A N N A L E S D E L A S O C I E T E G E O L Ot J I Q U E D E P O L O G N E Tom (Volume) XXVI — 1956 Zeszyt (Fascicule) 4 Kraków 195ł
EUGENIUSZ ROMER
(1871— 1954)
Nazwisko zm arłego w d n iu 28 stycznia 1954 r. E. R o m e r a było p rzez długie lata niem al sym bolem polskiej geografii — sym bolem o św iatow ym 'znaczeniu i rozgłosie. Zawdzięcza je zm arły P rofesor n ie
zw ykłem u dorobkow i naukow em u obejm ującem u w ciągu około 60 la t blisko 500 pozycji ze w szystkich dziedzin geografii oraz w yjątkow em u bogactw u myśli, jak ie daje się śledzić w każdej z jego p ra c naukow ych.
W sw ych publikacjach w ybiegał on też w ielokrotnie poza ra m y geografii, szereg z nich zajm u je się 'sprawam i gospodarczym i i społecznymi, a tak że organizacją n a u k i — zawlsze w serdecznej trosce o dobro państw a i spo
łeczeństw a.
U rodzony we Lwowie odbyw ał R om er swe stu d ia uniw ersyteckie w K rakow ie (od r. 1*889), n astęp n ie udał się do Niemiec do Halle, gdzie d u ży w pływ w yw arły n a niego w yk ład y K i r c h h o f f a , a zakończył je w r, 1893 w e Lwowie. Sw ą wiedzę geograficzmą wzbogacił w sizkole A. P e n c k a w W iedniu, dalej u R i c h t h o f e n a i B e z o I d a w Ber
linie, a liczne k o n tak ty naukow e i podróże rozw inęły jego w yjątkow o szeroki horyzont myślowy. Od ro k u 1899 działa we Lwow ie jako pro fe-
sor A kadem ii H andlow ej oraz jako docent u n iw ersy tetu , w dziewięć lat później zostaje profesorem nadzw yczajnym n a tym że uniw ersytecie, a w r. 1911 obejm uje k ated rę geografii, n a k tó rej działa blisko ćw ierć wieku.
Stw orzył tu R o m e r całą szkołę geograficzną — szkołę niezw ykle w szechstronną, obejm ującą zarów no geografię fizyczną, ja k i gospodar
czą, a przede w szystkim dział, któ rem u zawdzięcza swą sław ę św iatow ą
— kartografię. K artografią zajął się już w ostatnich latach ubiegłego stulecia, a stw orzenie w r. 1908 Małego A tlasu Geograficznego postaw iło polską kartografię syntetyczną i szkolną w jednym z przodujących m iejsc n a świecie; osobiste dzieło R o m e r a w te j dziedzinie to> kilkadziesiąt atlasów i blisko 150 rozm aitych map od ściennych do podręcznych.
Początkowe prace Rom era dotyczą zagadnień klim atycznych oraz hydrologii, dopiero w kilk a la t później zainteresow ania jego przenoszą się na geomorfologię. W tej dziedzinie pracow ał R o m e r aż do ostatnich la t przed śm iercią, wzbogacając n au k ę polską szeregiem prac nie bez zna
czenia i dla geologii dynam icznej. Z uw agi na sizczupłość niniejszego a r ty k u łu pozwolę sobie poniżej 'zwrócić uw agę n a w ażniejsze z nich 1. Ju ż pierw sza jego p raca z tego zakresu z r. 1897 poświęcona zjaw isku asy
m etrii dolin om aw ia w szechstronnie to ciekaw e zagadnienie. R o m e r pierw szy w św iatowej literatu rze naukow ej stw ierdza, że w p ły w ro tacji ziem skiej (tzw. teoria B a e r a — B a b i n e t a ) nie w yw iera tu decydują
cego, jak do tej p o ry podawano, w pływ u, ale pow ażne znaczenie m ają czynniki morfologiczne oraz tektoniczne.
N astępna jego p raca — W p ły w klim a tu na fo r m y pow ierzchni ziem i
— podejm uje k ap italn y te m a t będący zwłaszcza dziś jednym z osiowych zagadnień geomorfologii. Ju ż w ostatnich latach X IX w . R o m e r form u
łuje szereg tw ierdzeń, do których współczesna geomorfologia doszła po półwiekowej intensyw nej działalności, stą d ta jego m niej może zn an a praca jest w pew nym sensie pionierską. S tw ierdza on, że klim at odzna
czający się n aw et w geologicznej m ierze czasu znaczną stałością w pływ a jednak bardzo szybko n a przeobrażenie form pow ierzchni Ziem i oraz że istnieje ścisły zw iązek głów nych dziedzin m orfologicznych z klim atycz
nym i. W św ietle w yników te j p ra c y m ożna R o m e r a uw ażać n iew ątp li
wie za p rek u rso ra dzisiejszej „klim atycznej” geomorfologii; nie 'znając jeszcze w yników badań D a v i s a opublikow anych w ty m sam ym (1899) roku w prow adza R o m e r niezależnie od tego w ielkiego badacza te rm in
„cyklu przeobrażeń k rajo b razu ” — term in ta k silnie zw iązany z nazw i
skiem D a v i s a, a przecież w ty m sam ym czasie sform ułow any przeż polskiego uczonego.
W iększa rozpraw a Epoka lodowa na Sw idow cu znaczy nam w yraźne przejście R o m e r a do zagadnień glacjologicznych i studiów n ad ro lą morfologiczną lodowców. Jed n y m z zasadniczych w nauce w yników tej pracy je st stw ierdzenie, znów po ra z pienwisizy w literatu rze, znaczenia przew iew ania śniegu n a przeciw ległe Zbocza, a ty m sam ym w p ływ u jego na różną wysokość granicy śniegu na zboczach dow ietrznych i odwiettrz- nych. W szerszej form ie zagadnienie to1, pow ołując się n a R o m e r a ,
1 P e łn e z e sta w ien ie bibliografii prac R o m e r a daje F. U h o r c z a k w t. X X V I, z. 1—2 „C zasopism a G eograficznego“.
rozw inął później E n ą u i s t (1916) w sw ojej teorii przesuw ania się ośrodków zlodowacenia w Skandynaw ii i tłum acząc je w łaśnie przew ie
w aniem mas śniegowych z zachodu na wschód.
Studia n ad zlodowaceniem Świdowca skierow ały uw agę R o m e r a n a cieikawie w ykształcone („m iniaturow ość” rzeźby lodowcowej), a sto
sunkow o słabo wówczas znane ( P a r t s c h ) zlodowacenie T atr. W celu zdobycia odpowiedniego m ateriału porównawczego k ieru je się R o m e r w Alpy, k tó re po pracach P e n c k a i B r u c k n e r a oraz D a v i s a stanow iły klasyczny te re n d la studiów t/ego typu. B adania nad1 rolą m o r
fologiczną lodowców w Alpach prow adzą go do odrzucenia teorii prze- głębienia lodowcowego, a to n a sk u te k stwierdzonego' braku zgodności między wielkością lodowców a głębokością den dolinnych oraz między spadkiem a przegłębieniem — znów jednego z pow ażnych osiągnięć no
woczesnej morfologii glacjalnej. S tw ierdza również, że rozw ój k ra jo b ra zu w 'dorzeczu górnego Rodanu dokonał się w czterech cyklach ero zy j
nych, a zachowanie fragm entów tego rozw oju w postaci załom ów spadku (listw) umożliwiło zachowawcze," a nie erozyjne działanie lodu. S tudia alpejskie doprow adziły także R o m e r a do dalszego, zresztą nie potw ier
dzonego' później, w yniku, a mianowicie, że epoki lodowe w poszczegól
nych obszarach (a więc i m asyw ach górskich) jako ściśle zw iązane z r u cham i tektonicznym i (w ypiętrzeniam i) są zjaw iskam i lokalnym i, wobec Cizego paralelizacja ich jest w zasadzie niem ożliwa.
W ro k u 1911 rozpoczyna R o m e r sw e stu d ia morfologiczne w Ta
trach i k o n ty n u u je je (z przerw am i) przez kilkanaście lat, ab y je osta
tecznie opublikować w r. 1929 w głów nym dziele swego życia Tatrzańska epoka lodowa. G łówne w yniki, do jakich dosizedł R o m e r ;W, tej pracy, streszczają się w następujących punktach:
1) Zlodowacenie T atr odbyło się w czterech okresach lodowych prze
dzielonych trzem a okresam i międzylodowcowym i.
2) Zlodowacenie n ajstarsze (tzw. H + l) sięgnęło daleko n a przedpole (m orena w Szaflarach), dw a n astępne w yszły tylko nieznacznie poza obręb T atr, ostatnie ograniczyło się do ich w nętrza.
3) G ranica wiecznego śniegu w czasie ostatniego 'zlodowacenia o b n i
żała się (zgodnie z 'dzisiejszymi w arunkam i klim atycznym i) od E k u W;
w p ły w przew iew ania daje się zauważyć zwłaszcza w diepresji (dyluw ial- nej) granicy wiecznego śniegu w dorzeczu B ystrej jak i niedorozw oju lodowców doliny Cichej n a sk u tek przem ieszczania m as śnieżnych ze sto
ków południow ych na północne.
4) Zlodowacenie południow ych stoików T a tr miało przebieg analo
giczny jak n a północy, choć różnica w w ykształceniu m orfologicznym utw orów obu stoków jest bardzo poważna, a to n a skutek innego w y
kształcenia przedpola.
5) Przeobrażenie rzeźby T atr było n a skutek działalności zlodowaceń bardzo znaczne, głównie n a sk u tek zdarcia i w yniesienia poza obręb ma
syw u silnie zw ietrzałej pokryw y kwaircytów perm skich.
6) T a try podlegały w czasie dyluw ium ruchom zarów no podłużnym do swej osi, jaik i poprzecznym , przy czym rozm iar pierw szych w zrasta w yraźnie w głąb gór, a drugie zaznaczają się strefow o (H urkotne, Z ube- rec, d epresja Zakopanego).
W yniki badań geomorfologicznych R o m e r a w T atrach stanow ią trw a łą pozycję naiuki polskiej mimo ich nie w e wszystkich- p u n k tach zgodności z w ynikam i późniejszych badań. G runtow ne opanow anie p ro blem atyki naukow ej, św ietna znajom ość tego tru d n eg o teren u i olśnie
w ające bogactwo myśli, k tó re n ap o ty k a czytelnik tego w ielkiego dzieła, stw arzają atm osferę zupełnie w yjątkow ą. Dzieło te j m iary mógł napisać tylko uozony odpow iedniej klasy, k tó ry poznał dogłębnie i ukochał te jed y n e w swoim rodzaju góry.
Tatrzańska epoka lodowa stanow i właściwie o statn ie dzieło badaw cze R o m e r a n a polu geomorfologii, po k tó ry m n astęp u je długi okres
m ilczenia w tej dziedzinie. In n y już zupełnie c h a ra k te r m ają ogłoszone w ostatn im okresie życia dw a ciekaiwe eseje geograficzne p t. L ekcja geo
morfologii... oraz Mapa jako d o ku m en t dziejów rzeźb y pow ierzchni zie
mi..., będące spojrzeniem doświadczonego badacza n a historię k rajobrazu, wskazującego n a nowe drogi d la rozw iązania problem ów , jakie badanie jego nasuw a.
Osolbną dziedzinę stanow ią podróże R o i m e r a , niestety poza pew nym i przyczynkam i do znajomości gór Sichota-A lin oraz A laski nie w y zyskane w pełni, z w ielką szkodą d la n au k i polskiej, gdyż uczonych o ty m zasięgu (znajomości św iata i o olbrzym ich możliwościach porów naw czo- -syntetycznych m ieliśm y dopraw dy niew ielu.
W spomnieć wreszcie należy o w ażnych pracach bibliograficznych R o- m e r a, k tó ry jest au to rem ośm iu kolejnych opracow ań bibliograficznych dotyczących fizjografii ziem polskich (m. in. i geologii) z okresu 15 lat, a mianowicie z la t 1891— 1905 — pierw szej w łaściwie bibliografii fizjo
grafii ziem polskich p t. Spis prac odnoszących się do fizjografii ziem pol
skich publikow anych w „Kosmosie” w latach 1897— 1906; późniejsze re dagow anie Spisu oddał R o m e r w ręce swego ucznia P o k o r n e g o . O ogrom ie tej p racy świadczą choćby tylko suche cyfry: bibliografia o p ra
cow ana przez R o m e r a obejm uje ogółem 11500 ty tułów , z czego niem al 3300 to pozycje geologiczne.
Oto k ró tk a sylw etka uczonego, jego p ra c y i dorobku w dziedzinie geomorfologii, n au k i tak bliskiej geologii, sy lw etk a z n a tu ry rzeczy n ie oddająca ani w drobnej części ogrom u p racy i dorobku R o m e r a w nauce. Jeżeli kiedyś charakteryzując w dw udziestą piątą rocznicę jego śm ierci innego naszego wielkiego geografa W. N a ł k o w s k i e g o napi
sał S. L e n c e w i c z : „ N a ł k o w s k i był z takich, co ra z n a sto lat się rodzą”, to o ileż łatw iej zastosować można tak ą ch arak tery sty k ę do
R o m e r a .
W ażniejsze prace E. Rom era w zakresie geom orfologii
1897. Studya nad asym etrią dolin, S p r a w o z d . c. k. w y ż s z e j s z k o ły r e a ln e j za r. 1897, L w ów , str. 1— 45.
W p ływ k lim atu na form y p ow ierzch ni ziem i, K o s m o s X X IV , str. 243—271.
Epoka lodow a na Sw idow cu, Rozpr. A k. U m i e j . W y d z . Mat. P r z y r. A . X L V I, str. 11—81.
S praw ozdanie z w y cieczek do w yd m n iżow ych z poglądem na ich pow stanie, K o s m o s X X X I, str. 334—362.
K ilka przyczyn ków do" historii doliny D niestru. K o s m o s X X X I, str. 363—386.
1907. E in ige B em erk u n gen über fossile. D ünen, Verh.-d. k. k. Geot. Reichsanstalt, str. 48—65.
Zur G eschichte des D n iestrth ales, Mitt. d. k. k. Geogr. Ges. W ien 1907, str.
275—292.
K ilk a spostrzeżeń i w n io sk ó w nad utw oram i lod ow cow em i m iędzy P rzem y
ślem a D obrom ilem , Kosmos X X X II, str.. 432—440.
L ’in sta b ilite du P la teau su isse dans le s tem p s postglaciaires, C. R. des Se- ances de l’Acad). d. Sc. P aris CXL1X, str. 241—244.
K ilk a u w ag o g en ezie krajobrazu lodow cow ego, Kosmos X X X IX , str.
239—262.
D as V orherrschen der T alfragm en te in der M orphologie der G ebirgsrücken, C. R. des Trav. du 9 Cońgr.' Int. d. Geogr. G eneve 1908, T. II. str.
119— 124.
M ouvem ents ep eirogen iq u es dans le h a u t b a ssin du R höne eit ev o lu tio n du p a ysag e glaciaire, Bull. Soc. Vaudoise X LV II, str. 65— 192.
1912. Spraw ozdanie z badań geograficzn ych w yk on a n ych w d zied zin ie gór S ich o - ta-A lin , B erich t über geogr. A rb eiten im G ebiete des Sichotai-A lin G e
birges, Bull. Ac. Sc, Math, Nat. A., str. 117— 128.
P rzyczynek do topografii i geografii S ich ota-A lin u . Rozpr. Ak. Um. Wydz.
mat. przyr. T. LII, A., str. 45—88 z mapą.
O potędze w ód i lod o w ców w Tatrach, Wierchy II, str. 166— 183.
1924. Q uelques id ees sur le ph en om en e du su rcreu sem en t dans les M ts T atry, Recueil de Travaux off. ä M. J . Cvijic, B eigrade, str. 241—252.
1928. T atrzańska epoka lodow a, Spraw. P. Ak. Um. X X X III, str. 17, K raków . 1929. N ajstarszy okres lod ow y w Tatrach, Pam. II. Zj. Słow‘. Geogr. i Etnogr. t. I.,
str. 343—344, K raków .
A fe w contributions t o the. P h ysiography of G lacier B ąy, A la sk a (K ilka przy
czyn k ów do fizjo g ra fii G lącięr B a y nia A lasce) Pyzegl. Geogr. IX , str, 253— 270.
T atrzańska epoka lodow a, Prace Geogr. wyd. przez E. Romera. Z. X I, L w ów , str. 1—186.
1948. Lekcja geom orfologii na tle krajobrazu Rabki, Czasop. Geogr. t. X V III, (1947) z. 1—4, str. 3— 75, W rocław .
1952. M apa jak o doku m ent d ziejó w rzeźby p ow ierzch n i Polski, Czas. Geogr. t.
X X I—X X II (1950— 1951), W rocław , str. 5—57.
Józef Szaflarski
RESUME
Ne a Lwów en 1871 E. R o m e r avait poursuivit ses etudes a 1’Uni
versity des Jagellons a Cracovie des 1889, p o u r se ren d re ensuite a d ’au- tr e s cen tres scientifiques, e t sa grande science geographique s ’etait for-
mee
sous l’influence des professeurs K i r c h h o f f a Halle, P e n c k a V ienne, R i c h t h o f e n et B e ' z o l d a Berlin.De nom breux contacts scientifiques ainsi que des voyages1 contri- b u e re n t beaucoup atu developpeiment rem arquable de son horizon scien-
tifique.
Etabli
a Lwów des 1899 ily
faisait descours a l’Ecole
de H autes E tu d es Commericialeset
a rU n iv ersite. Nomme d irecteu r de la chaire degeographie de l ’U niversite a Lwów e n 1911 E. R o m e r y avait exerce ses fonctions d u ra n t 25 annees. II a cree toute une ecole scientifique, ecole d ’u n e universalite ex trao rd in aire, com prenant non seulem ent la geographie physique m ais aussi la geographie economique e t su rto u t la eartographie. C ette d e m ie re science a laquelle R o m e r a v a it concentre to u te son attention d e ja a la fin du siecle passe, lui a gagne une renom - m ee mondiale; la eartographie syn th etiq u e e t soolaire polonaise doit sa place predom inante dans le monde scientifique a l ’edition e n 1908 du
„P etit A tlas G eographique”.
Les etudes de R o m e r concernent d’abord les problem es de la cli- m atolcgie e t de l’hydrologie, ensuite il dirige son in te re t vers la geomor- phologie, dont il s ’etait ocuppe ju sq u ’a sa m ort, p u b lian t de n om breux
tra v a u x non sans .im portance pour la geologie dynam ique.
Des 1911 p re n n e n t le u r com m encem ent les etudes m orphologiques de R o m e r dans les m ontagnes de T atra, il les a continuees d u ra n t plusieurs annees pour p u b lier en 1929 l’oeuvre capitale de sa vie: „Epo- que glaciale de la T atra”.
Une connaissance parfadte de la problemaitique e t d u te rra in , si ddfficil, jointe a la richesse eblouissante de l’intellect de l ’em inent a u te u r prete a cette oeuvre une v aleu r to u t a fait particuliere.
Les resu ltats scientifiques des voyages, si nom breux, de R o m e r ne fu ren t, helas, presentes dans ses publications, o u tre quelques co n trib u tions a la connaissance d es m ontagnes Sichota-A lin e t de la peninsule Alaska^
On doit enfin m en tio n n er les im portants tra v a u x bibliographiques de R o m e r . II fu t l’a u te u r de h u it succesives redactions bibliographi
ques pour les annees 1891 — 1905, publiees sous titre de la L iste des travaux concernant la physiographie des terrains polonais (Kosmos, 1897 — 1906).
