UJKID 564.6,(llJlCl.43):552.5'411/.~:65~.'l!3i4.3 ~-li3:23 Góry Stwiętokrzysk,ie i 'Wyżyna .Krakows:k~Czę::.
stochOlWlS!lre) .
Bar,bara HAJLASZ
o eifelskichłenłakulitach Z Gór ŚWiętokrzyskich
i · ·WyżynYKr.akowsko-Częstochowskiei
WSTĘP
Tentakulitoidy - to w.spólna nazwa obejmująca tentakulity, nowa- kie i stylioliny. Podział tentaikulitoidów na trzy grupy dokonany został
ze względu na różną ,budowę i morfologię skorupki. W Polsce tentakuli- toidy występują w zespole fauny dewońskiej. !Prowadzóne ostatnio" ba- dania na terenie ZSRR, Turyngii, Czechosłowącji wskazują na ich duże
znaczenie .. jakó skamieniałości przewodnich.
W Polsce grupa tent81kulitoidów nie była dotychczas szczegółowo
opracowana. Tentakulitoidy z Gór Swiętokrzyskich po raz pierwszy opi-
sał G. Giiricih (1896). Na tentak'lllitoidy występujące w osadach dewonu Gór Swiętokrzyskich zwracali uwagę: D. Sobolew ~19(9), J. Czarnocki (1927, t928, 193'7), J. Samsonowicz (192:5, 1931, 1'950.) i M. IPajchlowa (11957). ObecnQŚ,ć teIl'takulitoidów stwierdzono także w osadach ··syluru.
E. Tomczykowa znalazła je w. Łężycach, Bełczu, Rzepinie i Lipniczkq
(1962). .
· W 1965 r. rozpoc'zęłam opracowywanie tentalkulitów z dwóch regio-:.
nów Polski (fig. 1): z Gór Swiętokrzyskich (Brzeziny, Zhrza) i Wyżyny Krałkowsk~zęstochowskiej (Słomnrki, Brudzowice). Badania ipTzepro ...
wadziłam w Pracowni Paleogeografii IG. Materiały uzyskałam z wier+
ceń prowadzonych przez Zakład ZłÓŻ Metali Nieżela'znych (BrudlZowice)~
Oddział Górnooląski (Słomniki) ora'z ze zbiorów M.Pajchlowej i P. Fi ...
lonowicza (Brzeziny, Zbrza). Za nadanie ,kierunku mej pracy serdecznię dziękuję mgr M. IPajchlowej, a za cenne rady i' wskazówki dT H. Sen'ko-
wiczowej.Dziękuję również pani J. Modrzejewskiej za wykonanie foto::'
grafii okazów. .
MORFOLOGI!A I SYSTEMATYKA TENTAKULlTOmÓW Tentakulitoidy mają kształt stOŻ'ka, zbudowane są. z kalcytu. Ich
wielkość waha się w· granicach od dziesiętnych mm do kilku cm. Budowę ścia,nki skorupiki tentakulitoidów można prześledzić na 'szlifach poprzecz- nych i podłużnych. Na powierzchni skorupe'k tentakulitów obserwuje się IKwnrta'lnik Geologicźny, t. 11, nr 3, ,1967 1'.
548 Barbara Hajłasz
pierścienie i pxzewężenia. U nowalkii również widoczne są pierścienie lub
pierścieniowate rozdęcia i przewężenia. Stylioliny mają natomiast gład
kie powierzchnie Skorupek, czasami 'z widocznymi liniami narastania.
Skorupka składa się z kamory embrionalnej, z dolnej części związanej
z młodocianym stadium rozwojowym, z górnej· części związanej z doro-
słym stadium ~ierzęcia oraz z części przyujściowej i ujścia (tab!. I;
fig. 21). Tenta'kulity mają komorę embrionalną w postaci przytępionej
ruI'ki (tab!. l, fig. 3), .natomiast nowaikie i stylito liny w kształcie kroplo- watym {tab!. I, fig. 4, '5~.
U tentakulitów dolna część skorupki związana z ·wczesnym stadium wzrostu podzielona jest wewnątrz przegrodcmti na komory. Nowa!kie i. stylioliny przegródek nie mają. Cza'Sem u nowakii komora embrional- na· oddzielona je~t przegrodą od . pozostałej części Skorupki ...
Tentokulitoidy występują pojedynczo luJb .w skupiska~h. Znane są
z osadów syluTu'i dewonu na całym świecie. StanowiSko systematyczne tej grupy nie jest jeszcze ostatecznie wyjaśnione. Wielu paleontologów
włączalo tentak1uli'toidy do pteropodów. G. !P. Ljaszenko 1(196'7) zaliczyła
je do klasy Coniconchia, w której skład wchodzą dwa nadrzędy: Tenta- culitoidea L j a s c h. i Hyolithoidea S y s s o j e v. W 1900 r. D. W. Fi- sher - paleontolog amerykański - zaliczył tentakulitoidy do nowej klasy i nazwał ją Gricoconarida. B. Boucek (19614) wyodrębnił tentakuli- toidy jako klasę Tentaculita.
WYSTĘB'OWA'N1-E TEN'rAKULIT6W W· aSAD.AlcH EJFLU Z BRJZ'EZIN, ZBRlZY, SłlOMN]K I BRUDl~awlC
Materiał z Brzezin pochodzi z odkrywki położonej na północ od wsi.
,w
odkrywce tej odsłonięte zostały warstwy .należące do poziomudąbrowskiego. Warstwy "tego samego poziomu odsłaniają się w odkryw.,..
kach i przekopach na terenie Zbrzy. WedługJ. Czarnockiego w Brzezi-
Fig. 1. Szkic sytuacyjny omawianych punktów
występowandia tenta.kulitów eifełskich
situation sketch of the discussed occurrence points of Eifelian tentaculltes
nach i IZbrzy dewon środkowy leży na dewonie dolnym wykształconym
w postaci osadów ilasto-piaszczystych. DewonIŚrodkowy rozpoczyna się serią margli dolomitycznych. Są to margle jasne, miejscami żelaziste,
czerwone, przechodzące w płytkowe margle i wapienie z licznymi :spi- riferami. Występuje tu m. in. Spirifer dombrowiensis ""--charakterystycz~
7iy dla poziomu dąbrowskiego. W tym to poziomie spotyka się również
tentakulity.
o
eifelskich tenta'ktilitach 549 W materiale z Brzezin otrzymanym od mgr lP. Filonowicza znalazłamdwa egzemplarze Tentaculites subconicus G e in i t z i Około 40 egzem- plarzy Tentaculites schlotheimi Kok en.
W materiale zeZbrzy przekazanym przez mgr M. lPajchlową mala-
211a~ 46 egzemplarzy Tentaculites schlotheimi Kok e n i 18 egzempla- rzyTentaculitessubconicus G e i n i t z. . . .
Opis litollOgiczny warstw eifelSkich z otworu wiertniczego Brudz~
wice '1 według M. Pajchlowej przedstawia się następująco:
Głębokość w m 11218,3711200,3
liZ23,37112217 ,6
1227,6712i33,3
Opis
Dolomit ciemnoszary, mikrokrystaliczny z przerostami czarne- go iłowca, miejscami drobny detryt skorupek fauny, miejsca- mi przerosty dolomitu białego i różowego, spękania skośne.
W dolomicie znaleziono: człony liliowców, tentakulity, bra- chiopody i trylobity.
Czarne wapienie margliste, mikrokrystaliczne, miejscami prze- chodzące w margle. ZawieraJą: brachiopody, trylobity, tenta- kulityi liliowce.
Czarne wapienie margliste, . obficie użylone białym i różowym
dolomitem. i kalcytem, skośne spękania, miejscami nieregu- larne przerosty czarnych ił6w, liczne powierzchnie ślizgowe.
Nieliczna fauna liliowców i ramienionogów.'
W. !próbkach z otworu Brudzowice l stwierdziłam: na głęb; 12!18,3~
12123,3 m - nieoznaczalne sżczątki tenta'kulitów; na głęb. 1'2'23,37 li2'2i7,6 m - 21{) okazów Tentaculites schlotheimi Kok e n; na głęb.
1227,6+12'313,3 m - 1 Okaz Tentaculites schlotheim-i Kok
e
n oraz nie- oznaczalrie. szczą&i tentllikuli:tów.Opis litologiczny warstw eife}skich z wiercenia Słomniki 1 wg M~
pajchlowej przedstawia się następująco:
Głębokość w m 2273,272297 ,O 2297,0-;-J2303,8 2303,8+<Z31l8,5I
O!!is
Ciemnoszare margle wapniste z ławicami wapieni.
Ciemnoszary wapień pelityczny.
Czarne dolomity z przemazami mułowców.
W osadach eiflu z otworu Słomniki 1 stwierdziłam: w próbce z głę
bokości 22911.,9 m - nieoznaczalne szczątki tentakulitów; w próbce z głęb.2i296, 7 m - l okaz Tentaculites sp., '2dkazy Heteroctenus mo"';
solovicus G. L j as c h., ·9 okazów Tentac1.!.lites schlotheimi Kok e n;
w próbce z głęb. 2.:mO,1 m - nieoznaczalne szczątki tentakulitów;
w próbce z głęb. 2aOO,3 m - .1 okaz Heteroctenu8 mosolovicu8 G.
L j a 's ch.?, ,6 okazóW Tentaculites schlotheimi Ko k e n; w 3 próbkach z głęb. 23'00,4 m, 2'3'010,5 m, 2'301,7 m - nieoznaczalne szczątki tenta- kulitów.
METODY PRACY
Budowę wewnętrzną tentalkulitów lbadałam na naszlitfowanych 'P'Q- wierzchniach skał. Ddbre efekty uzyskałam nadtrawiając powierzchnię
skorupki kwasem solnym. J eśU Skała była ilasta, a skorupka źle zach~
550 Barbara Hajłasz
warna, wówczas ulegała całkowrtemu rozpuszczeniu' i zostawiała po 50-
·bie 'bardzo wyraźny. odcisk:, który z kolei służył do r()bienia odlewów la- teksowych.
Nie mogłam natomiast wykonać s'zlifów, ponieważ z wierceń uzyska':'
łam jedynie . nieliczne egzemplarze, a tentaJkulity poch()dzące. z odkry- wek znajdują się w· skałach silnie zwietrzałych, co uniemożliwia stoso- wanie' tej metody.
SYSTEMATYKA
Klasa Coniconchia G. L j a s ch. 1955
O P i s: Mięczaki z prostą lub lekko zgiętą wąskostożkową symetryczną sko-
rupką zakrytą u góry stożka. Wielkość skorupek. waha się od ułamków milime- tra do paru centymetrów .. Poprzeczny przekrój . mOże być okrągły, półokrągły,
eliptyczny lub okrągło-trójkątny. Skorupka wapienna o budowie warstewkowej.
Powierżchnia skorupki może być gładka' lub pokryta pierścieniami, podłużnymi i poprzecznymi bruzdkami lub zmarszczkami.
Embrionalna komora może być prosta, ostrostożkowa, kroplowata lub w po- staci z lekka zgrubiałego wierzchołka. Wewnętrzna -powierzchnia ścianki pokryta
pierścieniami lub gładka. W zwężonej części skorupki związanej z młodym sta- dium wzrostu wewnętrzna powierzchnia jest zwykle podzielona poprzecznymi przegródkami, napowietrzne komory nie są połączone syfonem. Do klasy Conicon- chia należą dwa nadrzędy: .Tentaculitoidea G. L J a s c h. i Hyolithoidea S y s s o j e v.
. . Przedstawicieli klasy Coniconchia spotyka się' w osadach od prekambru do permu na całej kuli ziemskiej. Pierwsi przedstawiciele tej klasy, należący do nad-
rzędu Hyolithoidea, występują licznie w osadach dolnego kambru. iIstnieje duże prawdopodobieństwo, że pierwsze hyolity poja:wiły się w prekambrze. W sylurze spotyka się pierwszych przedstawicieli nadrzędu Tentaculitoidea.
Nadrząd Tentaclllitoldea G. L j a s c h.
O P i s: Skorupki proste lub lekko zgięte, wąskostożkowe; promieniściesyme
tryczne, zakryte w górze stożka. Rozmiary skorupek niewielkie, wahają się w gra- nicach od ułamków' milimetra do około 7 cm. Poprzeczny przekrój okrągły. Sko- rupki wapienne o. budowie. warstewkowej. Powierzchnie skorupek gładkie lub po- kryte pierścieniami, podłużnymi i poprzecznymi bruzdkami lub zmarszczkami.
Embrionalna 'komora prosta, wąskostożkowa lub ki'<lplowata.· Wewnętrzna po- wierzchnia ścianki pokryta pierścieniami lub głaqka. Vi zwężoriej części skorupki
~wiązanef z młodym stadium wzrostowym wewnętrzna 'powierzchnia zwykle jest rozdzielona poprzecznymi p~zegródkami. Do nadrz~t.i TentacuiUoidea :t8liczone są;
trzy rzędy: Te~taculitida, Styliolinida i No"vakfda~Tentakulity,nowakie i stylio- liny pojawiają się w sylurze, a giną przy końcu dewonu. WygInięcie tych trzech rzędów było prawdopodobnie związane .' z masowym pojawieniem się amonitów, które miały syfon i skorupkę bardziej przystosowaną do szybkiego poruszania się.
Rząd Tentac'it/it/da G. L j a s ch. 1955
O P i s: Skorupki w kształcie wąskiego" stożka proste lub Lekko zgięte, pro- mieniście sym~tryczne. Ro~iary ich są niewielkie,. prz.~iętnie 2""'00
mm,
riadkodochodzą do 70 mm 'długoścLPoprzecznyprzekr6j' ok~~.~ł~.,powierzchnia· glaqka
o eifels.kich-tentakulrtach 551,
lub pokr~ta pierścieniami o. zarysach wypukłych, ostrych lub okrągłych .. Czasami
~a powierzchni skorupki spotyka się poprzeczne zmarszczki i podłużne brllzdki.
$cianka gruba o budowie laminarnej, często poprzebijana kanalikami. Wzwężo~
nej częŚci skoQrupki związanej ' z młodym stadium wzr{)Stowym wewnętrzna po- wierzchnia . zwykle jest podzielona poprzecznymi przegródkami na komory.
Embrionalna komora prosta, ostrostożkowa, często zapełniona organiczną· substan-
cją. Do rzędu Tentaculiticla należą dwie rodziny: Tentaculiticlae Wal c o t t i Ho- mocteniclae G. L j a s c h. Przedstawiciele tych dwóch rodzin występują w osadach syluru i dewonu na całym świecie.
Rod~ Tentaclliititlae Wal c o
,t
1886O p i s: Skorupki .proste, czasami lekko zgięte w kształcie wąSkiego stożka.
Przekrój okrągły. ROzmiary niewielkie - od kilku' do około 7 cm długości. Po- wierzchnia pokryta dużymi, rzadko rozmieszczonymi pierścieniami, odcinki między
nimi pokryte drobnymi pierścieniami lub .poprzecmymi zmarszczkami. Sciankagru- ba o budowie laminarnej, przebita kanalikami. Wewnętrzna powierzchnia ścianki gładka lub ze słabo zaznaczonymi pierścieniami. Przegródki występują u przed- stawicieli różnych rodzajów. Do rodziny Tentaculiticlae należą rodzaje: Tentaculites S c h lot h., Heteroctenus L j a s c h., Denticulites L j a s c h. i Volynites L j a s c h.
Przedstawiciele tych rodzin występują w osadach syluru i dewonu na całym świecie.
Rodzaj Tentaculites Schlotheim 1820
o p i s: Skorupka średnich rozmiarów, prosta,. cienkostożkowa, o okrągłynl przekroju poprzecznym. Rzeźba skorupki- to przede wszystkim grube poprzeczne
pierścienie. Odcinlci między pierścieniami pokryte poprzecznymi zmarszczkami,
rozwiniętymi zwykle w górnej części skorUlpki. Czasem spotyka się osobnj:ki, które tych zmarszczek nie posiadają. Scianka gruba o budowie laminarnej, poprzecinana promienistymi kanalikami. Zwężona część skorupki związana z młodym stadiUm wzrostowym zwierzęcia ma wewnętrzną powierzchnię podzieloną przegródkami, ną
komory. Przedstawiciele tego rodzaju występują w osadach syluru i dewonu na
.całym świec,ie.
Tentaculites schlotheimi Kok e n
(TabL u, -fig. s-ę.; <taIbl. LII, fig. 1~15.; ta-bł. IV, fig, a6-:-W8.; tabl. V. fig. ~)
1896 TentacuHtes schtothetmi K o II!: e [[l: G. GUa-ich: Das IPaJeozoicum Lm lPoLuischen iMlittel- gebirge, .p. 1117-n~, tlllbl. Vl, fig. 7-41.
le09 Tentacu:l4tes sohtotheimt K o II!: e n: D. SoIbollaw: Ma:ter. Geoll. iRosii. voL XXI-V, p. 421.
"Materiał: 112rl ak'azy.
lO p i s: Skoruplra ma kształt wąSkiego stożka.-' Ę.omoraembrionalna
jest wykształcona w poStaci tępo zakończonej ruVk:i:. ):lozmiary okazów;
niewielkie, wahają się od 6 do 10 mm. 'Dolna cZęIŚćskorupki, przylega ...
jąca be~ośrednio do komory embrionalnej, ma. rzeźbę w postaci drołh
nych, równych pierścieni. Za tym odcinkiem aż do końca skorupki wy..,
;stępują cqraz to więiksze . pierścienie, przedzielone nierównymi ods~ę-:
parni --.:. przewężeniami. Przewężenia wypełniane są .. poprzecznYłlli
zmarszczkami. ponieważ przewężenia między. pierścieniamj, są nieróWIief liczba poprzecznych zmarszczek wypemiających je jest różna.
"IN .
jed-552 Barbara Hajla:sz
nym przewężeniu bywają cztery zmarszcZki poprzeczne, a w sąsiednim dziewięć. Pierścienie nie są równej wielkości, mogą się różnić wyglą
dem. Bardzo często pierścienie na powierzchni skorupki układają się pa- rami, przy czym układ ten jest również nieregularny, ponieważ odstę
py między jednym a drugim pierścieniem w talkiej parze też są różne.
Kąt wzrostu skorupek waha się w granicach od 7° do 8°. Na przekroju
podłużnym widać, że ścianka jest gruba i zbudowana z warstewek. We-
wnętrzna ścianka skorupki nie powtarza skulptury zewnętrznej. W prze- kroju podłużnym można zauważyć ,przegródlki wewnętrzne, tworzące
komory powietrzne. Skorupka na powierzchni pierścieni i między pierścieniami przebita jest bardzo licznymi kanalikami, które zwykle nie dochodzą do wewnętrznej powierzchni.
Skorupiki pochodzące z wierceń Brud\zowice 1 i Słomniki 1 były
uszkodzone, co uniemożliwiło. wykonanie dokładnych pomiarów. Dobry stan zachowania okazów pochodzących z Brzezin i Zbrzy pozwolił na wy'konanie następujących pomiarów:
Długość skorupki Liczba . pierścieni
Srednica grubego
Kąt wzrostu
na sk!orupce
końca skorupki
Brzeziny
6 mm
412 0,8 mm
7°
Zbrza
10 mm
43 0.,9 mm
Są
:P O rów n a n i e: Tentaculites schlotheimi K ok e n jest pokrewny z Tentaculites volynicus S a m s on., który został opisany przez J. Sam- sonowicza z osadów eiflu i żywetu z Kamieniarni i Białej Debry. Róż
nica między tymi gatunJkami jest następująca: Tentaculites schlotheimi K o'k e n ma znacznie większe pierścienie poprzeczne i większy kąt
wzrostu, wynoszący 7°_8°, Tentaculites volynicus Samson, ma na- tomiast kąt wzrostu wynoszący tylko 3°-4°.
'W Y s t ę P o w a n i 'e: .Tentaculites schlotheimi Ko'k en został zna-
łeziony.
vv
górach Harcu i Nadrenii. 'Znajdowany był również (niekiedy masowo) w osadach dewonu dolnego i środkowego Gór Swiętokrzyskich.Materiał, który posłużył do opisania powyższego gatunku, pochodzi z osadów eiflu Gór Swiętokrzyskich(Brzeziny - 4iO okazów, Zbrza - 416 okazów) oraz otworów wiertniczych (Słomniki - 1'5 okazów i Bru- dzowice - 21 okazów) Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.
Ma teriał: 1 Okaz.
Tentaculites sp.
(TabL TV, fig: 19)
o
P i s: Skorupka w kształcie wąskiego stożlka, na końcu zagięta~o długości 7 mm. Kąt wzrostu wynosi 14
° .
Na powierzchni Skorupki znajduje się 30 pierścieni. Część przyujściowa jest pokryta zmarszcz-- karni poprzecznymi. Pierścienie leżące na powierzchni skorupki są zgru- powane czwórkami. Następujące po nich przewężenia nie są gładkie~lecz pokryte poprzecznymi zmarszczkami. -W początkowej części sko- rupki pierścienIe nie zachowują układu czwórkowego, pojawiają się
natomiast pierścienie bardziej jednorodne, zmniejszające się systema- tycznie.
o
eifelskich tentakuliltach 553 ,p o r ó wn a n i e: 'Tentaculites sp. ma bardzo oryginalną budowęi trudno go porównać z jakimś innymga1lunkiem.
W y 8 t ę'P IQ W a n i e: Tentaculites sp. został znaleziony w osadach dolnego eiflu w otworze wiertniczym Słomniki l.
Tentaculites subconicus G e i n i t z
(Tabl. v, fig. 22-23)
1854 TentacuHtes sUbc,onwus ,G ę d n i t z: R. Richter: Zeitsch<ritt der Deullschen geal~ischen
GesEill:schaft, Bd. VI,.op. ,287,ta1bl. III, fig. ~.
Materiał: 20 OIkaz6w.
o
p i s: Tentaculites subconicus G e i n t z ma skorupkę w kształcie wąskiego stożka. Długość jej waha się w granicach 6+8 m. 1Pierścieniena powierzchni skorupiki ułożone są pod kątem 4'0°. Pierścienie pokry-
wające Skorupkę są jednolite i począwszy od wierzcho}ka skorupki sy- stematycznie się powiększają. Przewężenia następujące po pierścieniach są gładkie. Na przekroju podłużnym widać, że ścianka skorupki jest stosunkowo gruba, dlatego wewnętrzna jej powierzchnia nie powtarza sku1p tury , zewnętrznej.
iP o rów n a n i e: Tentaculites subconicus G e i n t z jest gaitunkiem
różniącym się zasadniczo od powstałych. Cechą zdecydowanie odróż
niającą jest ułożenie pierścieni na powierzchni skorup 'ki pod kątem 40°.
W Y s t ę P o wa n i e: Tentaculites subconicus G e i n i t z występuje
w otworach eiflu Gór SwiętokrzyS'kich: w Brzezinach. IC2 okazy) i Zbrzy (1'8 okazów). Znany jest r6wnieżz łupków ten'takulitowych Turyngii.
skąd został opisany przez R. Riobtera (18l54).
Rodzaj Heteroctenus G. L j a s
c
ho
p i s: Wąskostożkowa skorupka średnich rozmiarów o przekroju okrągłym.Powierzchnda skorupki pokryta jest poprzecznymi pierścieniami dwojakiego ty- pu. Jeden typ to pierścienie bardzo liczne l drobne, drugi . charakteryzuje się mniejszą liczebno.ścią, znacznie większą średnicą pierścieni oraz rzadszym ich roz- 'mieszczeniem. Pierścienie o większej średnicy mogą być rozmieszcZ'One pojedyn- czo, parami lub grupowo. Czasem na powierzchni ,pierścieni i przewężeń spotyka
się poprzeczne lub podłużne bruzdki. Scianka gruba o budowie warstewkowej przebita jest siecią promienistych kanałów. Wewnętrzna powierzchnia ścianki gładka lub ze słabo zaznaczonymi pierścieniami. W zwężonej części skorupki.
związanej z mł-odym stadium wzrostu wewnętrzna powierzchnia skorupki roz- dzielona jest poprzecznymi przegródkami na komory., Ze względu na kształt sko- rupki i grubość ścianrkiopisany rodzaj jest spokrewnIony z rodzajem Tentaculi- tesS c h lot h e i m. U rodzaju Tentaculites S c h lot h e i m na . powierzchni sko- rupki występują pierścienie poprzeczne, a przewężenia następujące po nich wy-
pełnione są poprzecznymi zmarszczkami, natomiast u rodzaju Heteroctenus G. L j a s c h. przewężenia pomiędzy pierścieniami wypemione są pierścieniami
o mniejszej średnicy.
Heteroctenus mosolovicus G. L j a'S c h.
(Ta'b!. v, fig. 20(-(l5)
1859 Heteroctenus mOBmcwłcus G. L j a s c h: G. Ljaszenko: !K-on'l;konchii diewona centralnych i wOSltooznych obłastliej Russkllll IPlatformy, p. 84, tabl. V, fig. ll--tl.
lIIJlaterlał: 3 okazy.
554 ,Barbara Hajłas'z
o
P i s: Skorupka w kształcie, ,wąskiego sto:hka~ Długość skorupki waha się w granicach 3+8 mm. Kąt 'wzrostu. wynosi,: lł(}° . Część dolna skorupki związana 'z komorą embrionalną ma sku1pturę w' postaci drob- nych pierścieni równomiernie rozłożonych na powierzchni·,. Skorupki;Pierścienie oddzielone są od siebie równymi im co do wielkości Wklę
słowgiętymi przewężeniami. W ,górnej części "skor~pki pojawiają się pierścienie drugiego typu o znacznie większej średnicy. Przewężenia na-
stępujące pomiędzy pierścieniami drugiego tytpuwypełnione są drobny..:
mi pierścieniami, podobnymi do tych, jakie, występują w dolnej części
skorupki.
,w
kierunku ujścia skorupki rozmiary pierścieni i przewężeńpowoli się zwiększają. Scianka skorupki jest grulba,~budowana, z war- stewek. Na powierzchni pierścieni oraz w odcinkach między .pierście
niami ścianika skorupki przebita jest .cienkimi 'kanalikami. Wewnętrzna
powierzchnia ścianki jest prawie gładka, zewnętrzna natomiast powta- rza skulpturę powierzchni skorupki. Dobre zachowanie okazów umoż
liwiło wy.konanie następujących pomiarów:
Pomiary skorupki Słomniki 1
Okaz ,l
Długość skorupki 5 mm
Ogólna liczba pierścieni na skorupce 705 Liczba dużych pierścieni na skorupce ,4 Średnica grubego końca skorupki 0;36 mm Lic7Jba pierścieni przypadająca na
wielkość średnicy końca skorupki 4
Kąt wzrostu ok. 110
Okaz 2 8 mm 80
'5 0,!50 mm
5 ok. 10
!P O rów n a n i e: Kształt i sku1pturaskorUipki Heteroctenus moso- lovicus G. L j a s c h. Zbliża ten gatunek do Heteroctenus mesodevonicus G. L j a s c h. i Heteroctenus tichimirovi G., L ja 'sc h. ,Od tych dwóch gatunków rÓŻni się on przede wszystkim większym kątem wzrostu. He.., teroctenus mesodevonicus ma kąt wzrostu wynoszący od 2°+3°, n,at~
miast Heteroctenustichimirovi od 5?+'6°. Heteroctenus mesodevonicus ma o wiele większe rozmiary: od Heteroctenus mosolQvicus" gdyż wiel~
kość jego waha się w granicach 10+115 mm. Ponadto są duże różnice
w Skulpturze skorupki.
W y s t ę P o w a n i e: Tentaculites moscolovicus G. L ja s c h. wystę
puje w wapieniach eiflu w wierceniu Słomni'ki 1. G., Ljaszeniko cytuje go z centralnej części platformy wschodnioeuropejskiej z warstw pozio- mu !Illosołowskiego należącego do eilflu.
Z.Blkład !stratygrafii [n·styibutuGeOlOgdc.zmego
WaX1Sżawa, u!l.. Rakowiecka 4 '
Nadesła!llo dnia IlI.! październIka 1IlOO r.
PISMlEN.NICTWO
BOUCEK B. (,19,64) - The tentaculites -ofBohemia. Publish. House of the Czecho- - slovak Akademy of'sciencęs:' -~rag,ue,
CZARNOOK·! J. (1912'7) - Sprawozdanie z badań dokonanych w r. 1912.6 w związku
z ogólnym poglądem" na budowę mas :mezo~oicz~ych regionu chęciń- skiego. Posiedz. nauk. PIG,
nr
117, p: 7~il4. Warszawa. 'Streszczenie . 555
CZARNlOCKI 'J. {119128) - . Dewon' dolny .w· Paśmie Klonowskim Posiedz. na.uk.
PJG, nr 1191-:20, p. 114r--T16. Warsząwa.
CZARNOOKI J. 0193'7) ~. Przegląd stratygrafii i paleogeografii dew.onu dolnego Gór SWiętokrzyskich. Spraw: P1G, 8, z. 4; p. 1129'-4100.. Warszawa.
GnmcH G. 101896) - Das Paleozoicum im PolniJschen Mitte}gebirge; Verh: Russ,- -Kais. Miner. Ges., p. 100'-",2.'1'1. Moskau-Pe1ersbuig.
PAJCHLOW A M. (11957) - De~on w profIlu Grzegorzowlce-Skały. BiUl. Inst.
Geol., 122, p. 1145-018. Warszawa.
RrCHTER R. (;11854) - ThUringische · Tent-aculiten,Zs., Deutsch. geol. Ges., 6, p. 2'7i5'-;2210. Ber lin.
SAMSONOWICZ J. {!l9i25) - Badania geologiczne w dorzeczach rz. PokrzyWianki i rz. Kamionki, dopływów rz. Kamiennej. Posiedz. nauk PIG,nr12;
p. 6-8. Warszawa.
SAMSONOW1llCZ J. {19l3,1) - Kilka uwag o buciowie i faunie de'!Vonu: Pełczyoraz
o zagadnieniach, tyczących się składu i rozmieszczen'ia paleozoiku na
Wołyniu, między wałem scyty.jskim i rowem lubelskim. Posiedz. nauk.
RIG, nr 30, p. SE-6L Warszawa.
SAMSONOWlICZ J. (~1'950) - Dewon Wołynia. Acta geol. pol., 1, p. 4{)I1'-619, nr 4.
Warśzawa.
TOMCZYiKOWA E. 1(,191612} - Zespoły fauny w sylurze . Polski. ·Z badań geolog:
regionu świętokrzyskiego. BiuI. Inst. Geol., 174, p. 93'-105,. War- . szawa.
JHlIOEHKO r. n. (1957) - HOBLrlt imacc HCKonaeMLix M:OJ1JlIOCCKOB". CoTiico1lĆhia. )1;OKJl, AR
CCCP, 117, N2 6, CTJ), 1049-:-1052. MocKBa. .
JI.mIIEHKO r. n. (1959) - KOBHKOHXHH ~QBOHa ~eHTJ)am.Hhlx H . Bocro~ o6rracre.lł PyCCKO.lł nJIar.popMld. rOCTonre~T. JIe~.
COJiOJIEB )1;. (1909) - Cperom!!: ~eBOH KeJIeD;ICo-CaH,l(OMypCKor<J KpIlJKa. Mar. reOJ~. PQ9C, 24. CT. nerepc6yp1'.
Eap6apa XAIDIAm
OB 3:A:CI»EJIbCKIłX TElITAKYJIHTAX CBEHTOKlIIHCKHX rop H KPAKOBCKO-lłEHCTOXOBCIWA B03BLllHEłDIOCTH
Pe3lOMe
B' llo.ńbnie TeRTaKYJIll'I'LI' BCTpe'ł8JOrCS B ornolKeBlIlllt: HJDKiIei'o; cpe~e1'OH sepXłle1'o ~BOHa.
lłHo1',!J;a rroJlBJIJlIOrcs B MaCCOBOM KOJDllleCTBe. B CBS3H C reM, 'Iro·· OHH HŃieior '6om.nloe 6HO- crpamrpaq,H'lecKoe 3Ha'łelrile aBTop npHcryimn K HX IIaJieolIToJlonNeclmMY H3y'łeHBlO. B' 1965 1'0;0 P,Y 6wm H3Y'lem.r 3.lłq,eJl&CmereHTali:yJiHrld (.pKT. I) CBemoKnąlCKBtJrop.(BxejiJ:Bl,l, 36lKa) H KPaKOBCKO-ąeHCTOXOBCKOA B03~eHHocm (lipy)(3o~e,CJIOM1DOOl).
CTJ)oeHHe TeHTaKYJIHTOB H3Y'l8J1ocI.Ha OT1IIJ1il.pOBa.HHldXllOBepXIłóctJIX.nopo;o; nyreM B'LlT- paBJIHBaBHlI paKOBHH COJlmIO~: mOJlaroH. no omę'laTXaM,ląroroBJleHĄI:,JI3.<IęxCOl!ldęCJIęlIIClli
B paiłoHe lilKe3HH H 36lKH Haił,l(em.r. Tentaculites,schlot!leimi.KQke,n(raor.t.. IV),U;" rentaculi/es
556 Barbara Hajlasz
subconicus Geinitz (ra6JI. V), KOTopLleBCTpe'fRlOTCJI B JIBlI(HeJ:i!l:cPeJlbCKBX H3BeCTIDlKaX H Mep- reJJJIX AOM6pOBCKoro rOpHJOHTa, coAep~ .TaJOKe MHOrO'fHCJIeHHLle 6paxnonoALI, TPHJIO- 6HTL1 H OCTpaKO,!{bI. B. MepreJIHCThIX .H AOJI0MHTIl3np0BaIi1£bIX H3BeCTIDIKaX pdOHa ]ipy,n;30BHI{
HaHAeH TentacuJites schlotheimi Koken (Ta6n:. III) B TO BpeMH KaK.B OKpecTHOCTJIX CJIOMHHK Tentaculites schlotheimi Koken, Tentaculites sp. H Heteroctenus mosolovicus Ljasch. BCTpe'lRlOTCSJ;
B rreJIHTOBldX H3BeCTIDlKaX H MepreJJJIX (Ta6JI. U-V).
OnHcaHHLte TeHTaKY.JJllThl rrO,r(TBep~TBIDKHeJttqieJIbCKHit B03paCT H3yqaeMLIX OTJIOlKeHHH.
Barbara HA.JLASZ
ON THE EIFELIAN TENTACULITES FROM THE SWIlfrOKRZYSKIE MTS.
AND THE CRACOW-CZFiSTOCHOWA UPLAND Summary
In Poland, tentaculoides occur in the Lower, Middle and Upper Devonian depostts. At places, they are found in quantities. Because of their greatbiostrati- graphical value, they have been an object of palaeontological studies.
The Eifelian Tentaculites (Fiig. 1) from the Swd~okrzyskie Mounrliains (Brzeziny.
Zbrza) and from the Cracow-Cz~stochowa Upland (Brudzowke, Slomniiki) were elaborated in 1965. structure of Tentaculites was ex,amined on polished rock surfaces, in which shells were treated with hydrochloric aaid. Latex casts were made of imprints. At Brzeziny and Zbrza both Tentaculites schloth"eimi K 0 ken (Tables IV-V) and' Tentaculites subconicus G e i nit z (Table V) are fnund to occur in limestones and marlsof the Dqbrowa horizon (Lower Eifelian) that also contains various brachiJopods, trilobites and,ostracods. At Brudzowice, marly 'and dolomitic limestones conrliain Tentaculites schlotheimi K 0 ken ~T.able. IILl). At Slomniki, Ten- taculites schlotheimi K 0 ken, Tentaculites sp. and Heteroctenus mosolovicus L j as ch. occur in pelitic limestones and in marls (T.ables I!I--<V).
Tentaculites described in this paper have proved the Lower Eifelian age of the deposdts considered.
TABliICA I
Fig. 2. Tentaculites G. L j a's c h .. Wzrostowe zmiany skorupki wg G. P. Ljaszen-
ko (11959)
Tentaculites G. L j as c h. Growth changes of shell according to G. P.
Ljaschenko (0.9'59)
Fig. 3. Homoctenus G. L j as z., embrdonalna komora, pow 40 X Homoctenus G. L j a s ch., embrional chamber, enI. X 40 Fig. 4. Novakia G ii r i ch., embrdonalna komora, pow. 40 X
Novakia G. ii r i c h, embIi:onal chamber, enI. X 410 Fig 5. Styliolina K a r p, embrionalna komora, pow. 40 X
Styliolina K a r p., embrional chamber, enI. X
.w
Kwar.t. geoil., nr 3, 196'1 r.
lJjJc"
2
Komora l1mbrionalna
Pierwsza czqsc skorupki zwiqzana z mfodocianym stadium rozwojowym
Drugo CZlISC skorupki zwiqzana z dorosfym stadium zwierzllcia
Przyujsciowa cZf/se skorupki
Bar,bare HAJl.ASZ - 0 elfelskich ten~alrul'itach
TABLICA I
3
4
TABlJICA II
Fig. 6. Tentaculites schlotheimi K 0 ken (u gory) oraz Heteroctenus mosolovicus G. L j as·c h.? (u dolu), pow. 10X; Slomniki 1, gl~b. 2300,3 m
Tentaculites schlotheimi K 0 ken (above) and Heteroctenus mosolovicus G. L j a s c h. ?i(be1ow}, enl. X 10. Slomnrki 1, depth 23'010,3 m.
Fig. 7, 8 i 9'. Tentaculites schlotheimi Ko ken, pow. 10 X; Slomniki 1, gl~b.
2296,7 m
Tentaculites schlotheimi Ko ken, enl X 10. Slomniki 1, depth. 2296,7 m.
Kwar,t. geol., nr 3, l1Mi'1 r. TABLICA II
Fig. 6
Fig. 7
Barbara HAJLASZ - 0 eifelsJdch ten~akuUtach
Fig. 10. Tentaculites schlotheimi '112!23,3-1l227,6 m
TABDTCA III
K oken, pow. 10 X; Brudzowice, 1, gl~b.
Tentaculites schlotheimi Ko ken, enl. X 10. Brudzowice 1, depth 1223,3- 1227,6 m.
Fig. 111. Tentaculites schlotheimi Ko ken, pow. 10 X; Slomniki!l, gl~b. 2300,3 m Te;ntaculites schlotheimi K 0 ken, enl. X 10. Slomniki 1, depth 2300,3 m.
Fig. ,1'2. Tentaculites schlotheimi Ko ken, pow. 10 X; Brudzowice 'I, gl~b. 1223,3- 1J227,6 m
Tentaculites schlotheimi Ko ken, enl. X 10. Brudzowice 1, depth 1223,3- 1227,6 m
Fig. 13 i 14. Tentaculites schlotheimi Ko ken, pow. 10 X; Slomniki 1, gl~b. 2296,7 m Tentaculites schlotheimi Ko ken, enl. X 11'0. Slomniki 1, depth 2296,7 m.
Fig. 15. Tentaculites schlotheimi Ko ken, cz~sc dolna skorupki, pow. ilO X; Slom- niki 1, gl~b. 22'96,7 m
Tentaculites schlotheimi K 0 ken; lower part of shell, enl. X 1O. Slomni- ki 1, depth 2296,7 m.
Kwar,t. geol., nr 3, 1007 r. TABLICA III
Fig. 12 Fig. 10
Fig. 11
Fig. 14
Fig. 13
Fig. 15 Barbara HAJLASZ - 0 eifelskich tentakulitach
TABLICA IV
Fig. 16, 17 i 18. Tentaculites schlotheimi Ko k en, pow. 10 X; Brzeziny Tentaculites schlotheimi iK 0 ken, enl. X 10, Brzeziny
Fig. ;19, Tentaculites sp., Slomniki 1, gl~b. 2296,7 m Tentaculites sp., Slomniki 1, depth 2006,7 m.
Kwar.t. geol., nr 3, 100'1 r. TABLICA IV
Fig. 17
Fig. 18
Fig. ·19
Barbar.a HAJLASZ - 0 eiielskich tentakulitach
TABLICA V
Fig. 20. TentacuZites schZotheimi K -0 ken, przEkr6j podlu:iny, pow. 10 X; Slomni- ki I, glE:b. 2300,3 m
TentacuZites schZotheimi Ko ken. Longitudinal cross section, enl. X 10.
Slomniki I, depth 23{)O,3 m
Fig. 21. TentacuZites schZotheimi Ko ken, przekr6j podlu:iny, pow. 12 X; Brudzowi- ce I, glE:b. 1223+1227,6 m
TentacuZites schZotheimi K 0 ken. Longitudinal cross section, enl. X Ill, Brudzowice I, depth 1223,3>-11227,6 m
Fig. 212. TentacuZites subconicus G e i nit z, przekr6j podlu:iny, pow. 10 X; Zbrza TentacuZites subconicus G e i nit z. Longitudinal cross section, enl. X 1:0, Zbrza
Fig. 23. TentacuZites subconicus G e i nit z, pow. HI X; Brzeziny TentacuZites subconicus G e i nit z, enl. X LO. Brzeziny
Fig. 24. Heteroctenus mosoZovicus G. L j as c h., pow. 10 X; Slomniki 1, glE:b. 2296,7 m Heteroctenus mosoZovicus G. L j as ch., enl. X 10. Slomniki 1, depth '2296,7 m
E1ig. 25. Heteroctenus mosoZot;icus G. L j a s ch., przekr6j podlu:iny, pow. 20 X; Slom- niki 1, glE:b. 2296,7 m
Heteroctenus mosolovicus G. L j as ch. Longitudinal cross section, enl.
X 20. Slomniki a., depth 21296,7 m
Kwar,t. gedl., nr 3, 19&7 r.
TABLICA V
20
24
22 25
Barbara HAJLASZ - 0 eif·elskich teniakuHtach
