie n o w ych pracow ników , nadaw anie kryptonim ów , um ieszczanie w ew idencji oraz nadzorow anie karności w ew nętrznej21.

Sprawy finansow e p row adziła zaw odo w a księgow a W anda Rafalska „ N a ta ”. O p raco w y w ała p relim in arze b u d żeto w e, p ro w a d ziła dzienne zapiski kasow e, prz y g o to w y w ała rozliczen ia okreso w e o raz o p łaca ła w y d a tk i poszczeg óln ych wydziałów , spraw dzając ich zgodność z prelim in arzem 22. Sprawy finansow e tra k tow ane były przez kierow nictw o SZ z w ielką skrupulatnością. W szelkie w ydatki m usiały być szczegółow o uzasadniane, a rozliczenia dok ład ne. O bow iązyw ała

13 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 4 8 , S p raw o zd an ie za czerw iec 1943 r., k. 2 5 2 .

14 A IPN , R ząd RP, t. 3 3 7 , K rótki rys histo ry czn y SZ, 25 III 1945 r., b.p.

15 S tu d iu m Polski Podziem nej [dalej: SPP], 4 .1 .5 , S p raw o zd an ie z k o n tro li 60 0 /P P za dw a okresy: sty c ze ń -lu ty i m arz ec -k w iec ień 1934 r. [19 4 4 r.], k. 8a.

16 O rozległości k o n ta k tó w S Z św iadczy liczba 31 sk rzynek i p u n k tó w z ew n ę trzn y ch o bsługiw a n y ch p rzez służbę łączności S Z (AAN, D R , 2 0 2 /III-1 3 6 , K o ntakty O rg u , k. 8).

17 A IPN , R ząd RP, t. 3 3 7 , K rótki rys historyczny SZ, 25 III 1945 r., b.p; E. M ęclew ski, K ierunek O d

ra..., s. 5 2 ; SPP, 4 .1 .5 , S praw ozdanie z k o n tro li 600/PP za dw a okresy: styczeń-luty i m arzec-kw iecień

1934 r. [1944 r.], k. 8a; AAN, D R , 2 0 2 /III-1 6 8 , t. 2, Uwagi d o p ro jek tu „Z ach o d n i Insty tu t P ro p a gan d o w y ” , b .d ., k. 6 -9 ; ibidem , Uwagi do d atk o w e d o koncepcji „Z ach o d n ieg o In sty tu tu P ro p ag an  dow eg o ” , 16 X 1943 r., k. 14; Z a ch o d n i In s ty tu t Propagandow y [w:] „O jczyzn a ”..., s. 1 1 3 -1 1 5 .

18 M . W ojciechow ska, „Prehistoria” In s ty tu tu Z ach o d n ieg o , „D zieje N a jn o w sz e” 1 9 7 0 , n r 3, s. 2 2 9 ; E. M ęclew ski, Z a ch o d n ia A gencja P rasow a, „Przegląd Z a c h o d n i” 1 9 6 0 , n r 4 , s. 1 2 7 -1 3 4 ; Z . M a  zur, A n ten a ci. O p o lity c z n y m ro d o w o d zie In s ty tu tu Z a ch o d n ieg o , Poznań 2 0 0 2 . W ykaz o p ra co w a ń d otyczących A gencji Prasow ej dla Z ie m P o stu lo w a n y ch zob. AA N, D R , 2 0 2 /III-1 7 3 , Pp.-IV A , k. 84.

19 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 4 8 , S p raw o zd an ie z p ra c S Z za czas od 1 X 1932 r. [19 4 2 r.] d o 1 III 1933 r. [1943 r.], k. 2 0 7 .

20 W. G rabow ski, Polska tajna adm inistracja... , s. 2 2 7 .

21 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 3 5 , R egulam in SZ n a ok res konspiracyjny, [przed 1 III 1943 r.], k. 116.

22 Ib id em ; AA N, D R , 2 0 2 /III-1 3 5 , Uw agi d o re g u la m in u w y działu O rg , [w rzesień -p aźd ziern ik 1943 r.], k. 28. B iogram W andy Rafalskiej zob. B. Z ió łk o w sk i, B atalion A rm ii K rajow ej „ Ł u ka siń 

(6)

„zasada jak największych oszczędności”. K ierow nik O rgu pisał: „Proszę specjal nie zw rócić uw agę [...] podw ładnym , że pieniądze, którym i rozporządzają, są w łasnością p aństw a i szafować nim i nie m o żn a”23.

O rg kierow ał służbą łączności oraz służbam i technicznym i, prow adził szkole nia, przydzielał do poszczególnych w ydziałów i odw oływ ał służby techniczne i łączniczki oraz spraw ow ał k o n tro lę nad ich p racą24. Pierwszym i łączniczkam i były Stefania C ieślińska „R óża”, Felicja C ichoszew ska-Jałbrzykow ska „ H e lu ta ” (od w iosny 1943 r. także archiw istka), M o n ik a K icm anow a „Staszka” oraz Sta nisław a Szenicówna-W ilczyńska „K asia”25.

D o służb technicznych zaliczano m aszynistki oraz p ra co w n ik ó w k o m ó rek Foto, Maszyny, G raf i K arto. W lutym 1943 r. w SZ p raco w ała tylko jed na m a szynistka26, jesienią tego ro k u było ich już kilka. Podlegały one person aln ie kie row nikow i O rgu, a rzeczow o kierow nikow i W ydziału, do któ reg o zostały p rzy dzielone. O bow iązyw ała je p raca ośm iogodzinna, k tó ra w nagłych w ypadkach m ogła być dow olnie przedłużona. Przepisany m ateriał w raz z k o re k tą m usiał być bezw zględnie gotow y w ustalonym term inie27.

W lutym 1943 r. bardzo dobrze funkcjonow ała już k om órka Foto, p ro w adzo na przez Franciszka M yszkowskiego „O kulistę”. W ykonyw ał on m .in. zdjęcia dla w ydaw nictw SZ, fotografow ał instrukcje i raporty. Jego dziełem było zm ikrofilm o- w anie książki Z pierwszej linii fro n tu 28. Z O rgiem w spółpracow ał także grafik29.

M aszyny to kry p to n im pow ielarni SZ. K ierow nikiem jej był przypuszczalnie M arian Ew ert-K rzem ieniew ski30. K om órkę K arto (kartograficzną) p ro w ad ziła p ra w d o p o d o b n ie M aria K iełczew ska-Zaleska31.

23 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 3 7 , D o k iero w n ik ó w w szystkich w ydziałów , 2 2 VII 1943 r., k. 7.

24 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 3 5 , R egulam in S Z n a ok res konspiracyjny, [przed 1 III 1943 r.], k. 116; ibi

d e m , Uw agi d o re g u lam in u w y działu O rg , [w rz esie ń -p aźd ziern ik 1943 r.], k. 28.

25 BK, S p u ścizn a K. S o sn o w sk ieg o , 1 1 2 9 9 /2 , W sp ó ln e u sta le n ia K. S o sn o w sk ie g o , S. R oskosza i S. Cieślińskiej, spisane p rzez S. R oskosza, m ps, b.d. [po 1 9 7 0 r.], b.p. W służbie łączności p ra c o w ały m .in . siostry Lipskie: W anda „Basia” i H a lin a „ O la ” ; siostry Im ielanki: M a ria „ M ary sia” i C ze sław a „S ław ka” , C zesław a M otzek-T rzcińska „E lżu n ia” , H a lin a B eisertó w n a „K asia” , Stefania Knia- pel-W róblow a „B ro n k a” , Z u z a n n a N o w ack a-K w iatk o w sk a „E m ilia” , A niela S zeniców na-G ajew ska „B ożena” , K rystyna K ow alska-M ęclew ska „K ry sty n a” , M o n ik a K arkoszka-T argow a „ M o n ik a ” , J a n in a K raw czy k -M ęcle w sk a „ M a rta ” , M a ria A lek san d ro w icz „E w a ” , R óża W ró b ló w n a -B e d n o rz „Iza” , H e len a H e rm a n o w a „ M a ria ” . W tym g ro n ie był ty lk o jed en m ężczyzna, Stanisław Szabłow ski „B oguś” (Z. B ed n o rz, L a ta krecie..., s. 4 1 -4 5 ).

26 Była n ią Iren a K ędzierska „W anda” . W ciągu 1943 r. dołączyły M o n ik a K icm anow a „Staszka” (p o tem łączniczka), S ław o m ira W altratus „ M iłk a ” i K rystyna W izów na-Łyczyw ek „Iga” .

27 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 3 5 , O k ó ln ik n r 1, 3 X 1943 r., k. 29.

28 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 4 8 , S p raw o zd an ie z p ra c S Z za czas od 1 X 1932 r. [1942 r.] do 1 III 1933 r. [1943 r.], k. 2 0 9 , tam cyt.: „[Fotograf] p race w y k o n u je te rm in o w o i staran n ie [...], [będąc] w n ie n ajlepszych w a ru n k a c h fin an so w y ch , nie tylko, że p race w y k o n u je b ezin tereso w n ie, ale p o n a d to nie w ystaw ia ra ch u n k ó w za zużyty m ate ria ł” ; zob. też S. R oskosz, O książce..., s. 314.

29 P oczątkow o p race graficzne w y k o n y w ała S tanisław a W iśniew ska „Siasia” . P otem w sp ó łp ra co w ał z SZ także W it G aw ęcki (S. R oskosz, O książce..., s. 3 1 5 , 316).

30 K siążnica P o m o rsk a w Szczecinie [dalej: KP], Spuścizna E. M ęclew skiego, S. R oskosz, F rag m en ty w sp o m n ie ń , b .p .; BK, Spuścizna K. Sosnow skiego, 1 1 2 9 1 /2 , K. Sosnow ski, N o ta tk i, rk p s, b .d ., b .p .; R. S tefań sk i, A u to r y z o w a n a relacja [w:] „ O jc z y z n a ”..., s. 3 4 5 ; R elacja A. M ę c le w sk ieg o , w z b io ra ch a u to rk i.

31 M . K iełczew ska-Z aleska, W ystąpienie w d ysk u sji na te m a t „ O jc zy zn y ” [w:] „ O jc zy zn a ”..., s. 2 4 4 , 24 5 .

(7)

W lutym 1943 r. archiw um SZ było już uporządkow ane i skatalogowane. O bej m ow ało p o n a d pięćset pozycji, w tym w iele oryginalnych d o k u m en tó w z ziem w cielonych do III Rzeszy32. A rchiw istka była odpow iedzialna także za stan oraz ud ostępn ianie zbiorów bibliotecznych. Z archiw um i biblioteki korzystać m ogli wszyscy pracownicy SZ oraz „współpracujące organizacje niepodległościow e”33.

Z ad an iem O rgu było także zapew nienie - w granicach m ożliw ości - bezp ie czeństw a pracy konspiracyjnej. W zw iązku z tym dostarczał o n o d p ow iedn ich lo kali, schowków , d o k u m en tó w oraz „inform acji w zakresie »K[om uny]«”34. Kw e stie zw iązane z bezpieczeń stw em p racy stan ow iły p rz e d m io t głębokiej tro sk i kierow nictw a SZ. W lutym 1943 r. alarm ow ało ono, że „bezpieczeństw o osobi ste ludzi (dow ody osobiste, karty pracy) nie jest zapew nione [...]. N a 44 w sp ó ł p racow nikó w 12 posiada pew niejsze oryginalne karty pracy, reszta bądź wcale, bądź fałszywe. [...] D otychczas wszystkie papiery otrzym ujem y z Z W Z za p o średnictw em jednej z organizacji niepodległościow ych »O«”. D om agano się bez p ośredniego k o n tak tu z k o m ó rk ą legalizacyjną „w ojska albo P[aństw ow ej] S[łuż- by] C [yw ilnej]”35.

W lutym 1943 r. SZ d y sp o n o w ała jed e n a sto m a sch ow k am i p o d rę czn y m i i dw iem a kryjów kam i trw ałym i. Problem em było urządzanie schow ków w p o k o jach sublokatorskich, a takie w w iększości zajm ow ali pracow nicy Sekcji. N ie ro z w iązano także zadow alająco spraw y przenoszenia m ateriałó w przez łączniczki, zwłaszcza zaś przew ożenia ich z ko m ó rek teren o w y ch 36.

W ram ach SZ istniała k o m ó rk a zajm ująca się ubezpieczaniem pracy. P raw d o po d o b n ie kierow ał nią „Janusz” C hm ielew ski37.

Służba Informacyjna

Służba Inform acyjna była najbardziej rozbudow anym , zatrudniającym najw ię cej p racow ników , W ydziałem SZ. D o jej zadań należało zb ieranie m ateria łó w i d o k u m en tó w dotyczących ziem zachodnich i ziem p ostulow anych, info rm o w a nie rządu, w ładz Polskiego Państw a Podziem nego oraz społeczeństw a o sytuacji panującej na tam tych terenach, form ułow anie p o stu lató w w spraw ie p ro p a g an dy bieżącej oraz prow adzenie jej przy pom ocy ap aratu teren o w eg o 38. Z ad an ia te m iały być realizow ane przez „opracow yw anie raportów , m eldu nk ów i depesz dla 2 7 4 C entrali, opracow yw anie spraw ozdań okresow ych dla pełno m o cn ik a i jego

or-32 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 4 8 , S p raw o zd an ie z p ra c S Z za czas od 1 X 19or-32 r. [19 4 2 r.] d o 1 III 1933 r. [1943 r.], k. 2 0 9 , 2 1 0 .

33 AAN, D R , 2 0 2/III-135, Uwagi do regulam inu w ydziału O rg, [w rzesień-październik 1943 r.], k. 28. 34 Ib id em , R egulam in SZ n a okres konspiracyjny, [przed 1 III 1943 r.] k. 116; ib id em , U w agi do re  g u lam in u w y działu O rg , [w rz esie ń -p aźd ziern ik 1943 r.], k. 28.

35 AAN, D R, 202/III-148, S praw ozdanie z p rac SZ za czas od 1 X 1932 r. [1942 r.] d o 1 III 1933 r. [1943 r.], k. 2 0 9 ; AAN, D R , 202/III-137, D o k ierow ników wszystkich w ydziałów , 22 VII 1943 r., k. 7. 36 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 4 8 , S p raw o zd an ie z p ra c S Z za czas od 1 X 1932 r. [19 4 2 r.] d o 1 III 1933 r. [1943 r.], k. 2 0 9 .

37 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 3 6 , S chem at organizacyjny SZ, b .d ., k. 7; Z . N o w ack a-K w iatk o w sk a, R ela 

cja [w:] „ O jc zy zn a ”..., s. 2 7 5 ; Relacja A. M ęclew skiego, w z b io rach a u to rk i; List Iren y O strow skiej-

-W nukow ej do a u to rk i.

(8)

ganów, oraz przez pracę w ydaw niczą p erio d y k ó w ”39. W yodręb nio no trzy zasad nicze form y opracow ań: inform acje o w ydarzeniach bieżących (np. działaniach ok u p an ta, postaw ie społeczeństw a polskiego i niem ieckiego), charakteryzow anie zagadnień w łaściw ych dla danego teren u (np. p rob lem niem ieckiej listy n a ro d o wej, przeob rażenia gospodarcze), opracow yw anie syntetycznych ujęć danego za gadnienia za oznaczony okres okupacji (np. w ysiedlanie, sytuacja Kościoła)40.

K ierow nikam i W ydziału byli kolejno E d m u n d M ęclew ski „A ndrzej” i E dw ard Serw ański „Wojtek”, „Jacek”. Funkcję sekretarza pełnili m .in. A nton i Spandow - ski „M ichał” oraz Tadeusz Rajski „R adek”. E tatow ym i pracow nikam i centrali Si byli od czerw ca 1943 r. Franciszek Pilarek „ Ż ó łw ” (tłum acz prasy niem ieckiej) oraz D ionizy W esołek „Sm ętek” (archiw ariusz). Także w czerw cu u tw o rz o n o re ferat gospodarczy, któ ry p row ad ził Juliusz K olipiński „B artek”41.

W centrali Si u tw o rz o n o referaty teryto rialn e dla poszczególnych obszarów. K ierow ały nim i osoby dobrze znające dany teren , zorien to w an e w jego sytuacji bieżącej. Referaty teryto rialn e n a ziem iach w cielonych odpow iadały sw oim za sięgiem działania w łaściw ym O kręgow ym D elegaturom R ządu. U tw o rzon o ich pięć, potocznie zwanych teram i: I - Śląsk, II - W ielkopolska, III - Łódzkie, IV - Po m orze, V - okręg ciechanow ski. N a ziem iach po stulow anych p lan ow an o zorg a nizow anie sześciu re ferató w teren ow ych oznaczonych sym bolam i o d VI A do VI F42. N ie jest do koń ca w yjaśnione, jakie tereny m iały obejm ow ać poszczegól ne referaty. Z zach o w an y ch m a te ria łó w m o żn a w y w n io sko w ać, że sym bolem VI A oznaczono D olny Śląsk, a VI D Prusy W sch od nie43. O kręgow y kierow nik propagandy i inform acji n adzo ro w ał działalność inform acyjną i p ro p ag an d o w ą n a sw oim terenie. Podlegała m u rzeczow o i person alnie cała siatka tere n o w a Si44.

R eferentem terenow ym Śląska w centrali SZ był Zbyszko B ednorz „Józek”, a k iero w n ik iem śląskiej k o m ó rk i Pi A lfred Jesio n o w sk i „S zym on”, działający w K rakow ie. Siatką tere n o w ą Si na Śląsku k iero w ał por. K onstanty K em pa „Ta deusz”45. Spraw ozdanie z 1 m arca 1943 r. inform uje, że „kierow nik Pi znajduje się n a terenie G G . W spó łp raco w n ik ó w etatow ych Si jest w terenie d w ó ch ”46.

40 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 3 5 , In stru k cja Si, 1 X II 1942 r., k. 1.

41 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 4 8 , S p ra w o zd an ie za czerw iec 1943 r., k. 2 5 2 ; ib id em , S p raw o zd an ie W y działu Si za okres do 10 VIII 1943 r., k. 3 0 6 ; E. S erw ański, W kręgu..., s. 1 3 6 -1 3 7 ; „ O jc zy zn a ”..., s. 162, 163.

42 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 3 6 , S chem at Si, b .d ., k. 4.

43 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 4 8 , M e ld u n ek z VI D, 10 VIII 1943 r., k. 2 6 8 ; AA N, D R , 2 0 2 /III-1 3 7 , Pi sm o delegujące em isariusza „R u d eg o ” n a te re n VI A, 2 VII 1943 r., k. 2.

44 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 3 5 , In stru k cja Si, 1 X II 1942 r., k. 2.

45 W edług E. S erw ańskiego re fe re n te m te ru I był Jesio n o w sk i (E. S erw ański, W kręgu..., s. 136); tym czasem Z . B ed n o rz stw ierd za, że to o n był re fe re n te m Śląska w SZ (Z. B ed n o rz, L a ta krecie..., s. 7 5 , 163). W edług W G rab o w sk ieg o Jesio n o w sk i był re fe re n te m p ro p a g an d y w Śląskiej D eleg atu rze O kręgow ej (W G rabow ski, Polska ta jn a a d m inistracja..., s. 3 2 3 ), M . Starczew ski p o d aje n a to  m iast, iż funkcję tę sp ra w o w ał K em pa (M . Starczew ski, Polskie P aństw o P o d ziem n e..., s. 19). W e dłu g k ró tk ie g o zarysu histo ry czn eg o SZ K em pa był re fe re n te m info rm acy jn y m , a Jesionow ski p ro p a g an d o w y m Śląska (AIPN, R ząd RP, t. 337).

(9)

W pierwszej połow ie 1943 r. d o k o n an o w Sekcji Z achodniej pod ziału teru I (kryptonim „Skizet”) n a dwie jednostki organizacyjno-terytorialne. O bszar p rzed w ojennego w ojew ództw a śląskiego (kryptonim „Wu-Skizet”) m iał następujące p o d o k rę g i: I - Śląsk P ółn ocny (pow iaty: B lachow nia, L ubliniec, T arnow skie G óry), II - Śląsk C entralny-P rzem ysłow y (powiaty: K atow ice, K rólew ska H u ta, Św iętochłow ice, M ysłow ice, Rybnik, C hrzanów ), III - Z agłębie D ąbrow skie (po wiaty: Sosnowiec, Będzin, O lkusz i Zaw iercie), IV - Śląsk Południow y (pow iaty Bielsko-Biała, Pszczyna, O św ięcim , W adow ice i Ż yw iec), V - Śląsk C ieszyński i Z aolziański. N a to m iast rejencja opolska (kryptonim „E r.O lskazet”) stanow iła po d o k rę g VI, obejm ujący pow iaty K luczbork, O lesno, D obrodzień, N iem od lin , O pole, Strzelce, N issa (Nysa), P rudnik, Koźle, Gliwice, Bytom , Głubczyce i R a cibórz47. N ie w iadom o, czy wszędzie udało się zorganizow ać k o m ó rk i teren ow e oraz kto nim i kierow ał.

Jak w ynika ze spraw ozdania Si za okres od początku działalności, tj. od w rze śnia 1942 r. do 10 sierpnia 1943 r., p raca w terenie I rozw ijała się dobrze, siat ka objęła cały obszar w cielony do III Rzeszy jako O st-O berschlesien. R aporty przychodziły regularnie, co miesiąc, łączność działała bez zarzutu. Raz w m iesią cu w yjeżdżał na Śląsk em isariusz Si, pełniący jednocześnie funkcję em isariusza W ydziału Pb. W K rakow ie zaś zorganizow ano stałą, niem al cotygodniow ą łącz ność kurierską ze Śląskiem48.

Ter I należał do najlepiej zorganizow anych p o d względem inform acyjno-propagandow ym . D ecydow ało o tym kilka prężnych, dobrze ze sobą w spółpracujących zespołów ludzi. R eferat śląski Si blisko w spółdziałał z O kręgow ą D elegaturą na Śląsk49 oraz ze Śląskim Biurem Szkolnym kierow anym przez Kazimierza Popiołka „Janika”50. Podstaw ow e znaczenie m iała dobrze zorganizow ana łączność między Śląskiem a K rakow em i W arszawą, wykorzystująca m .in. fakt zatrudnienia konspi ra to ró w w przedsiębiorstw ach niem ieckich51. W śród w spółpracow ników Si teru I było w ielu ludzi w ybitnych, dobrze zo rien to w an y ch w referow anej tem atyce. O prócz już w ym ienionych w spom nieć w ypada choćby bp. katow ickiego Stanisła w a Adamskiego, pełnom ocnika Delegatury ds. kościelnych na Opolszczyźnie ks. Bolesława Kom inka, por. W acława Stacherskiego „N o w inę”, inspektora k ato wickiej Armii Krajowej, por. W ładysław a Kuboszka, inspektora rybnicko-racibor- skiej AK, inż. M ikołaja Kotowicza „M ieczysława” pracującego w hucie „Pokój” 2 7 6 w Bytomiu, H ilarego H erm ana „R echtora” prow adzącego rejestr zbrodniarzy

hi-47 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 5 0 , R a p o rt Si za maj 1933 r. [1943 r.], k. 2 , 25.

48 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 4 8 , S p raw o zd an ie za czerw iec 1943 r., k. 2 5 2 ; ib id em , S p raw o zd an ie W y działu Si za ok res d o 10 VIII 1943 r., k. 307.

49 O d lipca 1942 r. zastęp cą d eleg ata śląskiego był czło n ek „ O ” , Alojzy Targ „ M a rc in ” .

50 W spó łp raco w n ik am i S Z byli m .in. A rtu r Ż ag a n „Leszek” oraz Jó zef N o re k (K. Popiołek, O św iata

na Śląsku w czasie okupacji, „Przem iany” 1957, n r 12, s. 6; A lo jzy Targ („M arcin”) list d o E d m u n d a M ęclew skiego („Andrzeja”) [w:] „ O jczyzn a ”..., s. 3 4 8 -3 5 1 ; Z. B ednorz, L a ta krecie..., s. 1 5 4 -1 5 6 ).

51 W firm ie G ep p n er zatru d n ien i byli m .in. T. Biniaś (skrzynka k o n tak to w a w W arszaw ie), M a rian B rustm an (skrzynka k o n ta k to w a i p rzerzu to w a w K rakow ie), Eugenia K olbuszów na, se k reta rk a O k rę gowej D elegatury Śląskiej i jej b ra t M ieczysław, kurier. P od o b n ą rolę odgryw ała firm a Fritz Steffko- -Definitiv. W jej w arszaw skiej siedzibie m ieściło się b iuro O kręgow ej D elegatury R ządu n a Śląsk (Aloj

z y Targ („M arcin”) list do E d m u n d a M ęclew skiego („Andrzeja”) [w:] „ O jczyzna”..., s. 3 4 9 ; Z . B ednorz, L a ta krecie..., s. 102, 103, 1 0 7 -1 0 9 , 162; Relacje T. Biniasia i M . Kolbusza, w zbiorach autorki).

(10)

tlerow skich, A ntoniego Sopickiego, E dw arda M aćkow a „D olnego”, H erb erta W ernera, dr. R udolfa Gawłowskiego, Stanisława Ziem bę „Ryszarda”, Józefa Ko ko ta „Własta”, A ntoniego W rzoska „Z arańskiego”, R ajm unda Buławskiego, Jana K law ittera „Klawisza”, Irenę Kuśnierzewską „H an k ę” zatru dnion ą w krakow skim Patronacie, Adelę Korczyńską „Lolę”, kom endantkę Wojskowej Służby Kobiet w O kręgu Śląskim AK, inż. K arola M usiała posiadającego w ażne kontakty n a Ślą sku Cieszyńskim, Tadeusza G ryłkę i Pawła Ścierskiego - działaczy Stronnictw a Pra cy. Z naczącą rolę w organizow aniu siatki śląskiej odegrały pow iązania „Tadeusza” z organizacją „Ku w olności”, w łączoną w 1942 r. do AK52. Wreszcie w spom nieć trzeba o siatce informacyjnej przenikającej do obozu koncentracyjnego Auschwitz, skąd centrala SZ otrzym yw ała szczegółowe m eldunki53. Najbliższymi w spó łpra cow nikam i „Tadeusza” w tej siatce byli dr Bolesław W iechuła „San”, Bernard Świerczyna „M aks” oraz siostry A lfreda Dylika - Renia i M aria54.

Jeszcze 18 lutego 1944 r. Jesionow ski napisał do szefa Si, Serw ańskiego: „Pra ca w w ydziale i w terenie rozw ija się żywo, przybyw a jej coraz więcej [...]. N a ukończeniu są prace m obil[izacyjne] 4 referatów , przybył now y [...] (Instytut Z a chodni - O ddział Śląski)”55. W dziesięć dni później aresztow any został Kempa, a w m arcu Jesionow ski. O fiaram i aresztow ań p ad ło w ielu ich w sp ó łp ra co w n i ków, m .in. inż. K otow icz56.

Siatka inform acyjna tw orzona przez „O jczyznę” w W ielkopolsce od początku okupacji (od lata 1940 r. zw iązana z G D ZW ) przetrw ała falę aresztow ań, k tó ra rozbiła poznańskie Biuro Głównej Delegatury. W czerwcu 1942 r. z misją o d tw o rzenia kom órek adm inistracji rządowej oraz zebrania inform acji o sytuacji w tere nie wyruszył Serwański57. Z ostał on pierw szym referentem terenow ym W ielkopol ski w Wydziale Si. Po objęciu przez niego funkcji kierow nika W ydziału referentem teru II został Adam Pohl „K uba”, kierujący jednocześnie W ydziałem Pp58.

52 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 5 1 , U w agi „S zym ona” , b .d ., k. 122; Z . B ednorz, L a ta krecie...; idem , L is t do

E d m u n d a M ęclew skiego („A ndrzeja”) [w:] „ O jc zy zn a ”..., s. 2 0 5 - 2 1 0 ; A lo jzy Targ („M arcin”) list do E d m u n d a M ęclew skiego („A ndrzeja”) [w:] „ O jc zy zn a ”..., s. 3 4 8 - 3 5 1 ; B iskup Sta n isła w A d a m ski, d uszpasterz czasu w o jn y i o kupacji 1 9 3 9 -1 9 4 5 , red. J. M yszor, K atow ice 1 9 9 4 , s. 3 5 - 3 7 ; A. Targ, T ajny p e łn o m o c n ik do spraw kościelnych na O polszczyênie [w:] D ei Virtus. K ard yn a ło w i B olesław o w i K o m in k o w i w hołdzie, red. J. K rucina, W rocław 197 4 , s. 2 0 9 -2 1 3 ; J. N iekrasz, Z d ziejó w A K na Śląsku, K atow ice 1 9 93; KP, Spuścizna E. M ęclew skiego, Trzy listy Sew eryna W alkow iaka do E d m u n 

d a M ęclew skiego (załącznikiem d o drugiego listu jest Relacja w spraw ie akcji p ro p a g an d o w ej n a rzecz p o w ro tu d o Polski Z iem Z ac h o d n ic h i P ółnocnych, pro w ad zo n ej przez g rupę konspiracyjną „Ku w o ln o ści” P Z W w C h o rz o w ie w okresie okupacji h itlerow skiej), 4 V 1972 r., 16 VIII 1972 r., 4 X I 1975 r., b.p .; ib id em , List B olesław a Kem py do E d m u n d a M ęclew skiego, 22 V 1972 r., b.p.

53 M eld u n k i o p a rte były n a u rzęd o w y ch danych niem ieckich, a o p raco w y w an e p rzez N iem ca o p seu donim ie „K aro l” (AAN, D R , 2 0 2 /III-2 0 7 , M eld u n e k w spraw ie o bozu ośw ięcim skiego dla BBC i „Ś w itu” , 10 VII 1943 r., k. 9 5 ; ib id em , z achow ane oryginalne m eldunki niem ieckie, k. 1 0 4 -1 0 7 ).

54 J. N iek rasz, Z d zie jó w ..., s. 31, 196, 3 0 4 ; Z . B ednorz, L a ta krecie..., s. 7 4 - 7 8 ; por. „Zeszyty O św ięcim skie” 1 968, n r 1 - jest to n u m er specjalny, o p raco w an y p rzez Z ak ład H isto rii P artii przy KC P Z P R w e w sp ó łp ra cy z P aństw ow ym M u ze u m w O św ięcim iu.

55 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 5 0 , Pism o „S zym ona” d o „Jack a” , 18 II 1944 r., k. 2 0 -2 1 .

56 Z . B ed n o rz, L a ta krecie..., s. 86, 87, 164, 165; J. N iek rasz, Z d zie jó w ..., s. 154, 196, 3 0 4 .

57 E. S erw ański, W kręgu..., s. 9 9 -1 3 6 .

58 W n io sek o d zn a czen io w y d la p ra c o w n ikó w Sekcji Z a ch o d n iej D I p rzed sta w io n y p rzez kiero w n ik a

Sekcji E d m u n d a M ęclew skiego ps. „ M aciejew ski” D o w ó d c y A rm ii K rajow ej gen. L e o p o ld o w i O k u  lickiem u (6 X I 1944) [w:] „ O jc zy zn a ”..., s. 162; E. Serw ański, W kręgu..., s. 136.

(11)

D o lata 1943 r. kierow nik Pi teru II utrzym yw ał częste k o ntakty osobiste z centralą. Sieć Si i Pb była m ocno rozbud ow ana. R ap orty napływ ały co m ie siąc59. W ocenie centrali SZ „w spółpracow nicy terenow i, a zw łaszcza ich k iero w nictw o stoi na w ysokości zad an ia”. Siatka tere n o w a ucierpiała pow ażnie w w y niku aresztow ań w m aju i czerw cu 1943 r.60

Siatkę Si teru II tw orzyło piętnaście o śro d k ó w oznaczonych k ry p to n im am i61. O śro d ek „Ł okietek” (Konin, Koło, Kalisz, Turek) kierow any był przez M arian a Sobczaka „M ikołaja”. O śro d ek „B iskupin” (O stró w W ielkopolski) należał do najlepiej zorganizow anych. N a jego czele stał Stefan Row iński „E ryk”62, a w sp ó ł pracow ali z nim m .in. B ogdan H ofm ański, M arian M agdański, N arcyz B uch w ald. O śro d k iem „ Z a m e k ” (K rotoszyn) k iero w ał A n to n i Piaczyński „G rze b y k ”, k tó rem u p o w ierzo n o zo rganizow anie siatki inform acyjnej w p o w iatach raw ickim i gostyńskim . W sp ó łp ra co w a ł z nim m .in. W łady sław K rzak. W Lesz nie „Leszczynę” i „O sik ę” p ro w a d ził A dam P ankow ski, k tó ry m iał także zo rg a nizow ać siatkę w kościańskim i w olsztyńskim . Jego w sp ó łp ra co w n ik am i byli m .in. ks. S tolarek i W ład y sław R osochow icz. N a czele o śro d k a poznań skiego „P rzem ysław ” stał Ja n C zapiew ski „ K o n ra d ”, k ie ro w n ik organizacyjny „ O ” w W ielkopolsce. W śró d jego w sp ó łp ra co w n ik ó w byli m .in. A dam Pohl (od czerw ca 1943 r. w W arszawie w SZ), K azim ierz Lesiński, B ogdan Jabłoński, Bo żena O sm ólska, Iren a Tarnow ska, A dam Pluciński. Poznański o śro dek Si u trzy m yw ał k o n tak t z przebyw ającym w areszcie d om ow ym bp. W alentym D ym kiem . Siatką „D ębu” (w Jarocinie) kierow ał Józef K linkow ski „A dam ”. Podlegał m u ośrodek w Pleszewie. W spółpracow nikiem Si był tu Franciszek Bator. N a czele o śro dka inow rocław skiego o kry ptonim ie „Sól” i „S olanka” stał B ernard W ysoc ki „B enon”. W spółpraco w ali z nim m .in. C zesław Pilichow ski, Z e n o n Kopeć i F erdynanda Jackow ska. P racow nikam i Si w M iędzychodzie „H alszka I” byli Leon Jankow ski oraz Z bigniew G racz. N ie w iadom o, kto kiero w ał ośrodkam i w Szam otułach („H alszka II”), N o w y m Tom yślu („H alszka III”) i G nieźnie („Lech”). Pracę ich k o o rd y n o w ał z Poznania C zapiew ski. We W rześni k iero w n i kiem Si o środka o kryptonim ie „Wrzos” i „K w iat” był N o rb e rt Som m erfeld, a po jego aresztow aniu - w m aju 1943 r. - p raw d o p o d o b n ie Z bign iew Ciećkiewicz. W C hodzieży („Północ I ”) z siatką w sp ółpracow ał B ronisław M aro n , utrzym ują cy k o ntakty organizacyjne w W ągrow cu (z dr. P iotrem K owalikiem ) i C zarnko- 2 7 8 wie („Północ III”), oraz E dm un d H e n k e 63. Pracę tych ośrodków , jak rów nież

59 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 4 8 , S p raw o zd an ie z p ra c S Z za czas od 1 X 1932 r. [19 4 2 r.] d o 1 III 1933 r. [1943 r.], k. 2 1 2 .

60 Ib id em , S p raw o zd an ie W ydziału Si za okres d o 10 VIII 1943 r., k. 3 0 7 ; E. Serw ański, W kręgu..., s. 1 3 0 -1 3 1 .

61 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 5 6 , Spis m iejscow ości n a ziem iach zach o d n ich , b .d ., k. 58.

62 P o d d eleg at n a p o łu d n io w ą W ielkopolskę, d o sierp n ia 1943 r. p .o . delegat okręgow y.

63 E. S erw ański, W k ręg u ..., s. 9 9 -1 3 6 ; P ro to k ó ł dotyczący akcji tajnego nauczania w W ielkopolsce, 26 III 1946 r., k. 1 -2 (kopia w z b io ra ch au to rk i); A rchiw um Z arz ąd u G łów nego Z w iązk u N au czy cielstw a Polskiego, t. 5 7 , W R osochow icz, Tajne nauczanie w mieście L esznie podczas okupacji nie

m ieckiej, m ps; ib id em , t. 5 6 , I. T arnow ska, P rzyczyn ki d o historii okresu okupacji hitlerow skiej w Po zn a n iu , m ps, k. 3 4 -3 8 ; P. B ednarski, Konspiracja p o d G o n ty ń ce m [w:] W konspiracji w ielkopolskiej

1 9 3 9 - 1 9 4 5 . W y b ó r w s p o m n ie ń , o p ra c. Z . Szy m an k iew icz, P o z n a ń 1 9 9 3 , s. 1 3 - 2 6 ; K. K w iatek , W rzesińskie Szare Szeregi w okresie o kupacji (1 9 3 9 -1 9 4 5 ), „K w artaln ik W rzesiński” 2 0 0 1 , n r 3,

(12)

O b o rn ik („Północ II”), nadzo ro w ał C zapiew ski przy pom ocy M irosław a Strze- lińskiego. Z e w zględu n a panujące na teren ach anektow anych w arunki, o g ro m nie utru d n iające pracę konspiracyjną, w w ielu m iejscow ościach działalność Si złączona była personalnie z siatką adm inistracji państw ow ej oraz K uratorium W ojennego64. W paźd ziern ik u 1943 r. Serw ański przek azał ostatecznie swoje k o n tak ty w W ielkopolsce w ręce C zapiew skiego. Pracow nicy Si teru II w ielo k ro tn ie padali ofiarą aresztow ań. Z am o rd o w an i zostali m .in. Piaczyński, M ag- dański, Pluciński, M aro n , Gracz.

N iew iele w iadom o o siatce Si w tej części przedw ojennego w ojew ództw a łódz kiego, k tó ra została w łączona do Rzeszy (ter III). W spraw ozdaniu z 1 m arca

1943 r. czytamy: „K om órka Si funkcjonow ała do niedaw na. [...] D ocierała zasad niczo do wszystkich pow iatów swego terenu. Praca była w stadium początko w y m ”. Z a bardzo pilne uznano w związku z tym „obsadzenie Si w III i p un ktu re ferenta terenow ego III w C entrali”65. Postanow iono przy pom ocy BZ nawiązać w spółpracę z delegatem okręgow ym 66, nie dało to jednak zadowalających rezulta tów. Spraw ozdanie Si z 13 sierpnia 1943 r. podaje: „K ontakt spalony zupełnie od kilku miesięcy. W szelkie próby naw iązania go ponow nie, podejm ow ane rów nież przez delegata okręgu i organizacje społeczne, zaw iodły zupełnie”67. Ostatecznie referat Pi został zorganizow any dopiero w czerwcu 1944 r., a „cała jego praca

[ograniczyła się] do w ysłania paru m eldunków inform acyjnych do C entrali”68. N iew iele w iadom o o organizacji Si teru IV (Pom orza). Z e spraw ozdania z 1 m arca 1943 r. w ynika, iż kierow nik referatu przebyw ał stale n a P om orzu, ale „bez m ożności osobistego k o n tak tu z C en tralą [...]. R ap orty w skutek tru dn ości przerzutu słabe, przekazyw ane ustnie przez k u riera B Z69”. Z am ierzan o zo rgan i zow ać przerzuty m ateriałó w z P om orza do W arszawy przez tere n V (rejencję cie ch anow ską). Z a p iln ą spraw ę u zn a n o też w ysłanie em isariusza „celem n a w ią zan ia k o n ta k tó w w zakresie Pb o raz zdobycie uzu pełn iający ch m a te ria łó w inform acyjnych i syntez o zakresie Si”70. Em isariusz W iesław Jaroszew ski „Wie sław ”, „Ig nacy” odbył p o d ró ż po P om orzu w dniach 9 - 1 7 k w ietn ia 1943 r.71

s. 3 6 -4 1 ; J. P ietrzak, Stefan R o w iń ski 1 8 7 5 -1 9 4 3 [w:] W ielkopolanie X X w iek u , red. A. G ulczyński, P oznań 2 0 0 1 , s. 4 0 9 - 4 1 7 ; In sty tu t Z a c h o d n i w Poznaniu [dalej: IZ ], D ok III-71, K azim ierz Lesiński,

K ilka p rz yc zy n kó w do d ziejó w konspiracji w P oznaniu w latach 1 9 3 4 - 1 9 4 5 , k w iecień 1 9 5 7 r., m ps,

s. 1, 2; ib id em , D ok III-68, D elegatura R ządu Polskiego na W ielkopolskę w latach 1 9 4 3 -1 9 4 5 . Z e

w sp o m n ień L eo n a Jędrow skiego, spisał m gr E dw ard Serw ański, p aździernik 1 9 5 7 r., m ps, s. 1 -4 ; Re

lacje: M . Bojarskiej, A. Pohla, F. Jackow skiej, A. R ogalskiego, J. K rzyżaniaka, B. O sm ólskiej, B. Ja b łońskiego, W. F erchm ina, M . Sobczaka, B. H ofm ań sk ieg o , w zb io rach au to rk i.

64 W. G rab o w sk i, Polska tajna adm in istra cja ..., s. 3 1 8 -3 2 0 .

65 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 4 8 , S p raw o zd an ie z p ra c S Z za czas od 1 X 1932 r. [1942 r.] do 1 III 1933 r. [1943 r.], k. 2 1 2 , 2 1 3 .

66 O d sierp n ia 1942 r. był nim lu d o w iec P io tr Rychlik „W ysocki” (W G rabow ski, Polska tajna a d  m inistracja..., s. 2 9 2 ; AA N, D R , 2 0 2 /III-1 4 8 , S p raw o zd an ie za czerw iec [1943 r.], k. 2 52).

67 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 4 8 , S p raw o zd an ie W ydziału Si za ok res do 10 VIII 1943 r., k. 307.

68 W. G rab o w sk i, Polska tajna adm inistracja... , s. 2 9 4 .

69 Był n im przypuszczalnie S tefan B rzeziński (B. C h rzan o w sk i, C yw iln e s tru k tu ry ..., s. 131).

70 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 4 8 , S p raw o zd an ie z p ra c S Z za czas od 1 X 1932 r. [1942 r.] do 1 III 1933 r. [1943 r.], k. 2 1 2 , 2 1 3 .

71 Jego r a p o rt zo stał o p u b lik o w an y w: M a teria ły d o d zie jó w Pom orskiego O kręgu Z W Z -A K , w y b ó r i oprac. K. M inczykow ska, J. Sziling, T o ru ń 2 0 0 0 , s. 1 7 3 -1 9 6 . „Istniejąca od czasu u tw o rz en ia SZ

(13)

W ydaje się, że następnie (do aresztow ania 13 w rześnia 1943 r.) p ełn ił funkcję re ferenta teru IV, w spółpracując z sekretarzem Si Spandow skim „M ichałem ” oraz z W esołkiem „Sm ętkiem ”, któ ry objął kierow nictw o referatu po Jaroszew skim . W sierpniu 1943 r. Spandow ski został referen tem P om orza w W ydziale Pb, n a dal blisko w spółpracując z W ydziałem Si72. Latem 1943 r. w referacie spisyw ano inform acje o d osób przyjeżdżających z Pom orza, o d w łasnych k u rieró w i delega ta okręgow ego. O praco w an o spraw ozdanie n a tem at zniszczeń kulturalnych. P rzekazano n a Pom orze instrukcje do ra p o rtu o niem ieckiej liście narodow ej oraz szereg poleceń szczegółow ych73. Siatka tereno w a, zm o n to w an a z w ielkim tru d em , została rozbita w lecie 1943 r.74 B rak dokładniejszych inform acji o jej stru kturze i w spółpracow nikach. W ydział Prasy i Inform acji O kręgow ej D elega tury R ządu został zorganizow any d opiero n a przełom ie 1 94 3/19 44 r., a jego kie row nictw o w C entrali objął W esołek, a n a Pom orzu M ieczysław Bagiński „G rzm ociński”75.

O siatce Si teru V (C iechanow skie) w spraw ozdaniu z 1 m arca 1943 r. czyta my: „K ierow nik [...] znajduje się przy C en trali Si. Służba inform acyjna w terenie słabo zorganizow ana [...]. R aporty [...] niedo stateczn e”76. Sytuacja pogorszyła się w połow ie 1943 r. S praw ozdanie z 13 sierpnia podaje, iż „K ontakt z teren em spalił się w raz z aparatem delegata okręgu. Podejm ow ane są p róby o d b u d o w y ”77. W czerw cu 1943 r. referentem teren u został N .N . „M ieczysław ”78. W iadom o, że W ydziałem P ropagandy w p o d o k ręg u kierow ał Józef Stępczyński „C zech”. W spółpracy m iędzy obydw om a działam i chyba jednak nie by ło 79.

R eferat terenow y Z iem Postulow anych (ter VI) został zorganizow any w p o czątkach 1943 r. N ie w iadom o, kto nim kierow ał. W planach, oprócz naw iąza nia stałego k o n tak tu z teren em , było też przygotow anie ra p o rtu sytuacyjnego za okres od w rześnia 1939 r. do m arca 1943 r.80

N a p oczątku 1943 r. zo rganizow ano „do raźn ą Si z zasięgiem inform acyjnym VI A”, a w lipcu tego ro k u w ysłano na tere n VI A em isariusza N .N . „R udego”.

[...] sieć służby inform acyjnej n a teren ie IV nie sp ełn iła sw ych zad ań [...], p rzed trzem a m iesiącam i d o k o n a n o zupełnej zm iany a p a ra tu in fo rm a cy jn o -p ro p a g an d o w e g o n a tym te re n ie ” (AAN, D R , 2 0 2 /III-1 4 8 , S p raw o zd an ie W ydziału Si do 10 VIII 1943 r., k. 307).

72 A IPN , R ząd RP, t. 3 3 7 , K rótki rys h istoryczny SZ , 25 III 1945 r., b .p .; E. Serw ański, W kręgu...,

2 8 0 s. 136.

74 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 3 5 , N ajpilniejsze spraw y SZ, k. 65.

75 B. C h rzan o w sk i, S łu żb y in fo rm a c yjn o -p ra so w e..., s. 93. W io sn ą 19 4 4 r. re fe re n t P o m o rza p ra c o w ał n a etacie SZ, ch o ć p o w in ien być z atru d n io n y p rzez p o m o rsk ą D eleg atu rę O k rę g o w ą (SPP, 4 .1 .5 , S p raw o zd an ie z k o n tro li 60 0 /P P za d w a okresy: sty c z e ń -lu ty i m arz ec -k w iec ień 1944 r., k. 5).

76 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 4 8 , S p raw o zd an ie z p ra c S Z za czas od 1 X 1932 r. [19 4 2 r.] d o 1 III 1933 r. [1943 r.], k. 2 1 2 , 2 1 3 . R a p o rt z te re n u V za g ru d zień 1942 r. sygnow any lite rą „ M ” figuruje w spi sie ra p o rtó w a rch iw u m Si (AAN, D R , 2 0 2 /III-1 7 3 , Si-I.C d., k. 87).

77 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 4 8 , S p raw o zd an ie W ydziału Si do 10 VIII 1943 r., k. 308.

78 Ib id em , S p raw o zd an ie za czerw iec 1943 r., k. 2 5 2 .

79 W. B ren d a, D elegatura R zą d u ..., s. 1 7 1 -1 7 2 . W p o ło w ie 1943 r. O k rę g o w a D eleg a tu ra R ządu C iech an ó w zo stała p o d p o rz ą d k o w a n a D elegaturze O kręgow ej W arszaw a-w ojew ództw o (W G ra bow ski, Polska tajna a d m inistracja..., s. 2 8 9 ; A IP N , R ząd RP, t. 3 3 7 , K rótki rys h istoryczny SZ, 2 5 III 1945 r., b.p.).

80 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 4 8 , S p raw o zd an ie z p ra c S Z za czas od 1 X 1932 r. [19 4 2 r.] d o 1 III 1933 r. [1943 r.], k. 2 1 1 , 2 1 2 , 2 1 3 .

(14)

M iał on przekazać „ośrodkom polskiego życia politycznego i społecznego [...] charakterystykę i ocenę bieżącej sytuacji politycznej i w ojennej [...] [oraz] w ska zów ki [...] działania p ro p a g an d o w eg o ”. Z ad an iem jego było też zapoznanie się z sytuacją polityczną na tym terenie, z jego p o trzeb am i w zakresie pro pag and y oraz zo rientow anie się w „m ożliw ościach zorganizow ania stałego terenow ego o śro d k a Pi i sieci inform acyjnej S Z ”81. Siatka taka została przez „R udego” zorg a nizow ana i latem 1943 r. obejm ow ała „trzech ludzi rozm ieszczonych w różnych p u n k tach te re n u ”82.

N a terenie VI B w tym czasie nie zdołano jeszcze utw orzyć stałej siatki. D o cierał tam em isariusz i niektórzy w spółpracow nicy Si teren u I83.

W czerw cu 1943 r. referen tem inform acyjnym teru VI D w centrali został Adam C hętnik „K urpik”84. O p a rł swoją pracę w terenie n a działaczach k o n sp ira cyjnego Z w iązku M azursko-K urpiow skiego. W spó łp racow ali z nim m .in. Em ilia S ukertow a-B iedraw ina i B ohdan W ilam ow ski. Pierwszy m eldunek sytuacyjny d o ta rł do centrali Si n a początku sierpnia 1943 r.85

W plan ach Si było uruch om ienie re ferató w tereno w y ch VI C, VI E i VI F. N ic jed nak o ich działalności nie w iadom o.

P racow nikom W ydziału staw iano w ysokie w ym agania. K ierow nik okręgow y Pi m usiał m ożliw ie gruntow nie „znać swój teren, jego w ydarzenia, p rzeo b raże nia, nastroje i p o trz e b y ”. M iał być „czujnym uchem , bystrym okiem i w rażliw ym sum ieniem te re n u ”. O bow iązkiem terenow ych k o m ó rek Pi było dob re o rie n to w anie się w e w szystkich istotnych zagadnieniach danego obszaru, znajom ość ce lów polityki okupanta, przew idyw anie zagrożeń, jakie ich realizacja niosła dla polskości, w tym w pływ u na nastroje i postaw ę społeczeństw a. K om órki te o rg a nizow ały siatkę inform acyjną na sw oim teren ie oraz służbę łączności z centralą, dbając o zapew nienie m aksym alnego bezpieczeństw a pracy konspiracyjnej. Z a le cano naw iązyw anie w spółpracy ze specjalistam i - „bankow iec dla spraw finanso w ych, roln ik agronom dla spraw ro ln ictw a” - oraz prow adzenie przez jed ną o so bę listy straconych, a przez inną „czarnej listy” okupantów . K ładziono nacisk na posiadanie in fo rm ato ró w w „czułych p u n k tach te re n u ” - w urzędach, obozach, w ięzieniach itp .86

O kręgow y kierow nik Pi w yznaczał swoim w sp ółp raco w n ik o m wiążący te r m in doręczenia raportów . Każdy ra p o rt m iał zaw ierać kolejny num er, okres, jaki

obejm ował, oraz datę wysłania do centrali. W iadom ości o szczególnej wadze miały 2 8 1

81 Ib id em , S p raw o zd an ie za czerw iec 1943 r., k. 2 5 2 ; AA N, D R , 2 0 2 /III-1 3 7 , Pism o k iero w n ik a W ydziału Si, 2 VII 1943 r. k. 2.

82 Ib id em , S p raw o zd an ie W ydziału Si do 10 VIII 1943 r., k. 308.

83 Ib id e m .

85 Ib id em , S p raw o zd an ie W ydziału Si za okres do 10 VIII 1943 r., k. 3 0 8 , tam cyt.: „naw iązano k o n ta k t z te re n e m p rzez [...] g ru p ę reg io n aln o -sp o łeczn ą. Trw a m o n to w an ie sieci in fo rm acy jn ej” . Z w iązek M azu rsk o -K u rp io w sk i w idnieje jako organizacja su b w en c jo n o w an a w sp raw o zd an iu z k o n tro li b udżetow ej S Z (SPP, 4 .1 .5 , S p raw o zd an ie z k o n tro li 6 0 0 /P P za dw a okresy: sty cze ń -lu ty i m arz ec -k w iec ień 1944 r., k. 5 ; KP, Spuścizna E. M ęclew skiego, Sekcja Z a c h o d n ia D I, N o ta tk a , [19 7 2 r.?], b .p .; B. W ilam ow ski, O bjęcie M a zu r i W arm ii oraz P om orza G dańskiego [w:] Z ie m ie z a 

ch o d n ie w granicach m acierzy. D rogi integracji, red . G. L ab u d a, P oznań 1 9 6 6 , s. 147).

(15)

być przekazyw ane poza ustalonym i term inam i (raporty nadzwyczajne). W ym aga no, by podaw ane inform acje były ścisłe i spraw dzone (z takim i szczegółami, jak data w ydarzenia, nazw iska osób, nazwy m iejscowości itp.), a rap o rty przedstaw ia ły obiektywny, zgodny z p raw d ą stan rzeczy. „N ie w olno naśw ietlać inform acji tendencyjnie, choćby z najlepszą [...] intencją [...]. Inform acje należy oznaczać w e dług stopnia ich ustalonej ścisłości”. Inform acje nienadające się do opublikow a nia (np. nazwiska, szczegóły polityczne itd.) m iały być o dp ow iednio oznakow a ne. Z w racano uwagę na konieczność zbierania dok u m en tó w urzędow ych, listów, ogłoszeń i obwieszczeń. Terenow y kierow nik Pi m iał abonow ać całą niem iecką prasę lokalną oraz w ykonyw ać z niej w ycinki w edług ustalonych zagadnień87.

Rodzaje zbieranych inform acji regulow ały szczegółow o tzw. schem aty in fo r macyjne. Pierwszy znany schem at pochodzi z października 1942 r.88 Z p ew n o ścią w ypracow ano je jednak znacznie wcześniej w zespole inform acyjno-propagandow ym „O jczyzny”. Serw ański w spom ina, iż przed w yruszeniem n a swoją pierw szą misję em isariusza był instruow any przez Sosnowskiego i E dm unda M ęclew skiego w kw estii zasad i zakresu zbierania inform acji. Działo się to przed utw orzeniem SZ89. Schem at z października został nieznacznie zm odyfikow any w m arcu 1943 r.90 N ieliczne zachow ane ra p o rty teren o w e św iadczą o stosow a niu się do przygotow anych przez centralę schem atów 91.

C en trala Si opracow yw ała także drobiazgow e instrukcje dotyczące zbierania inform acji zw iązanych ze szczegółowym i zagadnieniam i okupacyjnym i. M ożn a tu w ym ienić np. schem at inform acyjny II/43 - „Instrukcja w spraw ie b ad an ia n a strojów ludności polskiej”92, ankietę w spraw ie niem ieckiej listy narodow ej lub też dotyczącą spraw gospodarczych93.

Indyw idualizow ano tem atykę grom adzonych inform acji zgodnie ze specyfiką danego teren u. Pracow nicy SZ doskonale orien tow ali się w odrębnościach p o szczególnych obszarów w cielonych do III Rzeszy. Podkreślali, że „C hociaż Z[ie- mie] Z [achodnie] stanow ią w zestaw ieniu z G G w yraźnie odróżniającą się całość,

87 Ib id em , k. 2 -4 .

88 Sch em a t in fo rm a c yjn y o pracow any przez Sekcję Z a ch o d n ią D I D elegatury R zą d u na Kraj dla te

renow ej słu żb y in fo rm a cyjn ej (X 1942) [w:] „ O jc zyzn a ”..., s. 6 9 -7 1 .

89 E. S erw ański, W kręgu..., s. 9 9 -1 0 0 .

90 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 3 5 , S chem at info rm acy jn y III/43, k. 2 1 - 2 4 .

91 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 5 6 , R a p o rt inform acyjny (wg sch em atu inform acyjnego X /32), 11 X I 1942 r., k. 3 1 - 3 6 ; ib id em , R a p o rt info rm acy jn y O ś ro d k a „ Z a m e k ” , [kw iecień 1943 r.], k. 7 9 -8 2 .

92 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 3 5 , S chem at info rm acy jn y II/43, k. 7 - 1 3 . M ia ł być d o starczo n y „ in fo rm a to ro m w ró żn y ch p u n k ta c h te re n u , z ró żn y ch w arstw , z p o lecen iem czynienia stałych obserw acyj” . Z e b ra n e w iad o m o ści system atyzow ane były w trz e ch b lo k ac h tem atycznych: sp o łeczeń stw o polskie (jedenaście szczegółow ych zagadnień), sp o łeczeń stw o n iem ieckie o raz in n e m niejszości n a ro d o w e.

93 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 4 8 , S p raw o zd an ie W ydziału Si za ok res do 10 VIII 1943 r., k. 3 0 6 . Z a c h o w ały się nieliczne ra p o rty szczegółow e, n p . r a p o rt w y słan n ik a W ydziału P om orskiego Pi w spraw ie „akcji zniem czającej” (AAN, D R , 2 0 2 /III-1 4 8 , b .d ., k. 4 0 0 , 4 0 1 ); ra p o rty n adzw yczajne, n p . m eld u n ek ze Śląska z 10 IX 1943 r. dotyczący m .in. w y siedlania Ż y d ó w (AAN, D R , 2 0 2 /III-1 4 6 , k. 9 5 -1 0 0 ). P oczta od „Tadeusza” z 18 IX 1943 r. zaw ierała n p . r a p o rt n aro d o w o ścio w y z sierp n ia 1943 r., o d p o w ie d ź n a an k ietę w sp raw ie niem ieckiej listy n aro d o w ej, opis w ięzien ia w M y sło w i cach, o d p o w ie d ź n a an k ietę w sp raw ie w ysiedleń, o d p o w ie d ź n a an k ietę w sp raw ie d ru k a rń , szereg n iem ieckich d o k u m e n tó w u rzęd o w y c h , a n a w e t in fo rm acje o c h ara k te rze w yw iadow czym , n p . opis rak ieto w y ch p o cisk ó w d ale k o n o śn y ch czy p lan h u ty „P okój” (AAN, D R , 2 0 2 /III-1 5 0 , k. 42).

(16)

to jednak same w sobie nie stanow ią bynajm niej jednolitego bloku. Stąd nie n a leży generalizow ać zjawisk i w ydarzeń odnoszących się do Z Z . [...] Z Z są h e r m etycznie zam knięte naw et dla swych poszczególnych regionów . Dzieli je gęsta sieć granic w ew nętrznych (między okręgam i, naw et pow iatam i [...])”94.

N a p o d staw ie napływ ających z te re n u ra p o rtó w , m eldunków , różn eg o r o dzaju m ate ria łó w inform acyjnych, prasy i d o k u m e n tó w re feren ci inform acyjni w ce n trali Si p rzy g o to w y w ali syntetyczne ra p o rty b ąd ź o p ra co w an ia , k tó re w ustalonych term inach przekazyw ali sekretarzow i Si. Przypuszczalnie o n był au to rem roboczych w ersji ra p o rtó w dla w ładz zw ierzchnich95. O statecznie jednak red ag o w ali je kolejni kierow nicy Sekcji, uzup ełn iając treść czasem w ostatniej chw ili96. O specyfice ra p o rtó w do prem iera Stanisław a M ikołajczyka pisał E d m u n d M ęclew ski: „Jako obecnie jedyna w aparacie państw ow ym k o m ó rk a ze w zględów resortow o-rzeczow ych ogarniająca swą p racą całość ziem w cielonych do Rzeszy [...], Sekcja Z ac h o d n ia reprezentu je w aparacie rządow ym po gląd na całość problem aty k i Z Z . Serwis inform acyjny dostarczany przez sekcję ró żn i się w sposób zasadniczy o d serwisu z reszty ziem Polski p re p o n d eran cją p ro b lem a tyki politycznej n ad inform acją bieżącą. Dzieje się tak, tym bardziej iż życie p o w szednie n a ziem iach zachodnich i w arunk i okupacji nabrały charak teru z n o r m alizow ania w swym instytucjonalnym barbarzyństw ie [...], pozbaw ione są cech inform acji aktualnej, zbliżonej w typie do charak teru w alki [w] Polsce śro d k o wej. [...] N ie zm ienia to w niczym faktu, iż ra p o rty te cechuje rzeczow ość i że w yczerpują one całość zagadnień ziem zach o d n ich ”97.

O p ró cz obszernych ra p o rtó w sytuacyjnych SZ przygotow yw ała k ró tkie d ep e sze, wysyłane do L ondynu d rogą rad io w ą naw et codziennie. O pracow yw ano także m eldunki specjalne o najważniejszych w ydarzeniach n a ziem iach w cielo nych dla BBC i radiostacji „Św it” (np. „m eldunki w spraw ie obozu ośw ięcim skie go ”) oraz tygodniow e depesze polityczne do L ondynu „R ata”, n a k tó re z biegiem czasu kładziono coraz większy nacisk98. Przekazyw ano rów nież p ostulaty zgła szane p o d adresem w ładz przez k om ó rk i tereno w e, np. „w spraw ie specjalnych audycji radiow ych dla ziem za ch o d n ich ”99.

94 AAN, D R , 2 0 2 /III-1 6 9 , Z asadnicze tezy dotyczące sytuacji n a Z iem iach Z ac h o d n ic h , 11 I 1944 r.,

k. 5 9 2 . 2 8 3

95 B. C h rzan o w sk i, S łu żb y in fo rm a c yjn o -p ra so w e..., s. 92.

96 E. Serw ański w sp o m in a : „ N iera z się zd arz ało , że przyjeżdżałem w chw ili, kiedy [K. Sosnow ski] k oń czy ł r a p o rt dla R ządu Polskiego w L on d y n ie. W ów czas w nocy, n a g o rąco , d y k to w ałem [...] naj cenniejsze in fo rm acje” (E. Serw ański, W kręgu..., s. 119; zob. także S. K auzik, Polskie P aństw o Pod

z ie m n e , L o n d y n 195 9 , s. 83). Pierw szy r a p o rt S Z o sytuacji n a ziem iach z ac h o d n ic h był goto w y n a

p o c zą tk u p aźd ziern ik a 1942 r.

97 P ism o c z ło n k ó w „ O jc zy zn y ” - p ra c o w n ikó w Sekcji Z a ch o d n iej D I D eleg a tu ry R zą d u na Kraj do

prem iera S tanisław a M ik o ła jczy k a (10 V II 1944) [w:] „ O jc zy zn a ”..., s. 144, 145; zob. też R a p o rty z zie m w cielo n ych do III R zeszy (1 9 4 2 -1 9 4 4 ), red . Z . M azu r, A. P ietro w icz, M . R utow ska, Poznań

2 0 0 4 .

98 AA N, D R , 2 0 2 /III-1 3 5 , R egulam in S Z n a ok res konspiracyjny, [przed 1 III 1943 r.], k. 117; AA N, D R , 2 0 2 /III-1 4 8 , S p raw o zd an ie z p ra c SZ za czas o d 1 X 1932 r. [1942 r.] d o 1 III 1933 r. [1943 r.], k. 2 1 2 ; ib id em , S p ra w o zd an ie W ydziału Si za ok res do 10 VIII 1943 r., k. 3 0 6 ; ib id em , D epesze, k. 2 2 4 , 2 2 5 , 2 6 9 - 2 7 1 , 3 0 2 , 3 0 3 ; ib id e m , Pism o 11 d o 3 0 0 , 11 V 1944 r., k. 2 5 1 .

99 AA N, D R , 2 0 2 /I-3 1 , W sp raw ie specjalnych audycji rad io w y ch dla ziem zach o d n ich , [paździer n ik 1 9 4 2 r.], k. 6 8 -7 1 .