Glacitektonika Wzgórz Ostrzeszowskich

T o m ( V o l u m e ) X X X I — 1 96 1 Z e s z y t ( F a s a i c u l e ) 2— 4 K r a k ó w 1961

STEFAN POŁTOWICZ

GLACITEKTONIKA WZGÓRZ OSTRZESZOWSKICH

(Tabl. XXIV, XXV i 24 fig.)

Glacitectoniąue des monts d’Ostrzeszów

(PI. X X IV , X X V et 24 fig.)

S t r e s z c z e n i e

W niniejszej pracy autor na podstawie m ateriałów wiertniczych oraz obserw a­

cji powierzchniowych omówił budowę geologiczną Wzgórz Ostrzeszowskich (wschod­

niej części Gór Kocich). W ykonał rekonstrukcję morfologii przedneogeńskiej powierzchni erozyjnej obszaru położonego pomiędzy Sudetami a okolicami Ostrowa Wielkopolskiego i Kalisza oraz zinterpretow ał dane z płytkich otworów wiertniczych.

Opisał szereg stru k tu r fałdowych zbudowanych z utworów neogeńskich i plejstoceń- skich zaburzonych u czoła lądolodu stadium W arty (Riss II). Typowymi strukturam i glacitektonicznymi Wzgórz Ostrzeszowskich są: 1. obalone antykliny, przypuszczal­

nie odkorzenione i nasunięte na przedpole ². sfałdowane, kry lodowcowe zbudowa­

ne z utworów neogeńskich poprzedzielanych osadami plejstoceńskimi, 3. antykliny posiadające połączenie z podłożem oraz 4. k ry nie w ykazujące większych zaburzeń glacitektonicznych. Z analizy budowy stru k tu r autor wyciąga wniosek o co n a j­

m niej —. trzykrotnej oscylacji czoła lądolodu stadium W arty w Obrębie Wzgórz Ostrzeszowskich. Pewną rolę w formowaniu się czołowych moren wyciśnięcia ode­

grało przypuszczalnie ukształtow anie powierzchni podłoża mezozoicznego.

WSTĘP

Badania geologiczne wschodniej części Gór Kocich, k tó rą stanow ią Wzgórza Ostrzeszowskie, prowadzone są od praw ie 50 lat. Jednym z pier­

wszych badaczy zajm ującym się genezą i rozwojem geomorfologicznym tego regionu był O. T i e t z e (1911). O pierając się na kilku w ierceniach w ykonanych przy poszukiwaniu wody w Ostrzeszowie i paru odsłonię­

ciach naturalnych w okolicy Parzynow a i K ępna postawił hipotezę tek to ­ nicznej budowy Wzgórz. Założył on istnienie w ału utw orów starszych (kajpru i trzeciorzędu) w ypiętrzonych w obrębie dzisiejszych wzniesień, o który oparł się lodowiec nagrom adzając przy jego pokonywaniu znacz­

ne ilości m ateriału zwałowego.

Podobne poglądy głosili W. C z a j k a (1931), F. F r e c h (1901, 1904, 1915), R. F l e s z a r o w a (1933) i J. G o ł ą b (1931, 1951). D ruga praca J. G o ł ą b a (1951), omawiająca budowę geologiczną Wzgórz Ostrzeszow­

skich oparta została na bogatych, ale w większości powierzchniowych m ateriałach, zebranych z odsłonięć istniejących w latach m iędzyw ojen­

nych. Budowę geologiczną zinterpretow ał w niej tektoniką określając czas fałdowania na miocen (pierwsza faza fałdowania — po tortonie dolnym, druga — w miocenie górnym). Tektonikę tę wiąże z rucham i górotwórczy­

m i fałdujących się w ty m czasie K arpat.

— 392 —

W ym ienieni autorzy nie negowali ro li lodowca w rozwoju geom orfolo­

gicznym Wzgórz, lecz przypisyw ali m u drugorzędne zjawiska, tylko uw y­

puklające istniejącą już morfologię.

D ruga grupa badaczy zajm ujących się pozostałym i częściami Gór Kocich (F. B e r g e r 1937, Cz. P a c h u c k i 1952, W. W a l c z a k 1952 i inni) przyjm ują zjawiska glacitektoniczne jako jedyną przyczynę spię­

trzenia utw orów trzeciorzędowych tego pasma.

Prace w iertnicze prowadzone przez In sty tu t Przem ysłu M ateriałów O gniotrw ałych w Gliwicach w celu w ykrycia złóż k w arcy tó w 1 dostarczyły wiele danych um ożliwiających rozpoznanie stru k tu r geologicznych tego regionu. Prace wiertniczo-górnicze w obrębie Wzgórz Ostrzeszowskich skoncentrow ane zostały na obszarze o pow ierzchni około 20 km 2 pomiędzy wsiami: Olczyną na północy, M arcinkam i na południowym zachodzie i Rzetnią na południowym wschodzie. W iercenia sytuowano tam , gdzie w okresie m iędzyw ojennym odbywała się eksploatacja kw arcytów i pia­

sków oraz iłów mioceńskich, a więc w miejscowościach: Olszynie, P arzy - nowie, Soboliźnie, Celince, K am iennej Górze, Zmyślonej Parzynow skiej, M ostkach oraz około 5 km na południe od Wzgórz Ostrzeszowskich w oko­

licy wsi Miechów koło Sycowa.

Głębokość w ierceń w ahała się od kilkunastu do około stu m etrów.

Odległości pomiędzy otw oram i w rejonach w iertniczych niejednokrotnie były bardzo małe, rzędu kilkunastu, a naw et kilku m etrów z powodu bardzo zróżnicowanej litologicznie i silnie zaburzonej serii utw orów trzecio — i czwartorzędowych. Poza w ym ienionym i otw oram i w obrębie Wzgórz Ostrzeszowskich odwiercono 4 otwory głębokie: w Mielęcinie — do głębokości 328,25 m, opisany przez A. J e n t z s c h a (1920) oraz Olszy­

nie Dolnej (do 2500,00 m), Kochłowach (do 500,00 m) i Ostrzeszowie (do 425,00 m), których profile stratygraficzne opublikowane zostały przez J. Kłapcińskiego (1959).

Badania geologiczne Wzgórz Ostrzeszowskich rozpocząłem w roku 1954 z polecenia prof. dra M a r i a n a K a m i e ń s k i e g o , którem u za ten interesujący tem at i opiekę składam serdeczne podziękowania. Również P ani prof. d r K a m i l i C i s z e w s k i e j jestem wdzięczny za wskazów­

ki, jakich m i udzielała odnośnie do utw orów czwartorzędowych.

Udostępnienie m i w r. 1957 przez m gra inż. J u l i u s z a M r o z a m ateriałów wiertniczo-górniczych, za co m u bardzo dziękuję, pozwoliło rozpoznać stru k tu ry , jakich istnienie można było jedynie przypuszczać na podstawie odsłonięć powierzchniowych. Wdzięczny jestem również prof. drowi J ó z e f o w i G o ł ą b o w i za kilkakrotne udzielenie m i kon­

sultacji oraz m growi H e n r y k o w i W i e c z o r k o w i z Ostrzeszowa za życzliwość i pomoc, jaką m i okazał w czasie m ych prac terenow ych oraz za liczne dyskusje na tem at geologii Wzgórz Ostrzeszowskich.

PODŁOŻE MEZOZOICZNE

Budowa geologiczna podłoża trzeciorzędu Wzgórz Ostrzeszowskich i obszarów przyległych od północy została dość dobrze rozpoznana dzięki profilom w ym ienionym na wstępie oraz rozmieszczonym w okolicach

1 Nazwa „kw arcyty” m a dziś już tylko historyczne znaczenie. Nowsze bada­

nia (O. J u s k o w i a k — 1957) wykazały, że są to utwory strukturalnie bardzo różnorodne: piaskowce, mułowce i zlepieńce spojone lepiszczem krzemionkowym.

Jednak ze wzglądu na uproszczenie tekstu będą niekiedy używał tej nazwy.

v

T a b e l a 1

Zestawienie profilów utworów trzeciorzędowych i czwartorzędowych w obrębie Wzgórz Ostrzeszowskich i obszarów przyległych od północy

(Oznaczenia cyfrowe profilów według fig. 2 i 20)

Lp. Nazwa profilu (odkrywki)

Kota profilu (odkrywki)

w m npm.

Kota powierzchni trzeciorzędu w m npm.

Kota powierzchni mezozoikum

w m npm.

Miąższość osadów czwarto­

rzędo­

wych w m

Miąższość osadów trzecio­

rzędo­

wych w m

1 Syców * + 169,0 + 114,0 + 37,0 55,0 77,0

2 Miechów **** + 184,8 + 142,8 + 81,5 42,0 61,3

3 Słupia k/Kępna *** + 170,0 o k o ł o + 170.0o k o ł o + 170,0 ^{0 0}

4 Mielęcin * + 192,0 + 158,0 + 138,0 34,0 ^{2 0 , 0}

5 Kochłowy * + 197,0 + 182,0 + 49,4 15,0 132,6

6 Olszyna Dolna * + ^{2 2 1 , 0} + 183,0 + 18,7 38,0 164,3 7 Ostrzeszów * + ^{2 0 0 , 0} + ^{1 1 0 , 0 —} 49,5 90,0 159,5

8 Nadstawki ** + ^{1 2 2 , 0} + 24,0 ^— 10,9 98,0 34,9

9 Pardalin ** + 135,0 + 117,7 ^— 2,5 17,3 115,2

1 0 Wysocko Małe ** + 164,5 + 69,5 ^— 11,7 95,0 81,2

1 1 Wtorek ** + 147,0 + 144,4 ^{— 8 , 2 2 , 6} 152,6

1 2 Trąba ** + 123,0 + 88,4 + 18,0 34,6 70,4

13 Śliwndki 5 ** -f 137,0 + ^{8 8 , 2} + 24,9 48,8 63,3

14 Skalmierzyce 4** + 129,0 + 69,5 + 23,0 59,5 43,5

15 Skalmierzyce 2 ** + 137,0 + 113,1 + 31,7 23,9 81,4

16 Szczypiorno ** + 137,5 + ^{8 8 , 0} + 45,8 49,5 42,2

17 Kalisz I ** + ^{1 0 0 , 0} + 77,0 + 17,0 23,0 60,0

18 Kalisz II** 42,0 77,0

19 Skarszew,ek ** + 124,0 + 116,1 + 47,5 7,9 ^{6 8 , 6}

2 0 Florentyna ** + 134,5 + 104,8 + 49,7 29,7 55,1

2 1 Kalisz 1 ** + 105,0 + 76,0 + 38,9 29,0 37,1

2 2 Chotów ** + 130,5 + 85,2 + 42,7 45,3 42,5

23 Strzegowa ** + 138,0 + 108,5 + 56,6 29,5 61,9

24 Szale k/Kalisza *** + ^{1 2 0 , 0} + ^{1 2 0 , 0} + ^{1 2 0 , 0 0 0}

25 Godziesze ** + 149,0 + 120,5 + 29,7 28,5 90,8

26 Czempisz ** + 138,5 + 67,2 + 67,2 71,3 ⁰

27 Kwiatków ** -4- 137,0 + 114,4 ^— 9,3 ^{2 2 , 6} 123,7

28 Młynów 14 ** + 140,0 + 55,0 + ^{8 , 1} 85,0 46,9

29 Młynów 16 ** + 136,0 + 91,0 + 9,6 45,0 81,4

* W e d ł u g J . K ł a p c i ń s k i e g o (1 9 5 9 ) .

* * P r o f i l e o t r z y m a n e o d d o c . d r J . Z n o s k i i m g r i n ż . E . C i e ś l i .

w e d ł u g P r z e g l ą d o w e j m a p y g e o l o g i c z n e j P o l s k i w s k a l i 1 : 3 0 0 000 a r k u s z e : W r o c ł a w , Ł ó d ź , O p o l e , K r a k ó w .

* * * * p r o f i l a u t o r a .

Ostrowa Wlkp. i Kalisza i , jak również nielicznym odkryw kom utw orów mezozoicznych. Nazwy tych profilów i odkryw ek oraz dane o miąższości poszczególnych serii osadów i położenie ich względem wysokości morza zestawione są w tabeli 1.

1 Za profile stratygraficzne z tych okolic składam podziękowanie doc. drowi J e- r z e m u Z n o s c e oraz mgrowi inż. E u g e n i u s z o w i C i e ś l i .

— 394 —

S t r a t y g r a f i a

Z podanych wyżej profilów wynika, że podłoże mezozoiczne w obrębie Wzgórz Ostrzeszowskich zbudowane jest z utw orów retyku, a na ich pół­

nocnej peryferii z osadów liasu, doggeru, m alm u i kredy górnej.

U twory re ty k u zostały stw ierdzone w kilku profilach w Mielęci- nie (A. J e n t z s c h 1920), Olszynie Dolnej, Kochłowach i Ostrzeszowie (J. K ł a p c i ń s k i 1959) oraz w Miechowie, liasu, doggeru, m alm u i kredy górnej — na podstawie konstrukcji przekrojów geologicznych pomiędzy profilam i okolic Ostrzeszowa a Ostrowa W lkp i Kalisza (fig. 1, 21).

U twory podłoża opisuję jedynie z jednego profilu (Miechów B —

— VIII-M), ponieważ nie posiadam m ateriału petrograficznego z pozosta­

łych. Poniżej podaję opis skał w ystępujących w w ym ienionym profilu na głębokości 103,30 — 113,50 m.

N ajstarsze iłołupki m argliste, ceglastobrązowe, m iejscam i z szarym i plamami, zwięzłe, nieco piaszczyste. G raniczą one u góry z szarozielonka­

w ym i piaskowcami z zlepieńcam i w apiennym i, zapiaszczonymi, o spoiwie ilasto-w apnistym . Zwięzłość ich jest różna, od silnie spojonych do roz­

sypujących się.

W piaskowcu pod m ikroskopem można wyróżnić na tle szarozielonego spoiwa ostrokraw ędziste i średnio obtoczone ziarna kw arcu. N iektóre z nich posiadają obwódki regeneracyjne; ziarna te są już na trzecim , co najm niej, złożu — regeneracja m usiała zajść w jakichś kwarcytac-h, po których zniszczeniu m ateriał detry tyczny dostał się do zbiornika dolno ju ­ rajskiego. Poza kw arcem skała zawiera rozłożone blaszki biotytu oraz glaukonit nadający skale zabarwienie zielonkawe. Z m inerałów ciężkich w znikomej ilości w ystępują cyrkon, ru ty l i turm alin.

Zlepieniec składa się z gęsto ułożonych otoczaków w apienia nieco pia­

szczystego z nieoznaczalnym i szczątkam i m ikrofauny spojonych lepisz­

czem ilasto-w apnistym . Poza otoczakam i w apieni w skale w ystępują ostrokraw ędziste i słabo obtoczone ziarna kw arcu. Spoiwo kontaktow e stanowi często przekrystalizow any kalcyt.

P stre iłołupki m argliste i zlepieńce w apienne nieco zapiaszczone oraz piaskowce są bardzo podobne do opisywanych przez J. Z n o s k ę (1955) z okolic W ielunia osadów górnego rety k u reprezentow anych przez skały tego rodzaju zawierające „nietypow ą brekcję lisowską”. „Nietypowość b rekcji” — cytuję dosłownie przypisek na str. 71 „wyraża się tym , że zawiera ona duże ilości piasku i otoczaków kwarcowych, podczas gdy właściwa brekcja lisowska jest utw orem w apienno-ilastym ”.

Słabe zapiaszczenie wyżej opisanych zlepieńców z profilu B-VIII-M może być spowodowane lokalnym wykształceniem , a już samo w ystępo­

w anie ziarn kw arcu nie pozwala uważać tego utw oru za brekcję lisowską.

Pomiędzy utw oram i zlepieńcowato-piaskowcowymi a wyżej leżącym i iłam i zaznacza się w yraźna granica podkreślona falistą pow ierzchnią roz­

mycia na piaskowcu oraz zm ianą charakteru sedym entu; traci on barw ę ceglastą na korzyść zielonkawej i niebieskawej. Poza tym nie w ykazuje wapnistości charakteryzującej niżej leżące osady.

Dlatego jestem skłonny zaliczyć utw ory leżące poniżej tej pow ierzchni do retyku, a powyżej niej do trzeciorzędu (miocenu), aczkolwiek nie po­

siadam na to dowodów paleontologicznych. Dlatego też wniosek powyższy należałoby przyjąć z zastrzeżeniem .

Wyższa część utw orów liaso-kajpru w ystępujących w Mielecinie przy-

pominą osady liasowe, na co zwrócił uwagę J. Z n o s k o (1955), przeto leżące poniżej nich należy uważać za retyk. Postaw ił on granicę między kajp rem a retykiem na głębokości 180,0 m, A. J e n t z s c h (1920) na głębokości 190,0 m, mimo że J. L e w i ń s k i (1928) po porów naniu tego profilu z profilem wiercenia w Częstochowie widział granicę tę na

l i. i --1— L-T ^ O |-

4 /I i I kia

I h ~ LiCOm

Ostrów

10 km

o o o c8 &

* * * 1 ' • * / 1

< # ♦ • i X ' ’ r II

• •• ’> » •' ■ ‘

V. 9 o* • » • V . * . V . V . y r

* * • « • t

« • 4 «

o o o o o o< # # , - o o o o o o \ •*

O O O O O O O d „ . .>Ov^ > •© / v "

o o o o o o o o O O O O O O O o o o o o o q o o o o o o o O o

° ... > * . W \

y*' V . \ Ostf^eśżćhfr.;

/ , \ •. *. * 6 6 / ’ • .* . ‘ X , ; ;

5 O

• • / • *

Sycó w Jt o ^%

• * ...

^ E Z ^

. W Q K ę p n o ' . __—3-

•'o o o~ g K . ’

5

4

5 6 7

8

9

O O o o

10

O O O O

Fig. 1. Mapa geologiczna podłoża mezozoicznego rejonu zbiornika ostrzeszowskiego.

1 — profile i odkrywki z utw oram i mezozoicznymi; ² — uskoki z podaną wielkością zrzutu; 3 — kreda górna; 4 — m alm ; 5 — kelowej i baton; ⁶ — wezul; 7 — bajos;

8 — lias; 9 — retyk; 10 — k ajp er górny

Fig. 1. Carte geologique du sous^bassement mesozoique de la region du bassin d’Ostrzeszow. 1 — Profils et affleurem ents des sediments mesozoiques; 2 — Failles et grandeur de leur declin; 3 — Cretace superieur; 4 — Malm; 5 — Callovien et Bathonien; ⁶ — Vesulien; 7 — Bajoccien; ⁸ — Lias; 9 — Rhetien; 10 — K euper superieur

— 396 —

głębokości 129,5 m. Ponieważ pierwszy z w ym ienionych autorów m iał znacznie bogatszy m ateriał porównawczy, przyjm uję granicę pomiędzy utw oram i triasu i ju ry według niego. Ze względu na b rak danych do wydzielenia osadów liasu w ty m profilu serię przykryw ającą utw ory k ajp ru zaliczyłem do retyku. Poza ty m miąższość tych osadów odpowiada w przybliżeniu grubości utw orów retyckich otrzym anych przy ko n stru k ­ cji przekroju geologicznego C — D (fig. 21).

U tw ory młodsze od rety k u i liasu posiadają wychodnie już poza obrę­

bem Wzgórz Ostrzeszowskich. W ystępują tu osady doggeru (bajosu, w ezu- lu, batonu i keloweju), m alm u oraz kredy górnej budującej połudnkw o- -zachodnie skrzydło niecki łódzkiej.

T e k t o n i k a

Wzgórza Ostrzeszowskie oraz obszary przyległe do nich od północy znajdują się na granicy dwóch regionów tektonicznych: m onokliny przed- su d e c k ie j1 i niecki łódzko-miechowskiej. Oba te regiony charakteryzuje dość spokojne m onoklinalne ułożenie w arstw zaburzonych jedynie dy ­

slokacjam i nieciągłymi. Jedynie na linii leżącej nieco na zachód od K ępna i Ostrowa Wlkp. zaznacza się lokalne w ielkoprom ienne w ypiętrzenie, w y­

rażone łukow atym przebiegiem granicy geologicznej pomiędzy utw oram i kajp ru i liasu na południe od K ępna oraz wychodnią podczwartorzędową osadów liasowych w okolicy Ostrowa W lk p 2. O istnieniu w ielkoprom ien- nej antykliny utw orów mezozoicznych świadczą również profile Solniki Wielkie (Gross Zóllnig) i Mielęcin (A. J e n t z s c h — 1920). Mimo mono- klinalnego zapadania w arstw stro p triasu w obu profilach znajduje się na praw ie tej samej wysokości (Solniki W ielkie + 1 3 , M ielęcin + 12 m npm). Gdyby przyjąć istnienie dyslokacji pomiędzy tym i profilam i, m u­

siałaby ona, przy upadzie w arstw 2 — 3° (przeciętna w artość kąta zapada­

nia utw orów mezozoicznych tej części monokliny), posiadać am plitudę rzędu 100 — 200 m. Dyslokacji takiej brak na przekroju geologicznym W rocław — Kłodowa w ykonanym na podstawie danych geofizycznych

przez A. K i s ł o w a 3.

W ynika z tego, że pomiędzy om awianym i profilam i kierunek zapadu powinien się zmieniać z północno-wschodniego na południowo-zachodni.

Oś tej antykliny przebiega pomiędzy profilam i Miechów i M ielęcin bliżej tego drugiego. Tego rodzaju ułożenie w arstw zaznaczone jest na cytowa­

nym wyżej przekroju W rocław-Kłodawa. Oś antykliny zapada ku NNW, 0 czym świadczy odkryw ka osadów k ajp ru w okolicy K ępna (cegielnia w Słupi) oraz wychodnie utw orów wyższej części retyko-liasu pod cien­

kim, nie przekraczającym 25 m, nadkładem utw orów czwartorzędowych w okolicy Ostrowa W lkp. Badania sejsmiczne wykazały istnienie takiej antykliny na północny zachód od Ostrzeszowa. Sprawozdanie z prac sej­

smicznych (1955) oraz W. P o ż a r y s k i — 1957.

Począwszy m niej więcej od linii K ępno-Ostrów Wlkp. ku północnemu

1 Term in „monoklina przedsudecka” jest coraz częściej używany dla okre­

ślenia strefy położonej pomiędzy krystalinikum w ału przedsudeckiego a niecką Szczecińsko-łódzką. Stosowany on jest między innym i przez prof. dra A. T o k a r ­ s k i e g o .

2 Na podstawie Przeglądowej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 3*00 000 bez utworów czwartorzędowych arkusz Wrocław — zestawionej prz-ez J. G i e r w i e - 1 a ń c a w 1955 r.

3 Z przekrojem tym miałem możność zapoznać się dzięki uprzejmości p. inż.

A. K i s ł o w a.

wschodowi upady zaczynają w zrastać od 1° do 3 — 4° ku NNW (azym ut zapadania 16 — 20°) w okolicy Kalisza. Zgodne to jest z obserwacjam i J. Z n o s k i (1958) oraz J. C z e r m i ń s k i e g o (1953). D rugi z w ym ie­

nionych autorów obserwował w w apieniach i m arglach kim erydu w Tro­

janowie i Szałem k/K alisza upady pod kątem 4° ku NNE (azym ut zapa­

dania 13 °).

Tektonika nieciągła podłoża mezozoicznego Wzgórz Ostrzeszowskich i ich obrzeżenia wyrażona jest dwoma uskokam i zrzucającym i utw ory mezozoiczne ku południowem u wschodowi (fig. 1, 2, 21). Oba posiadają charakter uskoków nożycowych.

Jeden, o m niejszym zrzucie, stw ierdzony został pomiędzy profilam i 13, 14, 15 i 16 a 27, 28 i 29. Przebiega on z SSW na NNE i posiada am ­ plitudę wynoszącą około 150 m w części północnej om awianego obszaru.

K u południowi zanika, ponieważ w przekroju C — D już nie daje się zauważyć.

D rugi przebiega z południowego zachodu na północny wschód przez okolice M ikstatu. W przekroju E — F posiada am plitudę wynoszącą około 400 m. K u południowem u zachodowi znacznie się zm niejsza, gdyż w przekroju Ostrzeszów (7) — P ard alin (9) wynosi ona najw yżej około 150 m. Być może, że dalej ku południowem u zachodowi zm ienia się jego ch arak ter na zawiasowy, ponieważ profil sejsm iczny w ykonany pomiędzy M iędzyborzem a Chojnikiem (Sprawozd. z prac sejsm icznych — 1955) ujaw nił dość dużą dyslokację (o am plitudzie 150 — 200 m) o przeciwnym k ierunku zrzutu znajdującą się w przedłużeniu omawianego uskoku.

Jeżeli przekrój te n zinterpretow ano właściwie, należałoby się spodziewać zm iany k ierunku zrzutu tego uskoku nieco na zachód od M ikstatu. Może to być jednak inny uskok nie m ający połączenia z opisanym a obcina­

jący od północy wzgórze, na którym leży Ostrów Wlkp.

Nożycowy zrzut omówionego uskoku powoduje znaczne zwiększenie upadu w przekrojach Ostrzeszów (7) — Godziesze (25) i Ostrzeszów (7)

— Czempisz (26), dzięki czemu wychodnie podtrzeciorzędowe utworów jurajskich przesuw ają się o około 10 km na południowy zachód w sto­

sunku do wychodni w Trojanowie i Szałem.

Sądząc z ułożenia i miąższości utw orów neogenu a być może i oligo- cenu (gdyż w niektórych profilach w rejonie Ostrowa W lkp. i Kalisza stw ierdzono ich występowanie), z ukształtow ania pow ierzchni przedneo- geńskiej (o której będzie mowa dalej) oraz w ychodni podczw artorzę- dowych na północny wschód od Koźminka (około 20 km na NE od K a­

lisza) m argli kam panu (tam, gdzie ze względu na ogólne zapadanie ku północnemu zachodowi osi niecki łódzko-miechowskiej należałoby się spodziewać osadów młodszych — m astrychtu posiadających wychodnie na wschód od wym ienionej miejscowości aż po P iotrków T rybunalski i Radomsko 1, uskoki te powstały w okresie pomiędzy górną kredą (gdyż jej osady zostały zdysłokowane w okolicy Koźminka) a przed sedym enta­

cją utw orów oligoceńskich. Genetycznie i czasowo należy je przeto łączyć z okresem tw orzenia się w ielkich dyslokacji saksońskich przedgórza Su­

detów.

Odległości pomiędzy profilam i zgrupow anym i w okolicach Sycowa, K ępna i Ostrzeszowa oraz Ostrowa Wlkp. i Kalisza są dość duże, bo do­

1 Na podstawie Przeglądowej mapy geologicznej Polski bez utworów czwar­

torzędowych w skali 1 : 300 000 arkusz Łódź zestawionej przez I. J u r k i e w i c z o * wą , F. R ó ż y c k i e g o i S. Z. R ó ż y c k i e g o w r. 1954.

— 398 —

chodzą do 20 — 30 km. Jednak ze względu na stosunkowo spokojny, mo- noklinalny układ w arstw można było z dużym prawdopodobieństwem w y­

konać przekroje obrazujące budowę geologiczną utw orów podłoża m e­

zozoicznego.

U k s z t a ł t o w a n i e p o w i e r z c h n i p o d ł o ż a m e z o z o i c z n e g o

U kształtowanie powierzchni podłoża mezozoicznego to znaczy przed neogeńskiej, w rejonie Wzgórz Ostrzeszowskich i obszarów przyległych musi być rozpatryw ane na tle stosunków regionalnych. Na podstawie profilów rozmieszczonych dość nierów nom iernie oraz nielicznych o d k ry ­ wek utw orów mezozoicznych można było jedynie w przybliżeniu zrekon­

struować morfologię podłoża neogenu wschodniej części przedpola Su­

detów. Tabela 2 przedstaw ia zestawienie profilów, na których podsta­

wie sporządzono m apę ukształtow ania podłoża mezozoicznego

Zasadniczym elem entem m orfologii przedneogeńskiej jest garb zbu­

dowany z utw orów triasowych, retyckich i liasowych ciągnący się od Górnego Śląska przez Lubliniec, Oleśno, K luczbork, Kępno aż po Ostrów Wlkp (fig. 2). Garb te n wchodzi w skład zachodniej części w ału m etakar- packiego i stanowił wschodnią granicę osadzania się utw orów miocenu ..lądowego” w tej części zbiornika trzeciorzędowego. Oś tego garbu prze­

biega nieco na północny wschód od Oleśna i K luczborka; Kępno leży już prawie dokładnie na jego kulm inacji.

Na północny wschód od K luczborka osiąga on wysokość powyżej + 200 m npm. ( + 216,3 m profil Leśna — 41, + 230 m odkryw ka utw o­

rów ju ry brunatnej w Nosalach k. Byczyny _ 40). K u północnemu zacho­

dowi oś jego zapada dość łagodnie aż do okolic Mielęcina, dalej w ty m kierunku jest silnie rozcięty erozyjnie; powierzchnia utw orów mezo­

zoicznych opada poniżej — 50 m wysokości bezwzględnej. W okolicy Ostrowa Wlkp. w ynurza się i osiąga w artości około + 100 m npm. Dalej ku północnemu zachodowi ponownie zapada i przypuszczalnie w okolicy Jarocina przestaje odgrywać rolę w morfologii przedneogeńskiej.

Druga, bardziej lokalna i krótsza, kulm inacja podłoża przebiega po- łudnikowo przez okolice ujścia rzeki Stobraw y do Odry, przez N amysłów i kończy się nieco na północ od Oleśnicy i Sycowa. Nie osiąga ona jednak tych wysokości co kulm inacja poprzednio opisana. W najwyższej strefie przypuszczalnie nieznacznie przekracza +(150 m npm. (odkrywka utw o­

rów kredy górnej w Karłowicach n/Stobraw ą — 48). W okolicy Sycowa osiąga, jak i garb Lubliniec-O strów Wlkp., wysokość rzędu + 50 m npm.

Oba omówione garby stanowiły barierę dzielącą zbiornik trzecio­

rzędowy na część zachodnią, rozciągającą się na zachód od linii Oława — Jarocin i osiągającą znaczne głębokości przekraczające w okolicach Gło­

gowa i Nowej Soli — 200 m wysokości bezwzględnej (J. K ł a p c i ń s k i

— 1959) i część wschodnią, w której obrębie znajdują się dzisiejsze Wzgórza Ostrzeszowskie.

1 Przy w ykonywaniu przekrojów geologicznych, m apy geologicznej i ukształto­

w ania powierzchni podłoża mezozoicznego oraz m ap ukształtow ania powierzchni utworów neogeńskich i czwartorzędowych jak ¹ m ap ich miąższości oparłem się na Przeglądowej mapie geologicznej Polski w skali 1 : 300 000 arkusze Wrocław, Łódź, Opole i Kraków, wydanych w latach 1949 —■ 1955 oraz na profilach opublikowanych przez J. K ł a p c i ń s k i e g o (1959) i otrzymanych od doc .dra J. Z n o s k i i mgra inż. E. C i e ś l i .

{&2k

- — 9

Trzebnica I tyfipWjś

S ^ ^ r r

/

'7^

Y

'I I \

Z5 ćv /K~"'* / 5 c S i f a^S2 * /

' t s ę ^

l ^ k

/s t r z e s z o w / y S

a

.»

?

/

iO 2 0

F ig . 2. M a p a u k s z t a łt o w a n ia p o w ie r z c h n i p o d ło ż a m e z o z o ic z n e g o w s c h o d n ie j c z ę ś c i p r z e d g ó r z a S u d e t ó w . 1 — p r o f ile i o d k r y w k i z p o d a n ą k o t ą p o w ie r z c h n i u tw o r ó w m e z o z o ic z n y c h ; 2 — iz o h ip s y p o w ie r z c h n i m e z o z o ic z n e j ; 3 — u s k o k i; 4 — p r z y p u s z ­ c z a ln e r z e k i z a s ila j ą c e z b io r n ik o s t r z e s z o w s k i; 5 — d e lta o s t r z e s z o w s k a ; 6 __ u tw o r y m e z o z o ic z n e z a c h o d n ie j c z ę ś c i w a ł u m e ta k a r p a c k ie g o ; 7 — p r z y p u s z c z a ln y p ie r w o t n y z a s ię g u t w o r ó w m i o c e n u n iż o w e g o ; 8 — c z o ła s p ię t r z o n y c h m o r e n c z o ło w y c h s ta d iu m W a r ty : I — p a s m o o s t r z e s z o w s k o - m ik s t a e k ie ; II — łu k s y c o w s k i; II I __ p a s m o G o s z c z -M ię d z y b ó r z ; IV — łu k t w a r d o g ó r s k i; V — łu k tr z e b n ic k i (I i II __ W z g ó rz a

O s tr z e s z o w s k ie ); 9 — g r a n ic a r e jo n u Z b io rn ik a o s tr z e s z o w s k ie g o

F ig . 2. C a r te d e m o r p h o lo g ie d e la s u r f a c e d u s o u s -ib a s s e m e n t m e s o z o iq u e de la p a r ­ t ie o r ie n t a le de l ’a v a n t p a y s d e s S u d e t e s . 1 — B r o f ils e t a f f le u r e m e n t s a v e c a lt it u d e a v i s e e d e la s u r f a c e d u M e s o z o iq u e ; 2 — I so p h is e s d u M e s o z o iq u e ; 3 — F a ille s ; 4 __

R iv ie r e s p r o b a b le s p o r t a n t le u r s e a u x d a n s le b a s s in d ’O s tr z e s z o w ; 5 __ D e lt e d ’O s tr z e s z ó w ; 6 — S e d im e n t s m e s o z o lq u e s d e la p a r t ie o c c id e n t a le d u r e m p a r t m e - t a c a r p a th ie n ; 7 — E x t e n s io n p r im a ir e p r e s u m a b le d e s s e d im e n t s d u M io c e n e d e l a P o lo g n e C e n tr a le ; 8 — F r o n t s d e m o r a in e s d e p o u s s e f r o n t a le s d a n s le s ta d e de W a rta : I — C h a in e d ’O s t r z e s z o w - M ik s t a d ; I I — A r c d e S y c ó w ; I I I — C h a in e de- G o s z c z e t M ię d z y b ó r z ; IV — A r c d e T w a r d a Gória; V — A r c d e T r z e b n ic a (I e t II

M o n ts d’O s tr z e s z o w ); 9 — L i m it e d e la r e g io n d u baissin d’O s tr z e s z o w

— 399 —

T a b e l a 2 Zestawienie profilów i odkrywek („0”) utworów starszych od trzeciorzędowych

wschodniej części przedgórza Sudetów (Oznaczenia cyfrowe profilów według fig. ² i 20) N r Nazwa otworu

(odkr.) N r Nazwa otworu

(odikr.) Nr Nazwa otworu

(odkr.)

1 Syców * 24 Trojanów i Szałe 45 J ełowa *

2 Miechów **** k/Kalisza (malm) 46 Dobrzeń Wielki

3 Słupia (kajper) „0” A” *** (kreda g.) „⁰ ” **'*

4 Mielęcin * 25 Godziesze ** 47 Fałkowice *

5 Kochłowy * 26 Cizempisz ** 48 Karłowice n/Stobra­

6 Olszyna Dolna * 27 Kwiatków ** wą (kreda g.) „⁰”***

7 Ostrzeszów * 28 Młynów 14 ** 49 Skorogoszcz *

8 Nadstawki ** 29 Młynów 16** 50 Brzeg *

9 Pardalin ** 30 Radliczyce ** 51 Oleśnica Mała *

1 0 Wysocko Małe ** 31 Taczanów ² ** 52 Łojowice *

1 1 Wtorek ** 32 Taezanów 3 ** 53 K rzywina (dewon

1 2 Trąba ** 33 Jarocin 2 ** d.) „⁰” ***

13 Sliwniki 5 ** 34 Jarocin 1 ** 54 Przecławice (ser­

14 Skalmierzyce 4** 35 Wisznia Mała * pentyny) „⁰” ***

15 Skalmierzyce 2 ** 35 Solniki Wielkie * 55 K rajków *

16 Szczypiorno ** 37 Namysłów * 56 Solniki k/Wrocła­

17 Kalisz I ** 38 Wołczyn * wia *

18 Kalisz II** 39 Biskupice * 57 Św iątniki *

19 Skarszewek ** 40 Nosale (dogger) 58 Kowale *

2 0 Florentyna ** n” *** 59 Krzyki *

2 1 Kalisz 1 ** 41 Leśna * 60 Karłowice k/Wroc­

2 2 Chotów** 42 Fosow.skie * ławia *

23 Strzegowa ** 43 Prószków * 61 Muchobór Wielki *

44 Opole * 62 Osobowice *

* W e d łu g J . K ł a p c i ń s k i e g o (1959).

** P r o f i l e o t r z y m a n e o d d o c . d r J . Z n o s kii i m g r in ż . E. C i e ś l i .

*"'* W e d łu g P r z e g l ą d o w e j m a p y g e o l o g i c z n e j P o l s k i w s k a l i 1 : 3 0 0 000 a r k u s z e : W r o c ła w , Ł ó d ź , O p o le , K r a k ó w .

**** p r o f i l a u to r a .

W schodnia część trzeciorzędowego basenu sedym entacyjnego, zwana dalej zbiornikiem ostrzeszowskim, posiada bardzo w yraźnie zaznaczoną granicę biegnącą w przybliżeniu w arstw icą + 25 m npm, od okolic Sy­

cowa na wschód pomiędzy profilam i M ielęcin (4) — i Kochłowy (5), za­

tacza łuk otw arty ku zachodowi aż po profile Godziesze (25) i Śliw ni- k i (13), następnie skręca w kierunku Kalisza. Północno-zachodnia granica zbiornika przebiega u podnóża wzgórza stanowiącego północno-zachodnią część garbu Lubliniec-O strów Wlkp., skąd skręca ku południowi w kie­

ru n k u Sycowa biegnąc progiem będącym w ynikiem erozyjnego rozcięcia grzbietu powstałego z połączenia się obu wyżej opisanych garbów podło­

ża mezozoicznego. Dno zbiornika ositrzeszowiskiego dochodziło przypu­

szczalnie do około — 80 m wysokości beżwzględnej osiągając względną głębokość wynoszącą około 100 m.

Garby Lubliniec — Ostrów Wlkp. oraz położony na zachód od nie­

go garb nam ysłowski przedzielone były obniżeniem będącym przypu­

szczalnie łożyskiem rzeki spływającej ze wschodnich Sudetów, której dolina pokrywała się w górnym biegu rzeki w przybliżeniu z dzisiejszą doliną Nysy Kłodzkiej.

Sudety wschodnie i częściowo środkowe były głównym obszarem ali­

m entacyjnym dostarczającym m ateriał klastyczny do zbiornika ostrze- szowskiego. Ponadto m ateriał detrytyczny mógł być częściowo tran sp o rto ­ wany z obszaru Górnego Śląska, gdyż w tym kierunku prowadzi podłużne zagłębienie o charakterze doliny rzecznej biegnące wzdłuż górnego od­

cinka dzisiejszej Małej Panw i i łączące się z doliną główną (pre — Nysy Kłodzkiej) w okolicy profilu Fałkowice (47). Obniżenie to musiało być korytem rzeki odwadniającej północno-zachodnią część Górnego Śląska.

Zważywszy, że S udety w czasie orogenezy saksońskiej zostały w ynie­

sione znacznie wyżej od położenia W yżyny Sląsko-K rakowskiej, m usiały one być erodowane o wiele intensyw niej, a ilość m ateriału dostarczanego przez wody spływ ające z nich m usiała być znacznie większa od tra n ­ sportow anej rzekam i z zachodnich zboczy wału m etakarpackiego. J. G o- ł ą b (1951) jako obszary alim entacyjne dla trzeciorzędu okolic Ostrzeszo­

wa podaje również Sudety i W yżynę Małopolską. Zasilanie zbiornika ostrzeszowskiego m ateriałem klastycznym mogło się odbywać również z północnej strony garbu Lubliniec-O strów Wlkp. wodami spływ ającym i do tego zbiornika od wschodu, lecz ze względu na brak d an y ch 'n ie da się zrekonstruow ać powierzchni mezozoiku w tej jego części.

Obie rzeki po połączeniu się wpadały do zbiornika ostrzeszowskiego na północ od Sycowa tworząc zapewne szeroką deltę ze względu na łagodne obniżanie się dna zbiornika i duże ilości m ateriału transportow anego nimi.

U kształtowanie powierzchni mezozoiku w rejonie zbiornika ostrze­

szowskiego wskazuje na pew ną zależność od tektoniki nieciągłej, która w ytw orzyła predyspozycje dla wzmożonej erozji w pew nych określonych kierunkach. Oś podłużna tego zbiornika przebiegająca z południowego zachodu na północny wschód pokrywa się praw ie dokładnie z uskokiem przechodzącym w pobliżu M ikstatu. Również rozcięcie erozyjne północnej części garbu Lubliniec — Ostrów W lkp. w skazuje na związek z tą linią tektoniczną. Analogiczną rolę odgrywa dyslokacja znajdującą się pom ię­

dzy Ostrowem Wlkp. a Kaliszem.

W strefach osłabionych tym i dyslokacjam i rozwinęły się obniżenia stanowiące połączenia zbiornika ostrzeszowskiego z właściwym basenem sedym entacyjnym trzeciorzędu niżowego.

Północno-zachodnie zbocze zbiornika ostrzeszowskiego, m imo że jest nieco stromsze od pozostałych, nie wym aga tektonicznej interpretacji, gdyż jego nachylenie nie przekracza 2°.

R ekonstrukcję ukształtow ania podłoża mezozoicznego na podstawie tak skąpych danych można było wykonać jedynie w przybliżeniu. A zatem mapę tę jak i wnioski paleogeograficzne na jej podstawie w ysnute należy traktow ać jako schem atyczny szkic będący pierw szym przybliżeniem stanu rzeczywistego.

— 401 —

LITOLOGIA UTWORÓW TRZECIORZĘDOWYCH I CZWARTORZĘDOWYCH Na om awianym obszarze J. G o ł ą b (1951) wyróżnił osady miocenu i pliocenu oraz czwartorzędu. Do miocenu zaliczył osady ilasto-piaszczy- ste z k w a rc y ta m i1 i węglem brunatnym , a do pliocenu iły poznańskie i towarzyszące im piaski. Czwartorzęd reprezentow any jest przez osady glacjalne i fluwioglacjalne.

TRZECIORZĘD M i o c e n

1. I ł y . Dom inującym osadem miocenu są iły o zabarw ieniu bardzo zm iennym od ceglastoczerwonego przez żółtawobrązowe, jasnoczekolado- we, jasnokremowe, niebieskawozielonkawe, jasnofioletowe, oliwkowe lub jasnopopielate aż do praw ie białego. Barw a iłów nie zm ienia się reg u ­ larn ie w profilu; czasami iły o całkiem różnych barw ach zazębiają się ze sobą, co u tru d n ia identyfikację poszczególnych utw orów w profilach w iertniczych. Szczególnie w yraźnie widoczne to jest na przejściach między iłam i zielonkawoniebieskawym i a popielatoczekoladowym i (zwanymi „spą­

gowym i” ze względu na występowanie ich w spągu utw orów kw arcyto- wych). Również wśród iłów niebieskawozielonkawych spotyka się przeła- wicenia iłów szaroczekoladowych. Bardzo często nie można postawić m ię­

dzy nim i granicy. W ielobarwność iłów w ystępuje często w postaci plam.

W większości są to iły bezwapienne, choć stwierdzono w kilku profi­

lach w kładki iłów zielonkawoniebieskawych w iłach oliwkowych zaw iera­

jące konkrecje wapienne. W ystępowanie w ęglanu w apnia w postaci kon- k recji praw ie zawsze związane jest ze zm ianą zabarw ienia iłów na zie­

lonkawe lub niebieskawe. Iły oliwkowe bardzo rzadko posiadają kon­

krecje wapienne. Stwierdzono je w paru profilach, a na pow ierzchni je­

dynie w wyrobisku cegielni na Gęsiej Górce (około 4 km na SE od Sy­

cowa) w białych iłach. Bezpośrednie sąsiedztwo w apnistych utworów czwartorzędowych w wym ienionej odkrywce sugeruje jednak w tórny charak ter tych konkrecji.

2. P i a s k i . D rugim pod względem ilościowym utw orem mioceńskim są piaski kwarcowe w ystępujące w postaci ławic, ciągnących się na w ięk­

szej przestrzeni lub soczew ograniczonych do nieznacznych rozmiarów.

Można wydzielić dwa rodzaje piasków:

a) Piaski równoziarniiste. Składają się one z ziarn kw arcu obtoczonych i dość jednorodnych pod względem granulacji, o średnicach nie p rzekra­

czających zazwyczaj 0,5 mm. Jest to osad całkiem luźny nie w ykazujący zupełnie diagenezy. Wśród nich spotyka się przeław icenia iłów zielon­

kaw ych i oliwkowych oraz mułków.

b) Piaski przykwarcytowe. Piaski te są sedym entem całkowicie róż­

nym od poprzedniego. Różnica pomiędzy nim i polega na zupełnie innym stopniu obtoczenia i braku wysortowania. Przew ażają tu ziarna ostrokra- wędziste lub słabo obtoczone. U ziarnienie ich jest bardzo niejednorodne w ahające się w granicach od 2 mm aż do frak cji pylastej, której zawie­

rają nieraz do 25%, a czasami naw et więcej. Piaski przykw arcytow e w przeciwieństwie do opisanych w p. 2 a (których na pow ierzchni jest

1 W kw arcytach z Pietrzykowa (względnie Patrzychowa) J. G o ł ą b (1951) zna­

lazł florę świadczącą o mioceńskim w ieku tych utworów. Są to: Castanopsis schmi- tiana, Salix goeperti, Laurus sp., Vitis sp.

bardzo mało) można obserwować w licznych odsłonięciach w okolicy Olszyny i Miechowa. Uderzający jest w nich brak wy sort o wania m ate­

riału. Sedym ent te n składa się z pyłu kwarcowego i frak cji grubszych 0 średnicach przekraczających niekiedy 2 mm (np. przy drodze z Olszy­

ny do Parzynowa). W obrębie partii piaszczystych w ystępują czasami so­

czewki grubego żw iru składającego się z bardzo dobrze obtoczonych ziarn kw arcu, lidytów, czerwonych i jasnokrem ow ych bardzo drobno­

ziarnistych kwarcytów, szarych piaskowców, otoczaków łupków k ry sta ­ licznych, niekiedy drobnych ziarn czerwonych granitów i melafirów.

W kładki żwirowe nie zaw ierają zazwyczaj frak cji pyłowej, której obecność jest tak charakterystyczna dla piasków przykw arcytow ych. 1

W świetle roziważań paleogeograficznych staje się zrozum iałe pocho­

dzenie drobnych otoczaków granitu w żwirach mioceńskich. R ekonstruk­

cja rzeźby przedneogeńskiej nie potw ierdza możliwości pochodzenia tych otoczaków z obszaru Sudetów zachodnich, bowiem obniżenia, które, przy­

najm niej częściowo, m ają charakter dolin rzecznych, przebiegają z połud­

nia na północ (fig. 2). A zatem rzeki, które by płynęły od Karkonoszy w k ierunku Wzgórz Ostrzeszowskich m usiałyby przecinać poprzecznie lub skośnie wzniesienia i obniżenia morfologiczne. Otoczaki te, przypo­

m inające ze względu na czerwone zabarw ienie skaleni granity m asywu Kudowy, m usiały dostać się do zbiornika ostrzeszowskiego z wodami rze­

ki spływ ającej przypuszczalnie w m iejscu obecnej doliny Nysy K łodzkiej 1 w padającej do tego zbiornika w okolicy Sycowa. G rube żwiry kw arco­

we oraz otoczaki lidytów czy łupków krystalicznych spotykane w so­

czewkach (np. w zlepieńcach w Celince, czy w obrębie k ry miechowskiej) mogą pochodzić również z kulm u wsehodniosudeckiego bądź z m etam or- fikum Sudetów wschodnich i środkowych.

Piaski przykw arcytow e czasami składają się praw ie wyłącznie z pyłu kwarcowego, często zanieczyszczonego d etrytusem roślinnym . Barwa takiego osadu jesat kawowoszara, niekiedy posiadającą odcień fioleto­

wa wy.

U tw ory te przeważnie nie tw orzą stałych poziomów, lecz w ystępują w postaci soczewek pośród iłów lub mułków. Soczewki te niekiedy roz­

szczepiają się na kilka (2 — 3) cieńszych w arstew ek szybko w yklinow u- jących się, poprzegradzanych iłam i albo m ułkami.

W odkrywkach czasami można obserwować przekątne w arstw ow anie charakterystyczne dla utw orów deltowych. W arstwowanie tego rodzaju najlepiej widoczne było w odkrywce położonej w w idłach dróg Olszyna—

—Parzynów i Olszyna — M ostki około 1 km na S od PGR Olszyna Dolna. Odsłonięcie to niestety dzisiaj już nie istnieje; piaski zostały wy­

eksploatowane dla potrzeb k afla m i w Ostrzeszowie.

Piaski przykw arcytow e zaw ierają bardzo m ałą ilość tlenków żelaza nie przekraczającą 0,35%, dzięki czemu posiadają barw ę jasnokrem ow ą lub praw ie białą. Ze względu na to odmiany, zaw ierające m niejsze ilości frak cji pylastej, były eskploatowane jako surowiec szklarski.

Je st to osad przeważnie bardzo zbity, zwięzły, nie dający się urabiać bez pomocy kilofa, czy łom u. Miejscowa ludność nadała mu nazwę

„spieku” .

1 Piaski 'te nazywam przykwarcytowymi, ponieważ w nich spotyka się często zsylifikowane partie tworzące bądź ławy, bądź konkrecie kwarcytowe tkwiące w luźnym osadzie piaszczysto-ilastyim.

403

W wielu miejscach utw ory te uległy procesom sylifikacji, które do­

prowadziły do powstania piaskowców i zlepieńców kw arcytow ych, będą­

cych przedm iotem eksploatacji w okresie m iędzyw ojennym jako suro­

wiec do produkcji krzem ionkowych m ateriałów ogniotrwałych. Często sylifikacja nie objęła całych soczew piasków, lecz tylko lokalnie spowodo­

wała powstanie „konkrecji kw arcytow ych” tkw iących luźno w pylasto- -piaszczystym sedymencie. Jeżeli taka skała uległa dalszej sylifikacji, zachowała powstałą stru k tu rę, która szczególnie w yraźnie widoczna jest ' na skorodowanych eolicznie okazach; konkrecje te, silniej zsylifikowane,

■są bardziej odporne na w ietrzenie i zostają w ypreparow ane z otaczającego m ateriału (Tabl. XXIV, fig. 1). Niemieccy badacze nadali tego rodzaju skale nazwę „K nollenstein” opisując trzeciorzędowe piaskowce kw arcy- towe Niemiec środkowych, przedgórza Sudetów oraz okolic Ostrzeszowa (F. F r e y b e r g — 1926 i inni).

Sylifikacji uległy również żwiry kwarcowe; zlepieńce tego rodzaju znane są z Celinki k. Parzynowa, gdzie były przedm iotem eksploatacji górniczej. Duże bloki (do 0,5 m) można jeszcze dziś znaleźć przy starych w yrobiskach (Tabl. XXIV, fig. 2).

Badania petrograficzne kw arcytów z okolic Ostrzeszowa z podziałem na typy wykonali J. K u h l (1933), L. Z a w i ś l a k (1950) i O. J u s k o - w i a k (1957).

Problem sylifikacji piasków mioceńskich i być może, plioceńskich nie jest wyjaśniony. F. F r e y b e r g (1926) przypisuje sylifikację kw arcytów trzeciorzędowych Niemiec środkowych i w ystępujących na przedgórzu Su­

detów (a przez analogię ostrzeszowskich) zjawiskom rozpuszczania pelitu kwarcowego zawartego w piaskach przez roztw ory alkaliczne krążące w strefie w ahania zwierciadła wód gruntow ych. Istnienie p artii zsylifiko- wanych wiąże ściśle z ukształtow aniem teren u i rozmieszczeniem wzglę­

dem niego w arstw osadów piaszczystych. Złoża kw arcytów nazywa naw et

„skam ieniałym i horyzontam i wód gruntow ych”.

Odmiennego zdania jest J. G o ł ą b (1951). Tw ierdzi on, że sylifikacja nie była procesem przypowierzchniowym, a roztwory krzem ionkow e po­

chodziły z nadległych w arstw utw orów ilastych. Skrzem ionkowanie pia­

sków odbyło się już po osadzeniu całej serii zaw ierającej utw ory pia- szczysto-pylaste, lecz przed sedym entacją form acji lignitow ej w szerszym pojęciu.

Znam ienny jest fakt, że procesy sylifikcyjne bardzo rzadko objęły piaski równoziarniste (opisane w punkcie 2 a), natom iast z reguły, przy­

najm niej częściowo, w ystąpiły wśród piasków zaw ierających znaczne ilo­

ści pelitu kwarcowego (obserwacje z wierceń). W ynikałoby z tego, że proces diagenezy piasków kw arcytow ych rejonu Ostrzeszowa zachodził podobnie, jak to opisał w cytowanej pracy F. F r e y b e r g . Nie jest w y­

kluczone jednak, że pewną rolę odegrały również roztw ory krzem ionko­

we przedostające się z wyżej leżących utw orów ilastych.

3. M u ł k i. Poza iłami i piaskam i w utw orach mioceńskich spotyka się mułki, wśród których można również wydzielić dwie odmiany. Jedna to m ułki niebieskawozielonkawe zawierające bardzo często konkrecje wapienne, M ułki te tworzą soczewki o grubości dochodzącej do 4 — 5 m, a czasami większej. W ystępują one wśród iłów niebieskawozielonkawych lub w stropie piasków rów noziarnistych oddzielając je od wyżej leżą­

cych utw orów ilastych. Druga odmiana mułków towarzyszy najczęściej piaskom pylastym . Leżą one pomiędzy nim i a iłami oliwkowoczekolado-

26 Rocznik PTG

\vymi. Granica pomiędzy m ułkam i a piaskam i oraz m ułkam i a iłam i jest bardzo często zatarta; istnieje ciągłość sedym entacyjna między tym i utw oram i. Nie zaw ierają one zupełnie konkrecji wapiennych. Często spo­

tyka się w nich, tak jak i w piaskach pylastych, bardzo drobny d etrytus roślinny. Barwa ich jest podobna do barw y piasków pylastych oraz iłów

„spągowych”. Nie tworzą one stałych horyzontów, lecz większe lub mniejsze soczewki.

4. W ę g i e l b r u n a t n y . W obrębie piasków rów noziarnistych w y­

stępują czasami m ałe soczewki węgla brunatnego nie osiągające jednak większych rozmiarów. Jest to ziemista, hum usow o-ilasta masa, często przeławicona piaskam i lub iłami. W arstew ki węgla brunatnego są zazwy­

czaj silnie zawodnione. W obrębie utw orów ilastych w ystępuje on znacz­

nie rzadziej. Ze względu na nieznaczne rozm iary soczewek i sposób ich występowania jest to przypuszczalnie węgiel allochtoniczny powstały z m ateriału pochodzącego z rozm ytych torfowisk otaczających zbiornik ostrzeszowski.

P 1 i o c e n

U tw ory plioceńskie zostały wydzielone na podstawie podobieństwa do opisywanych w literatu rze (J. G o ł ą b — 1951) jako „iły poznańskie” . Iły te najlepiej odsłaniają się w odkrywce cegielni „B udy” k. Ostrzeszowa.

Towarzyszą im piaski oraz stw ierdzone w licznych profilach mułki.

1. I ł y . Iły poznańskie wykształcone są podobnie jak na całym obszarze Niżu polskiego. Są to plastyczne, tłuste iły o zabarw ieniu zielonkawonie- bieskawym, niekiedy ciemnoszare aż prawie do czarnego, blisko po­

wierzchni w ykazują bardzo charakterystyczne plamy czerwone, od k tó ­ rych otrzym ały nazwę „iłów płom iennych”.

Często zaw ierają konkrecje wapienne dochodzące do 2 cm, liczne są również na płaszczyznach poślizgu w ykw ity kalcytu w postaci „szczotek”

Iły w ykazują na ogół słabą wapnistość.

2. P i a s k i . U tw ory piaszczyste towarzyszące iłom poznańskim odsła­

niają się na pow ierzchni w wyrobisku cegielni „Budy”. Są to piaski zło­

żone z dobrze obtoczonych ziarn kw arcu wielkości 0,2 — 0,5 mm. Ziarna są dość dobrze wysortowane, zupełnie b rak domieszki części ilastych.

Barwa ich jest śnieżnobiała.

3. M u ł k i . Liczne profile, które stw ierdziły utw ory podobne do iłów poznańskich, w ykazały istnienie soczewek mułków posiadających to samo zabarwienie co i otaczające iły. Zaw ierają one liczne konkrecje wapienne.

M ułki te spotyka się w iłach plioceńskich znacznie rzadziej niż w mio­

ceńskich. Tworzą one soczewki kilkudecym etrow ej, czasami k ilk u m etro ­ wej miąższości.

Osady trzeciorzędowe Wzgórz Ostrzeszowskich są wykształcone bardzo różnorodnie pod względem granulom etrycznym , często w yklinow ują się i zazębiają facjalnie. Związane to jest ze specyficznymi w arunkam i sedy­

m entacyjnym i panującym i w obrębie zbiornika ostrzeszowskiego. Zm ien­

ność facjalna na nieznacznych przestrzeniach, częste warstw ow anie prze­

kątne, wyklinowywanie się w arstw wskazuje na w arunki zbliżone do pa­

nujących w strefach deltowych wielkich rzek oraz w przybrzeżnych p a r­

tiach zbiorników śródlądowych. W ystępowanie węgla brunatnego wskazuje na istnienie nadbrzeżnych bagnisk, na których rozw ijała się roślinność.

Zm ywany m ateriał torfowiskowy osadzany był wśród piasków i iłów w postaci soczewek węgla brunatnego.

U tw ory trzeciorzędowe tego regionu dość trudno jest rozdzielić na mioceńskie i plioceńskie ze względu na całkowity brak tak m akr o-jak i m ikrofauny, jedynie nieliczne w kładki węgla mogą służyć jako pew ne­

go rodzaju wskaźnik stratygraficzny. W edług panujących poglądów (J. Gołąb — 1951 i inni) iły zielonkawoniebieskawe oraz towarzyszące

— 405 —

Fig. 3. Mapa miąższości utworów neogeńskich w rejonie zbiornika ostrzeszowskiego.

1 — profile i odkrywki z podaną miąższością lutworów neogeńskich; ² — izopachyty utworów neogeńskich; 3 — czoło spiętrzonych m oren czołowych Wzgórz Ostrze- szowskich; 4 — izohipsy powierzchni terenu

Fig. 3. Carte de puissance des sediments neogenes dans la region du bassin d’Ostrzeszow. 1 — Profils et affleurem ents e t la puissance des sediments du Neo- gene; 2 — Isopahites des sediments du Neogene; 3 — Front ide m oraines de pousse frontales des Monts d’Ostrzeszow; 4 — Isohipses de la surface du terrain,

26*

im piaski i m ułki zawierające w większej ilości konkrecje w apienne na­

leżą do pliocenu. a iły popielatoczekoladowe oraz piaski pylaste z w kład­

kami mułków i węgla brunatnego do miocenu. Jednak profile wykazały, że oba rodzaje iłów nie tylko mogą występować naprzem ianlegle, ale naw et zazębiać się facjalnie. K onkrecje w apienne też nie są pew nym wskaźnikiem stratygraficznym , gdyż w ystępują zarówno w obrębie utw o­

rów plioceńskich, jak i części mioceńskich, aczkolwiek znacznie rzadziej i w mniejszej ilości.

Również samo istnienie pokładów lub w kładek w ęgla brunatnego nie jest dostatecznym dowodem na mioceński w iek osadów. Nowsze badania (J. D o k t o r o w i c z - H r e b n i c k a — 1957) wykazały, że na obszarze Niżu polskiego m am y do czynienia z kontynuacją tw orzenia się pokła­

dów węgla w dolnym, a naw et w środkowym pliocenie. Dokładne rozdzie­

lenie osadów mioceńskich i plioceńskich może być w ykonane jedynie na podstawie wyników analizy pyłkowej zaw artych w nich w kładek węgla.

U stalenie stratygrafii kom plikują poza tym silne zaburzenia tektonicz­

ne powodujące bardzo często inw ersję stratygraficzną, bądź nawTet „prze­

tasow anie” utw orów czwartorzędowych z neogeńskimi. Stosunki tekto­

niczne poszczególnych elementów budujących stru k tu ry również nie m o­

gą dać bezspornych danych o stratygrafii, gdyż elem enty te mogą być przemieszczone naw et na znaczne odległości i pochodzić z różnych ogniw utw orów neogeńskich.

Dlatego też w niniejszym opracowaniu miocen i pliocen traktow ane są razem jako neogen. Uproszczenie to jest dopuszczalne, jeśli chodzi o za­

gadnienia glacitektoniczne, dla których istotne jest rozdzielenie badanych utworów na trzeciorzędowe i czwartorzędowe. Tam gdzie dane litologicz­

ne dały chociażby prowizoryczne wskazówki do rozdzielenia utw orów obu pięter, zostało to wykonane.

Nie wydzielam również utw orów oligoceńskich, choć niektóre profile w okolicy Ostrowa Wlkp. i Kalisza wskazują na ich istnienie. W obrębie Wzgórz Ostrzeszowskich ich nie stwierdzono, przeto trafniejsze jest naz­

wanie osadów, w ystępujących pomiędzy utw oram i mezozoicznymi a plej- stoceńskimi, ,,neogeńskim i” niż „trzeciorzędow ym i”.

Miąższość utw orów neogeńskich (fig. 3 ) 1 nie jest jednakow a na ca­

łym omawianym obszarze. Z tabeli 1 wynika, że największa grubość tych osadów w ystępuje w profilach Olszyna Dolna (6), Ostrzeszów (7) i Ko- chłowy (5), profil W torek (11) w ykazuje pewne zwiększenie miąższości, lecz jest ono raczej lokalne, być może związane z odkształceniem gla- citektonicznym i wielkość ta nie odpowiada przeciętnej.

Grubość osadów neogeńskich w profilu Olszyna Dolna (6) nie jesl pierw otna; została ona zwiększona na skutek działalności spiętrzającej lą- d o lo d u 2. Natom iast w profilu Ostrzeszów (7) cyfra około 160 m odpo­

wiada przypuszczalnie pierw otnej miąższości całej serii neogeńskiej, któ­

1 Mapa miąższości osadów neogeńskich została wykonana aa podstawie danych z profilów oraz wielkości otrzymanych przez porównanie map warstwicowych spą­

gu i stropu neogenu.

2 Według ustnej inform acji udzielonej mi przez p. prof. dra A d a m a T o k a r ­ s k i e g o , w profilu Olszyna Dolna na głębokości około 110 m (próbka rdzenio­

wa) w ystępują „pseudoolity wapienne należące niew ątpliw ie do mezozoitou (przy puszczalnie retyku — przypisek autora). W ystępują one tam prawdopodobnie w po­

staci p łatu glacitektonicznego, nasuniętego w raz z przykryw ającym i je utworam i neogeńskimi ną skały neogenu autochtonicznego,

— 407 —

ra nie pow inna przekraczać około 170 m w najgłębszych partiach zbiorni­

ka ostrzeszowskiego (porównaj fig. 20, 21).

Zależność miąższości utw orów neogeńskich od zjawisk glacitektonicz- nych szczególnie w yraźnie widoczna jest na mapie ukształtow ania po-

Fig. 4. Mapa powierzchni neoigenu rejonu zbiornika ostrzeszowskiego (częściowo wg J. Gierwielańca — 1955). 1 — profile i odkrywki z podaną kotą powierzchni utworów neogeńskich; 2 — izohipsy powierzchni neogewu; 3 — czoło spiętrzonych

moren czołowych Wzgórz O s trz es z owskic h ; 4 — izohipsy powierzchni terenu Fig. 4. Carte de la surface du Neogene de la region du bass in d’Ostrzeszow (part, selon J. Gierwielaniec 1955). 1 — Profils et affleurem ents avec donnee sur l’altitude de la surface des sediments neogenes; 2 — Isohipses de la surface du Neogene;

3 — Front des moraines frontales des Monts d’Ostrzeszow; 4 — Isohipses de la su r­

face du terrain.