Staroholoceńska fauna lądowa mięczaków z Kunowa (na W od Ostrowca Świętokrzyskiego)

UiKD 564:5S1.7194:5ill.31(43)8.,1J3~ Kunów k. OSltroWICa SwiętQlkmzY'sk:iego)

WŁadY'slaw KARASZ:ElWSKI

Staroholoceńska fauna lądowa mięczaków z Kunowa (na W od Ostrowca ŚWiętokrzyskiego)

WSTĘP

W 1953 r. biorąc udział w przygotowaniu Zjazdu Polskiego Towarzy- stwa GeolO'gkznego zauważyłem w wąwozie lessO'wym pod Kunowem (fig. 1) profil, w którym obficie występowała fauna mięczaków.

Próbkę z tą fauną przesłałem do zbadania Prof. JarosławO'wi Urbań­

skiemu w PO'znaniu wraz z kilkoma próbkami mięczaków ,czwartO'rzędo­

wych z innych stanO'wisk. J. Urbański ocenił tę faunę jako interesującą

i prosił o dostar.czenie większej ilości materiału dO' prz.eszlamowania. Przy

najbliższej sposobnośd pO'brałem próbki z odsłonięda w Kunowie, które wraz z innymi próbkami miały być dostarczO'ne do Warszawy przez Stację ŚwiętO'krzyską IG w Kielcach. Niestety, próbek tych nie O'ltrzymałem.W 1971 r. będąc w O'kolicy Kunowa nile odnalazłem O'pisywanegO' odsłO'nięcia.

PrawdopO'dobnie zostało ono zniszczone przy niwelowaniu terienu w związ­

ku z budO'wą mostu. Być może, że przy dO'kładniejszym przeszukaniu, na co obecnie nie mogę sobie pozwolić, napO'tyka się zbliżony profit W tych warunkach pragnę podać odentaeyjne dane o znalezisku, które, jak wy- nika z opisu J. Urbańskiego, zasługuje na uwagę.

POŁOŻENIE GEOLOGICZNE PROFILU Z FAUNĄ

Osady z fauną mięczaków znajdują się w dnie wąwozu znanego z lite- ratury geO'logicznej PO'd nazwą "wąwozu BukO'wie" (J. S~msonowicz, 1929) na SW od Kunowa i około 8 km na WSW od Ostr.owca Swięt.okrzyskiego.

Opisywany profil usytuO'wany jest w odległości około 1,5 km .od wylotu

wąwozu do doliny rzeki K'amiennej (fig. 1). Wąwóz przecina na tym od- cinku lessową wyżynę opatowskO'--sandomierską·

Pod dohrze rozwiniętym lessem, wylstępującym tu zazwyczaj w dwóch poziomach rozdzielonydl glebą kopalną, znajduje się glina zwałowa, miej- scami podścielona iłami zastoiskowymi, a niżej kilku- lub kilkunastome- trawa warstwa piasków i ż'wirów plejstoceńskich rozpoczynających się

"brukiem" z głazami północnego pochodzenia, nierzadko PO'nad metrowej

Kwartalnik Ge.o!ogkzny, t. 18, nr l', 1974 r.

Staroho1oceńJska [la'Una lądowa mięc.zak6w z Kunowa 185

średnicy. Pod otworami plejlstocenu występują .osady dolnego liasu (VI. Karaszewski, 1970) z prz'ewarstwieniami gruboławicowiego piask.owca, eksploat.owanego od stuleci m. in. do budowy Zamku Królewskiego. W górnej części wąwóz przecina 'Osady triasu, m. in. czerwon.o zaba'Twione

iły piaskow'ca pstrego i retyku.

0'-1 _~-,f km

Kraków

o

Fig. 11. ISzkilic 'sytu:acyjny ,odsłon.ięc:ia ,pod iCJulnOiWerrl SiuUJation :sketdh IOtf the 'exiPosuxe at KUiU6w

1 - .odsłiOlnięcie z OIpisJl'W.aną f,auną; 2 -k;rawędzie wyso- 'czyzny less'owe'j i wciętY'ch w nią wąwozów

l - eXipoSlure wi,th the fauna c.onslidered; 2 - ma,rgin of the lo'ess up1and alud the ravilnes inclised in rut

W dnie wąwozu widoczny jest taras, wznoszący się w miejscu wystę­

powania fauny do 8 m nad dnem potoku. W kierunku wylotu doliny j,eg.o

względna wysokość stopniowo :się obniża i w 'Odległości 1 km 'Od ujścia

wynosi około 6 m. W górnej części tarasu występują mułki lessowe, w któ- rych na głębokości około 1 m od powi;erzchni spotyka się niezbyt liczne skorupki Succinea oblonga D rap. i Pupilla muscorum L. Pod nimi 'znaj- duje się kilkumetrowa warstwa mułków piasz,czystych z przewarstwie- niami piasków o czerwonym zabarwieniu, któr'e zawdzięczają zawiesinie z cz,erwonych iłów hematytowych niesi.onej przez wodę z rozmywanych w górze osadów triasu. W osadzie tym spotyka się skorupki mięczaków,

miejscami w licznych skupieniach. Z jednego z takich skupień, występu­

jących na głębokości około 6 m od powierzchni tarasu, pochodziła próbka

przesłana J. Urbańskiemu. A 'Ot.o wyniki ekspertyzy: "Próbka zawiera

dosyć bogatą faunę. Niestety tylko skorupki gatunków małych i bardz.o

małych są dobrze za,chowane, natomiast skorupki gatunków większych, przeważnie z rodziny Helicidae (a zapewne i Fruticicolidae) :są reprezen- towane tylko przez drobne, nieoznaczalne fragmenty:

Acme polita H a rtm. -- 3 dobrze zachowane typowe skorupki.

Carychium minimum M u 11. - kilka dobrze za'chowanych skorupek,

większość jest bardzo wys.mukła i zbliża się także innymi oecha'mi do Ca- rychium tridentatum R i s ^tS o.

Cochlicopa lubrica M u 11. -- 2 uszkodzone szczyty i ni,ewielki frag- ment skrętów.

Władys~aw Karaszewski

Orcula doliolum B rug. - 1 duży fragment skorupki z nieusz~odzo­

nym otworem OTaz kilka szczytów, z dobrze za,chowaną charakterystyczną rzeźbą·

Acanthinula aculeata M u 11. - 2 dobrze zachowane typowe skorupki.

Vallonia costata M ulI. 1 dość dobrze zachowana skorupka z usz- kodzonym otworem.

Cl'ausilia ven,tricosa D rap. - 1 fragment ostatniego skrętu z nieco uszkodzonym otworem.

Laciniaria plicata D rap. - 1 fragment skorupki z dosyć dobrze za- chowanym otworem (ze względu na brak ·fałdek na zewnętrznym brzegu otworu okaz ten należy do formy L. implicata B i e l z.) .oraz dosyć liczne szczyty i fragmenty skorupek świdrzyków, należące prawdopodobnie

głównie do dwóch wyżej wymienionych gatunków.

Punctum PY'gmaeum D rap. - 1 dobrze zachowana sk.orupka.

Goniodiscus 'totundatus M u 11. - 2 niewielkie fragmenty szczytów.

Vitrea crY'stallina M u 11. - liczne, przeważnie dobrze zachowane sko- rupki.

Vitrea contracta We s t. - do tego gatunku prawdopodobnie należy

jedna, niewielka, dość dobrze zachowana skorupka, .a 'bardzo słabo roz- szerzonym ostatnim skręcie.

Retinella nitens M i ch. - 4 dość dobrze zachowane sk!orupki; tylko jedna z nich jest zupełnie dorosła i posiada silnie rozszerzony ostatni skręt.

Retinella pura A l d. - 2 dobrze zachowane skorupki.

Liczne fragmenty skorrupek ślimaków z rodziny Helicidae; niektóre z nich naLeżą niewątpliwie do gatunków większych, być może Cepaea hortensis M u 11. lub do Fruticieola jruticum ]\t! u 11. (rodzina Fruticico- lidae).

Pisidium casert'anum P Q l i - 2 dobrze zachowane połówki.

Spomiędzy wyżej wymienionych gatunków tylko jeden, tj. Pisidium casertanum jest gatunkiem wodnym, r·eszta natomiast to gatunki lądowe.

Fakt tlen zasługuje na szczególną uwagę, gdyż plejstoceńskie i staroholo-

ceń'Skie fauny lądowe (z wyjątkiem faun lessowych) są u nas stosunkowo rzadko spotykane. Pod względem ekologicznym znaleziona w próbce mala- khfauna 'ma Icharakter dość jednolity i reprezentowana jest głównie przez formy żyjące wcirenistych i wilg.otnych lasach liściastych (lub przynaj- mniej zaroślach o podobnym charakterze). Odnosi się to zwłaszcza do: Ac- me polita, OTcula doliolum, Acanthinula aculeata, Clausilia ventricosa, La- ciniaria pUcata, Punctum pygmaeum, Goniodiscus rotundatus, Vitrea crys- tallina, V. contra.cta, Retinella nitens i R. pura. Ślimaki te żyją zwykle w

ściółce i pod opadłymi liśćmi lub pod kłodami i ndstającą korą starych pnia'ków (zwłaszcza Clausilia ventricosa, Laciniaria pUcata i Goniodiscus rotundatus). Kilka ga1tunków przebywa zwykle na łąkach - mogły więc występować na skraju lasu lub na śródleśnej polanile. Są to: Carychiu'ln minimum (nierzadko również w lasach), Cochlicopa lubrica i Vallonia pus- tata. Małż Pisidium casertanum żyje często w małych zbiornikach W'Od- nych, ewentualnie także w strugach sączącej się wody. Prawie wszystkie wykryte gatunki są 'Obecnie rozpowszechnione zarówno na zi,emiach pol- skich, jak i w ogóle w Europie Środkowej. Wyjątek stanowi pod tym wzglę­

dem Orcula doliolum zamieszkująca głównie górzyste okolice południowej części Europy Środkowej i Europę Południową (np. bardz.o rozpowszechnio-

Staroholoceń'Ska :fauna lądowamięczak6w z Kunowa

na na Półwyspie BaJ<kańskim. U nas gatunek ten żyje na Śląsku (bardzo rzadko ),w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, na Czerwonej Górze k. Kielc, w Pieninach i kilku innych punktach Karpat oraz w Kazimierzu n. Wi'Słą. Z ogórnego 'Tozm'ielsz1czienia .oraz z charakteru zamieszkiwanych przez tego śliimaka środowirsk wynika, iż wymaga on więcej 'Ciepła, niż

inne towarzylSząee mu w próbce ga1tunki. W Polsce Orcula doHolum wy-

stępuje ni'e1mal wszędzie na 'Ciepłym podłożu wapiennym. Był'oby bardzo wskazane, ażeby na tarlasie akUlmulacyjnym w Bukowiu 'zebrać do szla- mow,arua większą niż dotąd ilość ma'teriału i poddać zawartą w nim faunę mięczaków szczególnemu opracowaniu."

Na podstawi'e poł.ożenia geologicznego znaleziska można wnioskować, że .osady z fauną pochodzą ze starszego holocenu. Obecność stosunkowo

ciepłolubnego gatunku Orcula doliolum daje podstawy d'O wni'Oskowania,

że może tu wchodzić w grę faza atlantycka. Prof M. Prószyński, z którym

konsultowałem niniejsze opracowanie, sądzi, ż,e nie należy wykluczać rów-

nież fazy borealnej .Q 'Ciepłych latach. St'osunkowo niskie położenie fauny w tarasie nie powinno budzić zastrzeżeń, ponieważ, na terenach lessowych akumulacja postępuje szybko w związku z łatwym rozmywaniem lelssu na zboczach wyżyny.

Uprzejmości Dr hab. J. Mojskiego zawdzięczam zwrócenie uwagi na

interesującą pracę J. Jersaka (1965) dotyczącą lessów 'Okolic Kunowa.

Autor ten opisuj-e 'm. in. kilka stanowisk z fauną mięczaków. Jedno z nich pochodzi z tarasu ,,5-7,m" wąwozu "Kunów Stawiska". Jak wynika z za-

łąc~onej 'mapki, jest to inna nazwa "wąwozu Bukowie", cytowanego przez J. Samsonowicza (1929).

W odsłonięciu 16 :(rwarstwa XV) J. Jersak znalazł zespół mięczaków zbliżony do przytoczonego w niniejlszym opracowaniu. Profil ten znajduje

się jednak bliżej wylotu wąwozu. Skład fauny z obu p~ofilów ma podobny charaktrer i, jak 'można wnioskować z położenia, jest tego samego lub zbli-,

żonego wieku. Chociaż ,fauna w profilu 'Opisanym przez J. Jersaka repre- zentowana jest przez nieco większą ilość gatunków (18), nie stwierdzono w niej 'Oibecnoś!Ci Acanthinula aculeata M u 11., Laciniaria impHcata B ie l z., Re'tineHa pura A l d. i j edynegow tym profilu roięczaka wodnego Pisidium casertanum P'O l i. Z (tego wynilka, że oba stanowiska w pewnym stopniu uzupełniają się.

Pogląd J. Jersaka i mój 'C'O do wieku osadów z fauną są zbliżone. Róż­

nimy się natomi.ast w .ocenie przyczyny cz,erwonawego 'zabarwienia osa- dów w obrębie ta'Tasu. J. Jersak tłumaczy je procesami glebowymi, ja na- tomiast domie.szką materiału wypłukanego z czerwonych iłów triasowych w wyższej części wąwozu.

W zakończ.eniu składam serdeczne podziękowanie Prof. drowi J. U r-

bań'Skiemu za oznacz.enie fauny, Prof. drowi M. Prószyńskiemu i drowi S.

Skompskiemu za przejrzenie manuskryptu i cenne uwagi.

Zakład '8'tr.artygra,fii Instytutu Geologiczne,go War'srzawa, ul. Rakowiecka 4

Nadesłano dnia 27 marca 197:3 r.

188 ^WładysŁaw Karaszewski PISMlENNICTWO

JERSAK J. (li965) - IStr1atygl'laHa i IglEme:za tlessów IOkiol1c K'Uin()iW1a. Acta geogr. :Uodz.~

20. Łódź.

KARASZEW:SKI W. 1(1'9!7'0) - RlOizprzle:s.trzellliielllli1e utworów liasu wie wschodnim lobrze- żeniu Gór ·Ś'więt'okrzyskli;ch. KiWlaJ.'lt. g eol. , 14, p. 313-3138, łnr2. War- 'Siz:awa.

SAMSONOWICZ J.(H}1219) - Cechsztyn, tr:l.:as li lias na półlllocnym .zboczu Łysogó:r.

Spr,av-v:. Państw. Jn:st. Geol., 5, p. 1----;2811, m,· 1-<2.. W'a'rJSzawa.

BJI~ICJIaB KAPAillEBCKH

CTAPOrOJIOQEHOBASI KOHTMHEHTAJIbHASI cJ)AYHA MOJIJIIOCKOB H3 KYHOBA (K 3 OT OCTPOBD;A CBEHTOKillHCKOrO)

Pe310Me

B r.rry6oKoM DBpare Ha JIeCCoBoit OrraTDBCKD-CaH,ZJ;DMepcKoit BD3BblIIIeHHOCTJI lIMeeTC5I CTapDrDJID:u;eHDBaH Teppaca, DTHDCJITeJIbHaH BDICDTa KDTDpDit B DnJICbIBaeMDM MeCTe CDCTaBJIHeT

8 M H rrDCTerreHHD rrDHIDKaeTCH K yCTblO DBpara, )J.DCTJIrM 6 M. B BepxHeit lJaCTH TeppaCbI 3aJIeralOT JIeccDBble cyrmrHKH, B KDTDpbIX Ha rJIy6JIHe DKDJID 1 M DT rrDBepXHDCTJI BCTpelJaroTcH paKDBJIHDI

Succinea oblonga D rap. JI Pupilla muscorum L. ^llD)J. HJIMJI HaxD)J.HTcH CJIDit neClJaHDIX CyrJIJIHKDB TDJIllIHHDit B HeCKDJIDKD MeTpDB c rrpDrrJIaCTKaMJI KpaCHDBaTbIX rrecKDB, D6pa3DBaBIIIJIXCH rrDCJIe pa3MDITJIH DTJID)KeHlIii: TpHaca B BepxHeit lJaCTH DBpara.

3TH DTJID)KeHJIH CD,l(ep)KaT CKDITJIeHJIH pa3JIJIlJHbIX paKDBJIH MDJIJIlOCKDB, Drrpe)J.eJIeHHDIX 51:.

Yp6aHCKHM JI3 nD3HaHDCKDrD yHJIBepCHTeTa, a HMeHHD: Acme polita Hartm., Carychium mini- mum Mull., Cochlicopa lubrica Mull., Orcula doliolum Brug., Acanthinula aculeata Mul1..

Vallonia costata Mull., Clausilia ventricosa Drap., Laciniaria plicata Drap. (BBlł)J.y DTCyTCTBHH CKJla)J.DK Ha BHeIIIHeM KpalO DTBepCTJIH nDT 3K3eMID:(p DTHOCHTCH K ęDpMe L. implicata Bielz),

Punctum pygmaeum Drap., Goniodiscus rotundatus MulI., Vitrea cristallina Mull., Vitrea contraeta West., Retinella nitens Mich., Retinella pura Ald., MHOrDlJlłCJIeHHDle ęparMeHTbI paKOm'lH raCTpDrro)J. JI3 ceMeitcTBa Helicidae (HeKOTDpble H3 HJIX HeCOMHeHHD DTHDCHTCH K 6DJIDrrUIM no pa3MepaM Blł)J.aM, BD3MD)KHD Cepaea hortensis M ulI. HJIH K Fruticicola fruticum M ulI. - ceMeitcTBD Fruticicolidae a TaK)Ke Pisidium casertanum P ^D Ii.

CBDH HCCJIep;DBaHHH JI. Yp6aHbcKH cHa6)J.lłJI CJIe,n;ylOIlUIMH 3aMelJaHHHMH: "Cpe,z:oI BblIIIe- npHBe)J.eHHDIX BH,l(DB TDJIDKD rrepBbm, T.e. Pisidium casertanum HBJIHeTCH BD)J.HDJM BH)J.OM, DCTaJID- Hbre )Ke HBJIHlOTCH CyXOrryTHDIMH BH)J.aMJI. 3TDT ęaKT 3aCJ!Y)KHBaeT Dco6Dro BHHMaHHH, TaK KaK nJIeRCTDu;eHOBaH H CTapDrOJJOu;eHDBaH CyxorryTHaH ęaYHa (3a HCKJIlOlJeHHeM JIeCCDBDit <l>aYHDI) BCTpelJaeTCH y Hac cpaBHHTeJJbHO pe,llKD ... llDlJTH Bce D6Hapy)KeHHDle BH)J.DI B HaCTDm:u;ee BpeMH pacnpOCTpaHeHDI B U:eHTpaJIbHDR EBpone. MCKJIlOlJeHHe COCTaBJIHeT Orcula doliolum 3aceJI.mDII:(aH rJIaBHbIM 06pa30M rDpHDle 06JJaCni lO)KHDit lJaCTH :QeHTpaJIDHDit EBponM H IO)KHY!O EBpOrry ...

y Hac 3TDT BR,l( BCTpelfaeTCH B CHJIe3HH (OlfeHb pe)J.KD), B KpaKDBcKD-lJeHcTDxoBCKoit IOpe, Ha lJepBoHDit rype OKOJID KeJJbU;, B TIeHlłHax H HecKOJIDKlłX TDlJKaX KapnaT, a TaK)Ke B Ka3IfMe)Ke Ha BHCJIe, eMY HeD6xD)J.lłMD 6DJIDme TenJJa lJeM )J.pyrHM, CDnyTCTBylOII:(RM eMY BHp;aM. B llOJJbIIIe OH nOlJTH Be3)J.e BCTpelfaeTCH Ha TenJJOM H3BeCTH5!KOBOM DCHOBaHHH".

3Ta CTaTbH HDCHT xapaKTep BBD)J.Hoit HHęopMaU;JIH 0.6 ::Hoit HHTepecHDH HaXO)J.Ke.

Stres,zczenie 189

Wladyslarw KAJRASZlEiWlSiKI

THE OLD HOLOCENE CONTINENTAL FAUNA OF MOLLUSCS AT KUNOW, WEST OF OSTROWIEC SWIFiTOKRZYSKI

Summall"Y

A!t ,a deep ravine 'ClUt in:to the Opat6MT-San,dom;iell"z Iloess upland an old Holocene terrace .occ:Uirs, the height ,O[ which 'at 'the ,plaice 'he:re Icons:ider'ed lamiOun'bs ,to ab0'ut 3 m"grradual1l:y decTea:sing downapp:rQ!Ximate'liy tQ. ,6 m .. In the uwe:r pa:rt O!f the ter-

race are fQund loess siilt!s heMingat la depth ,od' ,aibout 1 m the shells of Su.ccinea oblanga D IT 'a p. 'a~d Pu.piv~a mus'coru.m L. 'Tlhe siheJJlis ["est on a bed o! ar,enaceOIUS s:ilts, seve:r:a1I. metres :in thilcikness, with :in~teT'calatlj,iOns o[ Is,a:nds, reddish dn colour ea1used by 'the T:r'iasIS:Lc depos:ins 'elToded :in ,the Ulpper ipaTt IOf the ra:vlitne.

These deposits 'cQntain abundant shells Qlf molluscs determined by J. Urbanski, University 'O[ Ploznan, as follows,: Acme poLita Ha r t m., Caryc:hium nnmmum Mu 1 L, CO'chU~c'olpa lubrriea Mu 1 L, Orcula doUolum B r'U g., Acanthinula aculeata Mu 11., VaUorndb. costart'a Mu 1

a.,

GornioldfVs(~u:s rotund:a.t:ws ,M u Ill., Viltr:ela ,c,ristalUrn!a QV[ u J 1., Viltre-a COlJ1,tra:c¹ta We st., Retine'Lla nit ern,s IM i ⁰ h., RetineUa pura Al d.,a:nd num,elroOus shell 0'f molluscs Qd:

the fam'ily H ellVC'~dae I(no doubt, sQm~ of them belong to larger species, maybe Cepaea horrtensliJs Mu 1.1. ,ar FruticicOll,a jT'lt.ticum Mull. -- the faa:v,ily FruticicolUdae) ,

and Pis,idium ca,S'ert'arnum P .a 11.

His eXipeITtilSe J. UlTbanstld ;atntl1lotated ,as f'oiiloOWlS': "ArIll'ong the sipedes m,entioned abOve ,o!I1ily lone, i.e. PiS'iJdium c'asertanum, !I"eprleselnts the ,aqueous speciiels, the ^rE~lst belong :to thec,ontinental spec,ies. This fact is particul,arly imporrtant, for the Pleistc>- cene ,and Old Hol'OIcene 'con'tinenta[ ifaJUina (ex'C<e\pt f0'r 7.Qess f,auna ,repTesentatives) are rarely etneounter'ed in P,dland ... AlmlOst all tlhe dtscovered spec:ies a!I'e at pr'esent very ,oommon :in CentTal Europe. An ,ex'ceptilOn makes heo::e Orcula doliolu.m, ::found to OCCur m'aitnil:y lin the mOlUntla,inOtUiS ,areas ,O[ the r10uthern part 'Of Cenbral Europe, and the soU'thern ,alTeas o[ the ,c,on tilnen t. T[1 Po:J:and th:rs species appearlS in the Sile- s.ian region (very rarel'Y), intJhe Co::alc,ow-Cz~stOic:hl)Wa Jura Belt, at CzeT'Wona G6ra near ,KJie'lce, in the Pieniny K1i~ppen Belt latnd 'at some s'ites ,od' Ithe Ca'ripathianls, also at Kazlimie:rz. on V:i:stulla ... ; i't reqUlires more warmth than the otlhelT species found

~n 'the same Isampl'e. In Poland it oCClurs almofJlt 'everywhere, m'a'in:ly 'On the warm ca'lcMeoU's sulbst:ra1Jum."

TMs a,riUdle as ,onilya preLiminary infolrma'tionon this 'i:!lIteresting phenomenon.